دوشونجه دونیاسینین کؤلگه ده قالانلاری : قادین فیسوف لار / بیرینجی بؤلوم

دوشونجه دونیاسینین کؤلگه ده قالانلاری : قادین فیسوف لار / بیرینجی بؤلوم

قادینلار! دوشونجه دونیاسیندا بوغولمامیش بوشو بوشونا اوراشمایین

چوخلو شئی لر اؤیرنملی و چوخلو ایشلر گؤرملی سینیز

تاریخی بیرلیکده آددیملایاق و بو بیرلیکله چوخلو یارادیجی دوشونجه لره ال اوزالدیب اولدوغوموزو تانیییب موتلو بیر اینسان گؤرونتوسونده گؤرونک!

قادین یالنیز موتفاقدا سیغیشیب بیشیریب ،یویوب ، تمیزلیک ائتمکله حایاتین سونا چاتدیرمامالی دیر

یادا ماقازینلرده شهوت سل حایوان باخیشلارین گؤزونده ائکران اولونان بیر اویونجاق دئییل کی

یادا هفته نین سون گونونون یاتاق یولداشی اولمامالی دیر

قادین دونیانین یارادانی تمثیل اولونا بیلر

بؤیوک اینسانلارین آناسی

یئر اوزه رینده ملک لر میثالی

و فلسفه دونیاسیندا بؤیوک بیر آخین….

بیزیمله اولون تاریخین یاپراقلارین اینجه اینجه اوخویاق و دونیانین اَن بؤیوک دوشونجه لی قادینلارین فلسفه بیلیمینده تانییاق

آیهان میانالی

 

اويان، ائی قادين! ايدراکين چاغيريشلاری بوتون کائيناتدا دالغالانير، حاقلارینی بيل! طبيعتين نهنگ کرالليغينی فاناتيزم و يالانلار بورومه‌ييب. حقيقتين مشعلی آرتيق بوتون آخماقليق و لووغاليق بولودلارينی داغيديب.
يوخاريداکی دوشونجه لر اوليمپييا دِ قوژایا(Olimpiya de Quja) عاييددير. دٍ قوژ معاريفچيليک دؤورونون بؤيوک فيلسوفلاريندان بيری حساب اولونور. گلين بیرلیکده اون يئددی-اون دوققوز-نجو عصرین قادین فيلسوف لارینین حایاتینا اؤزل باخاق!

 

اينتيباه دؤورو آزاد دوشونجه‌نين يئنيدن ياشاماق شانسی قازانديغی، بیلیک عالمينده بؤيوک آدديملارين آتيلديغی، يئنيليکلرين و کشفلرين اينسانليغا يئنی ايستيقامت وئرديگی دؤوردور.

بو دؤورون فلسفه‌سینده اولان قایدالارین ان بؤيوک گؤرونتوسو رئنئ دئکارتدير(René Descartes). هر شئی دن شوبهه لنه بيله‌جگينی سؤيله‌ين و “درين دوشونجه‌لر” آدلی اوصولو اينکيشاف ائتديرن دئکارت هئچ شوبهه‌سيز کی، بو دؤورون قادين فيلسوفلاريندا دا تاثير ائديب.
مارقارئت کَویندیش ( Marqaret Kəvindiş – Margaret Cavendish ) 

 

بیرینجی قادین فیلسوفلاردان کی تام ائتکیسینی دئکارتدان آلیب  مارقارئت کَویندیش دیر (1623-1673). کَوینديش اصيل زاده بير عاييله ده دوغولسا دا نورمال تحصيل آلا بيلمه‌ييب. بو چاغداکی سياسی اولای لار، کرالين(پادشاه) اعدام ائديلمه‌سی مارقارئتين پاريسه سورگون ائديلمه‌سينه سبب اولور.
1660-جي ايلده اینگیلیسه گئری قاييدان کَوینديش 1667-جي ايلده دونيانين اَن قديم آکادئميياسی ساييلان “رويال سوسیئتی آو لاندین” (Royal Society of London)(لندنین کراللیق انجومنی) نین توپلانتيلارينا قاتيلان ايلک قادين اولور. کَوینديشه گؤره مادده دئديگيميز قاورام ثابيت دئييل، عکسينه جانلي دير. مادده، ذکا و عاغیل طبيعته عاييددير. مادده اؤز ايچينده ده ييشير. اينسان ايسه طبيعته عاييددير و مادده اوزرينده هئچ بير تاثير گوجو يوخدور.
“اينسانلار بوتون وارليقلارين ان عاغيلليسی اولدوقلارينی دوشونورلر، باشقا ياراديليشين طبيعتی حاقيندا هئچ نه بيلميرلر، يئتکين بير اينسان بئله ذهنين، يا دا بدنينه عاييد اولان سانال گؤرونتولرین هاميسيني تانيمير”.

 

 

(گرندس آو نچورال فیلوسوفی – grounds of natural philosophy) طبیعی فلسفه نین اساسی

کَوینديشین دوشونجه لرینده  اينسان فيزیکسل و روح آدلی بیر اینام لا یارانیب یاشاماقا ايکی حيصه دن عيبارتدير. بو ايکی حيصه آراسيندا بير-بيرينه ائتکی بوراخماق و اوزلشمه وار. او عاينی چاغدا دوشونوردو کی، يئگانه موستقيل اولان تانريدير. او، تانرينين اينسانلار طرفيندن درک ائديلمه‌سينين مومکون اولماديغينی، بیلیمین بو ساحه ده عاجيز اولماسی دوشونجه سینی دستکله ییب .

“فلسفی نامه – Philosophical Letters” ،”گرندس آو نچورال فیلوسوفی – grounds of natural philosophy“اساس اثرلريدير. “گرندس آو نچورال” اثرينده اينسانين اوستون وارليق اولماديغينی، طبيعت اوزرينده قلبه چالماغا چاليشماسينين دوزگون اولماديغينی قئيد ائدير. يازيلاری اؤلوموندن سونرا حايات يولداشی طرفيندن چاپ ائتديريلميشدير.

 

 

“پيس خبرين قانادلاری وارسا ، ياخشی خبرين  آياقلاری بیله يوخدور“.
بو فيکيرلر ده خانيم فيلسوفا مخصوصدور.

مئري ائستئل – Meri Estel
بو چاغین اونلو قادين فيلسوفلاريندان بيری ده مئری ائستئل دير. مئری دینه باغلی اولان عمي سينين یاردیمی ايله ماتاماتیک و فلسفه یه درین باخیش سالماقدان سونرا بو تانیشلیقدان چوخلو دوشونجه لره چاتمیشدیر ، سونرالار لندن شهرینه کؤچوب،لندن ده یولداشی ايله کيرايه ائتدیگی ائو قيسا مودتده مدنی مرکزه چئوريلير. مئری ائستئل او چاغین باشقا  قادين فيلسوفلاری کيمی دئکارتی آچیقلاماق لا ياناشی، لوکون “آمپيريزم – Ampirizm” آدلی اثريندن ده ائتکی آلمیشدیر.

بو فلسفه‌يه گؤره بيلگی تجروبه‌لر کؤلگهسينده الده ائديله بيلر. بو دوشونجه دن ائتکی آلان مئری ائستئل  کيشی و قادينين قازانا بيله‌جگی ايدراکين تجروبه‌لر کؤلگهسينده مومکون اولا بيله‌جگينی ايره‌لی سورور. اؤزللیکله قادينلار اوچون اؤرنک لر کئچيريلمه‌ليدير. آلاجاغی اؤرنک لر قادينلارین ايناميني يوکسلده‌جکدير، آما اونون دوشونجه‌سينه گؤره قادين ايجتيماعی ايشلرده آرخا پلاندا قالماليدير.
“ساوادسيزليق پيس خاصيتلره يؤنلنديرير، عاينی چاغدا پيس خاصيتلر بيزی ساوادسيزلاشديرير. بونلارين بيريندن قورتولماق اؤنملی و لازيمدير”
مئری ائستئل ايثباتی مومکون اولان اينانجی مودافيعه ائديب و بو مقامدا دئکارتين دوشونجه لرینی دستکله‌ييب. سادجه تانری اينانجينين درک ائديلمه‌سينين مومکون اولماديغينی دوشونور و اينانجی بیلیم دن آيری حساب ائديردی.

اَن اؤنملي اثری:  قادینلار اوچون جیددی تکلیف ” اِ سئريووس پروپوسال تو دِ لئیدیز – A Serious Proposal to the ladies” اثريدير.

بو اثر اونون دؤورونون ان پوپوليار(سئویملی)اثرلريندن بيری حساب اولونور.

 

آننئ فینچ کُن وئی Anne Finch Convay – Anne Finç Konvey

 

او دؤورون ائتدیکلرینه لاییق قادين فيلسوفلاريندان بيری ده آننئ فینچ کُن وئی حساب اولونور.

1631-جی ايلده لندن ده دوغولان آننئ کيچيک کن یابانجی ديل لری اؤيرنمه‌يه باشلاميش و فلسفی تدقيقاتلارلا ماراقلانميشدير. 1645-جی ايلده فيلسوف هئنری مور – Henri More ايله تانيش اولموش و اونون اؤیرنجی سی اولموشدور.

او چاغدا اینسانلار اونون کؤلگهسينده دئکارت فلسفه‌سینی دادیب اونون دوشونجه لرینی ماراقلاناراق فلسفه دونیاسیندا ائتکیلی آددیملار آتیب لار.

1670-جی ايلده تانيش اولدوغو فيلسوف فرانسیسکوس مئرکوريوس وَن هئلمونت – Franciscus Mercurius van Helemont لا ائتديگی فلسفی دانیشیقلار اونون دوشونجه سین داها دا آيدينلانماغينا سبب اولموشدور.

آننئ فيکيرلرينی يازييا آلسا دا،

يالنيز “دِ پرینسیپیز آو دِ ماست اَنچئینت اَند مودئرن فیلوسوفی – The Principes of The Most Ancient and Modern Philosophy” (اَن قدیم و موعاصیر فلسه نین قایداسی) آدلی ال يازماسی گونوموزه قدر گليب چاتميشدير.
کُن وئی حساب ائديردی کی، طبيعت ياشايان بير جانلي دير، تاثير ائديله بيله‌جک ثابيت بير قورولوش دئييل. عئينی چاغدا او دوشونوردو کی، هر جيسم بير جانلي دير. جيسم ایله روح عاينی قاینافدان قيدالانير(تغذیه اولونور) و سادجه اؤلچولری فرقلی دير.

هر بير جانليدا “موناد” “Monad” آدلی ايلک منبعين تاثيری واردير. “موناد” “Monad” بيرليک آنلامیندا ايشله‌نیلیر و کائيناتين بوتونلوگونو عکس ائتديرير. آنجاق بو دوشونجه فلسفه دونياسينا کُن وئی طرفيندن دئییل، ليبنيز- Leibniz طرفيندن کئچیریلیب. اون يئددی-نجی عصرين قادين فيلسوفلارينی تحليل ائتديکده او چاغین اونلو فيلسوفو دئکارتين دوشونجه‌لريندن فایدالاناراق ،اولاسیلیق لار(احتیمال لار) اؤنه آددیم آتماغینی  دئمک اولار.

اينسان–طبيعت و مادده اوچ بوجاغيندا اينکيشاف ائتديريلن فلسفی دوشونجه‌لر او چاغدا چوخ پوپوليار(سئویملی) اولموشدور. خوصوصیله طبيعتين اينسانا تاثير ائده بيله‌جگی، جانلی اورقانيزم اولماسی دوشونجه‌سی اولدوقجا اؤنملي دير. بو چاغدا ديقت چکن باشقا بير مقام دا قادينلارين فلسفه ايله قولایلیغین اورتاق دوروموندا یاشاییب چاتیشماسی دیر، اینتلئکچوال – intellectual – İntlekçual (دوشونجه لی -فیکیرلی )دونيادا اؤزلرين داها راحات ايفاده ائتمه‌سيدير.

 

آردی وار….

 

 

 

سینم دوغان – آچیق بیلیم درگیسی – دوشونجه دونیاسینین کؤلگه ده قالانلاری : قادین فیسوف لار – نوامبر2003

 

آنادولو تورکجه دن کؤچوروب آذربایجان تورکجه سینه اویغونلاشدیران :

آیهان میانالی