فولکولور سؤزو نه دئمکدیر؟ / حسین گونئیلی

تاریخ بویو اینسانلارین آراسیندا و اینسانلارین واسیطه ­سیله یارانمیش, گلیشمیش, ایشلَنمیش, دیلدن – دیله, نسیلدن – نسیله کئچمیش بیلیملر, سؤزلر, شئعرلر, ناغیل­لار, دئییم­لر, اینام­لار, آرزولار, تربیه­ وی و حتّا غئیر تربیه­ وی سؤزلر, عادت – عنعنه ­لر, مراسیم­لر, اونلارلا باغلی سؤزلر, آلقیش­لار, قارغیش­لار, دوعالار, طنزلر, لطیفه­ لر, و بیر سؤزله خالقین حیات بوْیو اؤیرَندیگی عومومی- ایجتیماعی بیلگی­لر و معیشت طرزی, هابئله حیاتا کئچیردیگی رسم­لر, دبلر و اوْیونلارا فولکلور دئییریک.

فولکلور ترکیبی فرانسیز دیلیندن اولان «فوْلک- folk= ائل, خالق» و «لوْر- lor= بیلگی, بیلیم» سؤزلری­نین بیرلشمه­ سی ایله مئیدانا گلمیشدیر. بوناگؤره ده همین عیبارتین یئرینه فارس دیلینده «فرهنگ عوام» و «فرهنگ مردم» عیبارتلرینی ایشله­ دیرلر.

فولکلور عیبارتینی ایلک دؤنه ۱۸۴۶ ایلده اینگیلیسلی آرکئوْلوق «ویلیام جان تومس» ایشلَتمیش­دیر. اوندان بری آیری­لاری ­دا بو سؤزون یئرینه چوْخلو سؤزلر و سؤز  بیرلشمه­ لری (ترکیبلری) ایره­ لی سورموشلر؛ آمما ۱۸۸۵- جی ایلده «آمبروئیس موْرتون-Ambroise Morton بو سؤزو بیر داها مئیدانا چیخارماقلا, بو سؤز یئرینه ایره­ لی سورولموش باشقا عیبارت­لر و سؤز بیرلشمه­ لری یاواش- یاواش مئیداندان چیخمیشلار.

آذربایجاندا (آذربایجان جومهوریتی) دا فولکلور سؤزو یئرینه «شیفاهی خلق ادبیاتی» عیبارتی ایره ­لی سورولوردو؛ آمما بو عیبارت هئچ ده فولکلور عیبارتی­نین آنلامینی داشییا بیلمزدی؛ نییه کی, فولکلورون هامیسی ادبیات دئییل. باشقا سؤزله دئسک فولکلورون بعضی قول­لاری, او جومله­ دن آتالار سؤزلری, بایاتی­لار, مثللر, تاپماجالار, گولمه­ جه­ لر, ناغیل­لار, افسانه ­لر، حئکایه­ لر و بونلار کیمی دیلده دئییلن و دئییله­ بیلن قونولارا ادبیات و یا شیفاهی خالق ادبیاتی دئمک اولورسا, اویونلار, مراسیملر, دبلر, عادت- عنعنعه­ لر, ال صنعتلری و باشقا ایش و حرکتلرده گؤرونن و گؤستریلن قوْنولارا ادبیات دئمک مومکون دئییل. ائله بونا اساساً بیزه بئله گلیر کی, شیفاهی خالق ادبیاتی عیبارتی یئرینه «ائل بیلیملری» و یا «ائل بیلگی­لری» عیبارتینی ایشلَتمگیمیز داها دا اویغون نظره گلیر.

ائل بیلیم­لری اوزره تدقیقات آپارماق ۱۹- جو عصرین  اوّللریندن باشلاندی. همین عصرین اوّللرینده اینگیلیستانلی «سئر اِدوارد- تایلور» و «آندریوْ- لانگ» آدلی عالیملر اینسان­شوناسلیق باره ده بیر سیرا فولکلوریک قونولار توپلاییب, کئچمیشده یاشامیش خالقلارین ایناملارینی گؤسترمه­ یه چالیشدیلار. همان دؤورلرده «سئر جیمز فریزر» آدلی آدلیم بیر عالیم دهThe Golden Bough (آلتون بوداق) آدلی بیر اثر یازیب مئیدانا چیخارتدی.

***

ائل بیلیملرینی اؤیرنمک و تدقیق ائتمگی کیملر گئریچی­لیک ساییر و تحقیر ائدیرلر؟!!!

بئله بیر سوْرغو و سوْرغولارین جاوابیندا دئمک اولار کی:

– فولکلورلا مشغول اوْلانلاری تحقیر ائدنلر و بو ایشلری دَیَرسیز سایانلاری ایکی حیصّه­ یه بؤلمک اولار و او ایکی حیصّه بونلاردان عیبارتدیر:

۱- فولکلورو تانیمایان, اوْنون یارانماسی, ساخلانیلماسی, و ایشلَنمه­ سی­نین سببلری و ندَن­لرینی بیلمه ­ین و معنویات ا­یله ایلگیسی اولمایان, بیر آز دا بئله صنعتی­لشمیش, مادّی­لشمیش و هر شئیی, صنعت و مادّیات اؤلچولری­ ایله اؤلچن, بلکه ده بیر آز بئله دویغوسوز, تفکّورسوز, اینسانلاری تولید ماشینی سایان, هر شئیی تجدّودده گؤرن و تجدودله تمدّون آراسیندا فرق بیلمه­ ین آداملار.

بونلارین بعضی­لری­ ساوادلی و بعضی­لری ده ساوادسیزدیرلار و هئچ بیر غَرض و پیس نییّتلری اولمایاراق, یئنی­چی­لیک ایدّعاسی ائدیر, ضیالی­لیق ژئستی­ ایله بو فیکیرلری ایره­ لی سورورلر.

۲- فولکلورو یاخشی تانییان, اونو خالقین میلّی هؤوییّتی­نین ان گؤرکملی گؤرونوشو بیلَن, اوْنون یوخ اولماسی­ ایله خالقین هؤوییّتسیزلیگه اوغراماسینا آرخایین اولان, اوسته­ لیک اونو خالقین کئچمیشینی اؤیرَنمکده ان ال وئریشلی, اینانیلان, پوزولمامیش بیر وسیله حئساب ائدنلر.

بونلار, خالقی آسیمیله اولماغا, اؤزلویوندن چیخماغا, دوندان- دونا دوشمه ­یه, هر آغیزین یئمی اولماغا اوغراماق ایسته­ ییر, پامبیق­ ایله خالقین باشینی کسمک ایستیرلر.

فولکلورلا مشغول اولانلار و فولکلورو سئونلر بو ایشاره ائدیلن و سؤیله­ نیلن­لره اینانیرلارسا,  سؤزو گئدن هر ایکی دسته­ نین قاباغیندا اویغون مؤوقع توتماقلا اؤز ایشلرینه داوام ائتدیرمه­ لی­دیرلر؛ نییه کی, فولکلوردان واز کئچمک لازیم اولورسا, تاریخدن ده, اساسلاری چوْخ قدیم دؤورلرده قویولموش فیزیک, شیمی, جوغرافیا, ریاضیات, هندسه, ادبیات و باشقا عئلملردن ده واز کئچمک لازیم اولور؛ چونکی بو گونکو فیزیک, شیمی, جوغرافیا, ریاضیات, نوجوم, هندسه و سایره کئچمیشده تاپیلمیش بو عئلملرین اوستونده قورولموشدورسا, بو گونکو جامیعه­ شوناسلیق, اینسان­شوناسلیق, ائتنوگرافییا, شئعر, ادبیات, موسیقی, اینسان حاقلاری قانونلاری, عائیله قورولوشو آداب- روسومو, چوخلو ایجتیماعی قانونلار و سایره فولکلور اوستونده قورولور. کسگینلیکله دئمک اولارکی, سؤیله­ نیلن بونلار و بونلار کیمی عئلملر و قانونلار فولکلورسوز و فولکلورا اساسلانمادیقدا, ائل بیلیم­لریندن یارارلانمادیقدا کؤکسوز- دیبسیز, اساسسیز, ایچی بوش, هر طرفه اَسَن و نتیجه­ ده عوموم خالق طرفیندن آلینمایان بیر شئیلر اولاجاقلار؛ بوناگؤره کی, اینسان توپلوملاری مادّی گرَکلرینی آرادان قالدیرماق اوچون اوْرتاق اؤزللیکلره مالیکدیرلرسه, یاشادیقلاری جوغرافیایی بؤلگه­ لر, همین بؤلگه ­لره حاکیم اولان ایقلیمی شراییط, دانیشدیقلاری دیللر, قبول ائتدیکلری دینلر, اونلاردا اولان ایناملار و ساییره­ نین واسیطه­ سیله ده بیر- بیریله فرقلنیر, زامان – زامان همین فرقلی اؤزللیکلرین کؤلگه و تأثیرینده چوْخلو یئنی خوصوصییتلر ده قازانیر و بئله ­لیکله هر بیری اؤزونه گؤره باشقا بیر میلّت ساییلیرلار.

هر بیر میلّتین, یاخشی, دینج, و باشی­ اوجا یاشاماغینا گؤره, اونون قاباغینا قویولمالی پلانلاری حاضیرلاماقدا دا, اونون سوموگونه, اتینه, قانینا ایشله­ میش میلّی اؤزللیکلری و فولکلوروندان فایدالانماق واجیب ایشلردندیر. آچیق سؤز بو کی, بیز موسلمان خالقلارین ترقّی و تعالی یولونا آیاق قویماغیمیز اوچون حاضیرلانمالی پلانلار موسلمان اولمایان خالقلارین دینلری اساسیندا حاضیرلانسا, همین پلان تورک اولدوغوموز حالدا, باشقا بیر خالقین دیلینده ایشلَدیلسه و یئنه ده همین قانونلار و پلانلار, اؤیرندیگیمیز و یاشاتدیغیمیز عادت- عنعنعه ­لر, مراسیملر و احوال- روحییّه­ میزله اویغون اولماسالار, اونلار بیزی نه تکجه ایره­ لی آپارا بیلمه­ یه­ جک, بلکه اؤز بیلدیگیمیزدن ده قویاجاقدیر.

دئمک بو قیساجاسینا ایشاره ائتدیگیمیز نئچه دلیل و اوخوجولارین دَیَرلی واختینی نظره آلاراق ایشاره ائتمه ­دیگیمیز چوخلو ندنلره گؤره فولکلور توپلاماق, اونو تدقیق ائتمک و خالقین تاریخی, جامیعه ­شوناسلیغی, جوغرافیاسی, طبابتی, پسیخولوژیسی, ادبیاتی, موسیقیسی و سایره­ایله مشغول اولان عالیملرین ده همین تدقیقاتدان دوزگون یارارلانماسی, خالقا و وطنه تایسیز و چوْخ بؤیوک بیر قوللوقدور.

بو گون بیزیم اؤلکه­ میزده جامیعه ­شوناسلیق, اینسان­شوناسلیق و روانشوناسلیق عئلملری فولکلورا دایانمایاراق و بو عئلملر یالنیز یابانجی میلّت­لرین اؤزلرینه یازدیقلاری­نین ترجومه ­سی اولدوغو اوچون, بیزیم وطنداش­لاریمیزین کوتله­ لری طرفیندن آلینماییر, یئرینه دوشمه­ ییر نتیجه­ ده تأثیرسیز اولور و تکجه مکتبلر و بیلیم ­یوردلاریمیزدا اؤیرنجی­لرین نومره و وثیقه آلماق وسیله­ سیندن باشقا بیر رولو اولابیلمیر.

بو سؤیله ­دیکلریمیزه اساساً فولکلور توپلاماق, اؤیرنمک و ساخلاماقلا ترسه ائشن و قارشی- قارشییا دوران, اونون نه اولدوغونا وارمادان, آنجاق غرضسیزجه­ سینه یئنی­چی­لیک ایدّعاسی اولان و ضیالی­لیق ژئستی توتانلار, هم ده نه اولدوغونو بیله- بیله, اوْنون گلن نسیللرین حیاتیندا نه قدَر ائتگیلی­ اولاجاغینی دویا- دویا, اونو خالقین میلّی هؤویتی­نین قورونوب ساخلانیلماسیندا بیرینجی رولو اولدوغونو باشا دوشه- دوشه, یئنه ده خالق دوشمنلری­نین ایستکلری و آرزولارینی یئرینه یتیرن و بلکه ده اجنبی­لرین موزدور و یا کؤنوللو قوللوقجوسو اولان­لار دا دوشونمه ­لی و اؤزلرینی اوزو قارالیق, ائل قیناغی و گلن نسیللرین لعنت و قارغیشیندان قورتارمالی­دیرلار.

فولکلور یا ائل بیلیملری­ خالقین ائحتیاجی اوزره یارانمیش و یا خالق, اونلاری یارانمیش اثرلردن اؤز احتیاجی اساسیندا گؤتورموش, بعضاً ده ایشله­ میش, گلیشدیرمیش و بو گونکو زامانیمیزا گتیریب چیخارتمیشدیر.

بیز هر بیر خالق و میلّتین ائل بیلیملرینی آراشدیردیقجا, او خالقین آتا- بابالاری­نین کئچمیش عصرلرده و حتّا کئچمیش مین ­ایللیک­لرده نئجه یاشادیقلاری, نه­ لره ایناندیقلاری, نه ­لره تاپیندیقلاری, معیشت و حیات طرزلری, باشلاریندان سوْودوقلاری آجیلی- شیرینلی اولایلاری, نه ­لری سئودیکلری, نه ­لردن چکیندیکلری, هم ده او خالقین پسیخولوگیاسی, ائله­ جه ­ده سوی- کؤکونو اؤیرَنیریک.

یازار: دوقتور حسین گونئیلی (حسین محمد خانی)

قایناق:  10855=durnanrws?/p