21 آذر نهضتی پروفئسور محمد تقی زهتابی‌نین دیلیندن
21 آذر نهضتینین یارانماسی
( 26 آذر 1325، تهران ارتجاعی الی ایله آنا دیلیمیزده یاندیریلان كیتاب گونو مناسبتی ایله )
پروفئسور محمد تقی زهتابی
( بو مقاله ۱۳۵۴ –جو ایلده یازیلمیشدیر )
21 آذر نهضتیندن ۳۰ ایل كئچدی، بو نهضت ایكینجی دونیا محاربهسیندن سونرا عموماً ایران آزادلیق حركاتی خصوصاً ملی آزادلیق حركتینین زیروهسی دیر. بو حركت علیهینه ایستر داخل و ایستر خاریج ده تجزیه طلب آدلاندیریب و بیگانهلر اَلیله یارانمیش بیر حركت گؤسترسهلرده، ۲۱ آذر نهضتی مشروطهدن۱۳۲۴نجو ایله قدر ایران آزادلیق حركاتینین تمامیله طبیعی و لازمی بیر نتیجه سی ایدی، بونا گؤرهده هئچ بیر خاریجی اَل واسطهسیله یارانمامیشدی، بو حركت او دؤوردن ایجتیماعی حادیثهلری قوجاغیندا تدریجله و طبیعی حالدا و خلق حركتینین ایستهیی و ایرادهسی ایله‌یاراندی. بو مسئلهلری ایشیقلاندیرماق اوچون ۲۱ آذر نهضتینین مختلف جهت‌لرینه دیقّت ائتمك لازیمدیر.
۲۱ آذر نهضتی نئجه یاراندی؟
۱۲۸۹ – نجو ایل اتابك پاركی جنایتی ایله ارتجاع، غلبه چالمیش دموكراتیك مشروطه انقلابینی بوغدو و اونون قهرمانلارینی تدریجله مختلف یئرلرده آرادان آپاردی؛ لاكین آزادلیق فیكری و آزادیخواهلار آرادان گئتمهدی. بونلار یئنی شرایط و فرصت آختاریردیلار تا قانون اساسی و مشروطهنی یئنیدن دیرچلدیب دموكراتیك اینقیلابی تماملاسینلار. ۱۲۹۹ نجو ایلده بو فرصت یاراندی چونكو تئزار روسیه-ایرانین سیاست صحنهسیندن چیخمیشدی.
اساساً مشروطه اینقیلابی اشتراكچی‌لارینین رهبرلیگی آلتیندا تبریزده خیابانی قیامی، گیلاندا جنگل نهضتی، خوراسان دا ایسه كلنل محمدتقی خان قیامی باش وئردی و بو حركت‌لرده ارتجاع طرفیندن یاتیریلدی! لاكین گئنه ده نه مترقی فیكیرلر بوغولدو و نه ده تمام آزادیخواهلار محو اولدو.
رضاشاه ناقص قانون اساسیه ال آپاریب اونو روحسوز بیر كالبده چئویردی ، آزادیخواهلارا گؤرونمهمیش دیوان توتدو و بیر سیراسینی زینداندا اؤلدوردو. ایرانین آزادیخواه قوّهلری رضاشاهـین سیماسیندا مشروطه جیلدینه گیرمیش بیر دیكتاتورون نئجه اینگیلیسلر طرفیندن یارانیب ایران خالق‌لارینا تحویل ائدیلمه‌سینی بوتون وارلیق‌لاریله لمس ائتدیلر. ایكینجی دونیا موحاریبهسی باشلاندی و شهریور حادیثهسینده ایرانیدا احاطه ائتدی. اینگیلیسلیلر رضاشاهی گتیردیكلری كیمی آپاردیلار. ارتجاع ضعیف‌لَدی ، لاكین ارتجاع دستگاهی اَل دَییلمهمیش قالدی.
آزادیخواهلار زیندانلاردان چیخدیلار؛ سورگوندن قاییتدیلار و ایران آزادلیق حركاتینین مرحلهسی باشلاندی. بو حركتین باشیندا یئنه‌ده مشروطه اینقیلابی و ۱۲۹۹ نجو ایل حركتلرینین ایشتیراكچی‌لاری دایانیردیلار. ایجتیماعی حركت گوجلندی و حزب‌لر فعالیته باشلادیلار ، خلق حركتیله برابر یواسی ساغلام قالمیش ارتجاعدا فعالیتدن اَل گؤتورمه‌میش چوخ آشكار شكیلده مترقی قوهلرخطابا دئییردی :«قوی متّفق‌لر قوهلرینی آپارسینلار، اوندا بیز سیزه آزادلیق و دموكراسینین نه اولدوغونو گؤسترهریك» (پیشه‌وری، ۱۳۲۴ آذربایجان روزنامهسی ۳۰ شهریور)
آزادیخواهلار ، ایرانین فاشیزیم علیه‌ـینه غلبهده اوینادیغی رولا بئل باغلاییر و دیكتاتورلوغون تازادان احیاسینا آز گمان ائدیردیلر.لاكین فاشیزیم اَزیلیب و متّفقلرین ایرانی تَرك ائتمهسی یاخینلاشدیقدا كیریمیش ارتجاع آزادیخواه قوّهلره قارشی جدی هجوما باشلادی. مرحوم پیشه‌وری ۱۳۲۴ نجو ایل شهریورین ـ ۲۹ ندا بو حقده یازیردی :
«تهران سریع قدملرله ارتجاع طرفه گئتمكدهدیر . باشیمیزا، یونان خالقینین باشینا گلن اویونو گتیرمك فیكیریندهدیرلر. مجلس و دولت و مطبوعات ساتیلمیش خائن آداملارین الینه دوشموشدور. بونلار ویریب -ییخیب، اؤز سیاستلرینی یئریتمك ایستهییرلر. آزادلیق و دموكراسی نامینه چالیشدیقدا اولان قوّهلر جوربهجور بهانهلر ایله بوغولوب تارومار ائدیلمكدهدیر. رضاخاندان داها قابان، داها خشن بیر جلاد وجودا گتیرمك نقشهسی جدی صورتده موقع اجرایه قویولموشدو.»
پیشه‌وری آذربایجان روزنامهسینده یئنه یازیردی : « محاربه خاتمه تاپار-تاپماز اؤلكهمیزده ارتجاعی عنصرلر باش قالدیریب ایگیرمی ایللیك استبداد و دیكتاتورلوق اصولونو دوباره دیریلتمهـیه باشلامیشلار… بیز بیلمیریك آتلانتیك منشوری نه اولدو، پوتسدام كنفرانسینین رأیلری نییه ایرانا شامیل اولا بیلمهدی؟! اوندان علاوه منشور آتلانتیك بوتون دونیا میللت‌لرینه اؤز مقدارتینی تأمین ائتمك حاقّینی وئرمیشدیر. بیز آذربایجانلی‌لاردا بو حاقدان ایستیفاده ائدیب ایران داخیلینده اؤز سرنوشتیمیزی تعیین ائدیب و وئردیگیمیز بؤیوك قوربانلار باهاسینا الده ائدیلن قانون اساسینی دیریتمگ ایستیهییریك.» (پیشه‌وری آذربایجان روزنامهسی صحیفه ۲۳۱)
ایكینجی دونیا موحاریبهسیندن تازا مئیدانا آتیلمیش آمریكا امپریالیزمیده ایرانین سیاست مئیدانا آت چاپماغا باشلادی. بو مسئله آزادیخواهلاری بتر نیگران ائدیردی. چونکی اونلار بیلیردیر كی، آمریكا طرفیندنده حمایت اولان تازا دیكتاتورلوق داها خشن و داها گوبود اولاجاقدیر.ارتجاعین قاباغینی آلماق اوچون آزادیخواه قوهلر ایكینجی دونیا موحاریبهسی نتیجهسینده یارانمیش نسبتاً مساعد فرصتی الدن وئره بیلمزدیلر. كئچمیش اینقیلابی سابقهلری و اینقیلابی زمینه جهتدن ارتجاعیله مقابله آذربایجاندان سوایی ایرانین آیری یئرینده ممكن دئیلدی. دئمك بئله بیر مقابله ایران آزادلیق حركتینین مشروطیهدن ۱۳۲۴ – نجی ایله اینكیشافینین طبیعی محصولوایدی. بو زامان اینقیلابی قوّهلر ال- ال اوسته قویوب باخا بیلمزدیلر و بو ایشی محض آذربایجاندان باشلامالی‌دیلار.
بو حقیقتی مرحوم پیشه‌ورینین ۱۳۲۴ – نجو ایل شهریورین ۲۴ – نده تبریزین شیر و خورشید سالونداكی نطقوندا آچیق گؤرمك اولار او دئیردی :
«وضعیت ائله آغیر بیر حال آلدی كی، آرتیق تهراندا اوتوروب مقاله یازمادان نطق ائتمكدن بیر نتیجه اولا بیلمییهجگینی یقین ائتدیم. ناچار بیر ایل بوندان اوّل تبریزده اوزون – اوزادی بحث ائتدیگیمیز مسئله اطرافیندا دوشونمگه باشلادیم.بو چوخ ساده تدبیرایدی، منیم تبریز مسلكداشلاریمدان دئدیلر : آذربایجاندان باشلاماسی بورانی اصلاح ائتمه‌لییك ، آذربایجان خالقینین اؤز گوجوایله بوردا میللی حكومت گتیرمهلیییك، تهران ارتجاعین باشی استبدادین مركزیدیر. بیر نئچه نوبهده اوردان گؤز یوموب مستقیماً بوردا ایش گؤرمهلیییك. بو فیكرین حقیقتی او وقت نظریمده داها آشكار بیر صورتده جلوه ائتدیگی، دؤولتین مسئول مامورلاری ایله آذربایجان خالقینین تظلم و دادخواهلیق تلگرافلاری حاقّیندا مذاكره ائتدیم. مثلاً بیات دئدی : من رادیو واسطهسیله مراجعت ائتمیشم. آرتیق خالق عریضه و تلگراف واسطهسیله اؤزونه زحمت وئرمَمهلیدیر. صدر دئدی : بیر تلگراف اولماسین مین تلگراف اولسون من بو كیمی بوش سؤزلره جاواب وئرمییهجییم. بو سؤزلرین آیری جاوابی اولابیلمزدی، گرك خالقا مراجعت ائتمك. خالقین یومروغونون گوجوایله آزادلیغی تأمین ائتمك. بو شعارلار من تبریز آزادیخواهلارینین تكلیفی اوزهره تهراندان آذربایجانا حركت ائتدیم. (پیشه‌وری ۲۱ آذر روزنامهسی صحیفه ۸٫)
بئله بیر شرایطده ۱۳۲۴- نجو ایلین اوّللریندن بیر سیرا آزادیخواهلار ایرانین مختلف یئرلریندن تبریزه گلیب شهریورین ۱۲- سینده آذربایجان دموكرات فرقهسینی تشكیل ائتدیلر. بو فرقه‌نین مؤسسلری و قاباقجیللارینین چوخو مشروطه اینقیلابی، خیابانی قیامی، جنگل نهضتی و ۵۳ تفرین اشتراكچیلاری ایدیلر. بو شخصلردن آشاغیداكیلاری نمونه گؤسترمك اولار:
- حاجی عظیمخان (ستارخانین قارداشی)،
- نظامالدوله رفیعی (فرقه‌نین مؤسسلریندن و مشروطه اینقیلابی زمانی آذربایجان انجمنین عضوو)
- مستشارالدوله (مشروطه دورو آذربایجان انجمنین عضوو)
- .میرجعفرپیشهوری(جنگل حركاتینین فعال رهبرلریندن)
- میرزه نوراله خانیكانی (مشروطه اینقیلابینین ان مشهور قهرمان مجاهد رهبرلریندن)
- نعمت آقاولی صمصام (مشروطه اینقیلابیندا ستارخان مجاهدلریندن)
- مرندلی برهانی (خیابانی قیامی اشتراكچیلاریندان)
- علی فطرت (شاعیر مشروطه آزادیخواهلاریندان)
- علی قهرمانی (ستارخان آتلیلارینین رئیسی و خیابانی قیامی انیقیلاب‌چیسی)
- تقی شاهین (۵۳ نفردن)، طسوجلو جمالی (مشروطه و خیابانی انقلابچیلاریندان)
- میركاظم (مشروطه اینقیلابی مجاهدلریندن)
- جعفر ادیب و میر عبدالحسین فائقی (مشروطه و خیابانی قیامی معارفچیلریندن) و … بو شخصیلردن آذربایجانین بوتون شهرلری و قصبه و كندلریندن واریدی و فرقه‌نین اؤن سیرالاریندا گئدیردیلر.آزادلیق، مشروطه بوتون ایرانین یولوندا گئتمیش قیرخ ایللیك (۱۹۴۵- ۱۹۰۵) دؤیوشلر و مبارزهلرین ایشتیراكچیلارین طرفیندن یارانمیش بیر فرقه فقط اونون دوشمنلری طرفیندن بیگانهلر اَلیله یارانان فرقه آدلانا بیلر. بئله بیر فرقه آزادیخواه قوّهلر طرفیندن قانون اساسینی دیریتمك، آزادلیق دموكراسی رولو حقوقلاری تأمین ائتمك و دیكتاتورلوغون قاباغینی آلماق اوچون یارانا بیلردی.آذربایجان دموكرات فرقهسی بو ایش اوچونده یارانمیشدی. بونو قید ائتمك لازمدیركی، دونیانین هئچ بیر یئریندن و هئچ بیر زامان ائله اینقیلابی حركت باش وئرمهمیش و باشدا وئرهبیلمزكی، خاریجی ذینفع قوّهلر اؤز خئییرلرینه اوندان استفاده ائتمهگه جان آتماسینلار. بئله خاریجی جهدلر بیر حركتین خلقیلیگی و اونون خلقی طرفیندن یارانماسینی خدشهدار ائده بیلمز. آذربایجان دموكرات فرقهسینین یارانماسی و ۲۱ نهضتیده بو قانوندان مستثنی دئیلدیر.ـ
ـ ۲۱ آذر نهضتی نئجه یاراندی؟
ایرانین یوخاریدا گؤستردیگیمیز ایجتیماعی – سیاسی وضعیتی نظره آلاراق ۱۳۴۴-نجو ایل شهریور آیینین۱۲ سینده فرقه‌نین ۱۲ مادّهـدن عبارت اولان مراجعت نامهسی نشر اولوندو. بئلهلیكده آذربایجان دموكرات فرقهسی تشكیل اولوب ایشه باشلادی. بو مراجعتنامه فرقه‌نین آذربایجان بارهـده اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و میللی احتیاجلاری اساسیندا شعارلارینی ایرهـلی سوروردولر. مراجعتنامهـنی ۴۸ نفر ایمضاء ائتمیشدیكی، بیر پاراسی سونرالار دالی چكیلدیلر. بیر آی كئچمهـدن آذربایجان كارگر اتحادیهـسی و حزب توده ایرانین آذربایجان و زنگان تشكیلاتیدا فرقهـیه ملحق اولدولار، بئلهـلیكده آز بیر مدت عرضینده فرقه آذربایجانین ان قدرتلی و نفوذلو ایجتیماعی تشكیلاتینا چئوریلدی. بو مراجعتنامه و یا فرقهـنین اساسی هدفلرین مرحوم پیشه‌ورینی ۱۳۲۵ – نجو ایل اردیبهشت آیینین ۲۴ نده آذربایجانین شخصیتلری كنفراسیندا بئله خلاصه ائتمیشدی :
«ایران داخیلینده ایرانین ایستیقلال و تمامیت ارضیسینی مراعات ائتمك شرطیله اؤز داخلی ایشلریمیزی اؤز الیمیزه آلماق و اؤز ائویمیزی اؤز ایدارهـمیزایله ایداره ائتمك اؤز آنا دیلیمیزده میللی فرهنگیمیزی مترقی و موعاصیر حالا سالماق» ( پیشه‌وری ۲۱ آذر روزنامهسی صحیفه ۳۰)
آذربایجانین آذربایجانلی اَلیله ایداره اولما ایشینی فرقه قانون اساسینی بیر ستونی اولان ایالتی و ولایتی انجمنلری واسطهـسیله حایاتا كئچیرمك ایستردی، بونا گؤره تهراندان بو انجمن لری تشكیل ائتمك طلبینی ایرهـلی سوردو، لاكین صدرالاشراف كابینهـسی بو تكلیفی مهر آییندا رد ائتدی و آذربایجاندا جدی ترورا اَل آتدی. بئلهـلیكله بیر داها معلوم اولدوكی، تهران آذربایجانین قانون حقینی دینج یولیله وئرمیهـجكدیر. فرقه یارانمیش ایمكانی الدن وئره بیلمزدی بونا گؤره‌ـده مستقل حركت ائتمهـلیدیر.
«خالقیمیز سیاست‌ـده سردار میللینین تهرانا گلمهـدن قاباق تعقیب ائتدیگی یول ایله گئتمهلی، اونا تقلید ائتمهـلیدی». (پیشه‌وری ۲۱ آذر روزنامهسی صحیفه ۱۴۹٫)
بئله اولدوقدا فرقه ایالتی انجمن ایله كفایتلنیب قالا بیلمزدی. خالقین آرزولارینی حایاتا كئچیرَن تشكیلات لازیم ایدی بو ایش اوچون خالق كنفرانسلاری یاراتسین. خالقا مراجعت اولدو.خالق كنفرانسلاریندا اون مینلرجه ایمضایا مالیك اولان قرارلا تهرانا منتظر اولمادان میللی آزادلیق تامین ائدن موختارییت و میللی حكومت تشكیلاتی طلب ائدن تصمیم نامهلر سئل كیمی آخیب تبریزه گلدی، فرقهمیزایسه خالقیمیزین روحوندان قوپان بو بؤیوك نفسه لاقید قالا بیلمز و خالقی اؤز حالینا قویا بیلمزدی. اونا گؤره چوخ سریع بیر صورتده خالق كنفرانسلارین آرزولارینی عملی ائتمك و خالقین سسینه تمركز وئرمك اوچون آبان آیینین ایگیرمی دوققوزوندا، اؤزونو مؤسسلر مجلیسی آدلاندیران، خالق ییغینجاغی یاراتدی.» (پیشه‌وری ۲۱ آذر روزنامهسی صحیفه ۲۲ـ)
ـ۲۴۰نفر حدودوندا نمایندهسی اولان و تبریزین شیر خورشید سالونوندا كئچیریلن بو ییغینجاق میللی حكومتین اساسینی قویدو و فوریتله میللی مجلسین چاغیریلماسی قرارینی قبول ائتدی. آذر آیینین بیرینجی یاریسیندا مجلسین انتخاباتی كئچیریلدی. بو زامانلار تهران حكومتی “بیات”ی تبریزه گؤندردی . “بیات ” ایالتی انجمنی گلجك مجلسین تصویب ائدهـجگی صورتده قبول ائتدی و بو ایشه دیققت قازانمادان اؤتوردی. فرقه اؤز ایشینه داوام ائتدی. ۲۱ آذر گونو میللی مجلس آچیلدی و میللی حكومت قورولدو. رسمی دؤولت تشكیلاتی یاراتماق ایشیله مشغول اولماقلا برابر فرقه اؤز اساسینی مؤحكمـلندیرمك ایشیندن غافل دئییلدی. بئلهـکی مهر آیینین دوققوزوندا فرقه‌نین بیرینجی کنگرهسی تشكیل اولوب فرقهـنین خط حركتینین و مرامـنامهسی تصدیق ائتدی. ۱۳۲۴- جو ایل آذرین ییرمی بیری خالقیمیزین تاریخینده اَن هیجانلی گونلردن بیرایدی. بو گونه شاهید اولانلار بیلیرلركی، بو گون بیر طرفدن ساعات بناسیندا میللی مجلیس آچیلیر و او بیری طرفدن ایسه فدائی قوهـلری طرفیندن محاصره اولونموش تبریز ارتشینین فرماندهی سرتیب “درخشانی” ایله مذاكره دوام ائدیردی. تا اوردو قارداش قانی تؤكولمهـدن تسلیم اولسون.ـ
فدائی قوّهلر نئجه یارانمیشدی؟
دئمك فرقه دولت تشكیلاتی یاراتماغا چالیشماقلا برابر بیلردی كی، تهران اوردوسو تبریزده اولدوغو حالدا میللی حكومت ایش باشینا گله بیلمز ، بونا گؤره یارانان میللی حكومتین سلاحی آرخاسیندا حاققیندادا دوشونور و فعالیت ائدیردی. بورادان اوخوجولارا بئله بیر سؤال میدانا گلهـبیلر. بو فدائی‌لر كیملرایدیلر؟ فدائی تشكیلاتی نئجه یاراندی؟۱۳۲۰ – نجی ایل شهریور آییندا رضاشاه قاچیب ایران اوردوسو داغیلاندا آذربایجان كندلرینین الینه چوخلو سلاح دوشدو و اربابلارلا كندلیلر آراسیندا توقوشمالار باشلاندی. بو توقوشمالار زامان كئچدیكجه شیدّتلنیردی و كندلیلر یایین اوّللرینده حزب توده ایرانین آذربایجان ایالتی كمیتهسینین تشبّوثوایله آذربایجان استاندارینین كفیلی آقای نیكخو كندلیلرین وئرمهلی اولدوغو بهره مالیكانه بارهـده بخشنامه صادر ائلهـدی. بو بخشنامه حزب توده ایرانین ایالتی كمیتهسی طرفیندن تكثیر اولونوب بوتون كندلره گؤندریلدی. بو ایش اربابلا كندلی آراسینداكی توقوشمانی داها شیدّتلندیردی. بونون نتیجهسینده فرقه‌نین یارانماسی عرفهسینده آذربایجانین بوتون زیندانلاری كندلیلرله دولوایدی. كندلیلرین حزب تودهـیه شیكایتی او یئره چاتمیشدیكی، ـ۱۳۲۴ – نجو ایلین یاییندا حزب تودهـنین مركزی كمیتهسی اصفهانلی وكیل دادگستری “مرتضی راوندی” تبریزه گؤندریلمیشدی تا زیندان اولموش كندلیلردن محكمهلرده مدافعه ائلهسین. بو زامانلار تهران حكومتینین كندلیلر علیهینه فشاری آرتدیقجا اونلارین ناراضیلیقلارینی داها آرتیردی. فرقه یارانان زامان آذربایجان كندلیسی بو وضعیتده ایدی. فدائی‌لر همین ناراضی كندلیلر ایدی، و فدائی تشكیلاتیدا بونلارین طرفیندن یارانمیشدی.
آذربایجان دموكرات فرقهسینین رولوایسه بو ناراضی كندلیلری اؤز عضولری واسیطهسیله منتظم حالا سالماق و معیّن هدفه دوغرو یونلتمكدن عبارت ایدی. مرحوم پیشه‌وری فدائی دستهلری و اونون تشكیل بارهـسینده دئمیشدیر :
«بو فدائی دستهلرینین باره‌سینده متأسفانه بو وقتهـدك چوخ ائشیدیلمیشدیر.بو تشكیلاتین تفصیلی میللی تاریخیمیزین اَن شانلی صیغه‌لریندن بیرینی وجوده گتیرمیشدیر. فدائی تشكیلاتی چوخ طبیعی بیر صورتده خالق حركاتیندا دوغموشدور، كندلردن اینتیقام آلماق قصدیله مئیدانا چیخان بو جریاندا فرقه تشكیلاتلارینین گؤستردیكلر و فداكارلیغی اینكار ائتمهـیه لزوم یوخدور. دوغرودور كندلی، ژاندارم ظلموندن جانا دویوب اونون شرّینی دفع ائتمك اوچون سیلاح اَلده مبارزهـیه قیام ائتمیشدی، لاكن اونو تشكیل ائدن اونون باشیندا دوران،اونو دوزگون هدفه سوق ائدهن فرقهمیزین یئرلی تشكیلاتلارینین ترتیب ائتدیگی قهرمانلار اولموشدو. آجی تنقیدلر و شدید تعرّوضلره باخمیاراق كمال خونسردلیكله خالقی تشكیل ائدیب فدائی دستهلرینین فرقه‌نین اینانیلمیش آداملارین رهبرلیگی آلتیندا چكمهـگه چالیشیردی. نهایت حركت خلق ایچرهسیندن باشلاییب بوتون اؤلكهنی بورویوب تهران ارتجائنین قوشون قلعهلرینی اوزوك قاشی كیمی محاصرهـیه آلیب میللی قدرتیمیزین قاباغیندا دیز چؤكمگه مجبورائتدی.» (پیشه‌وری۲۱آذر روزنامهسی صحیفه۶۴)
فدائی تشكیلاتی آذربایجانین بؤیوك یئرلرینده یارانمیش بؤیوك بیر مسلح تشكیلات ایدی. بو تشكیلات اؤزوده ارتجاعین هجوما كئچدیگی و بیداد ائتدیگی بیر زاماندا یارانمیشدی. خالقیمیز و ۲۱آذر نهضتینین بؤیوك افتخارلارینداندیركی، بئله بیر شرایطده فدائی تشكیلاتینین یارانماسی جریانیندا بیر نفرده اولسون خیانت ائتمهمیشدیر. مرحوم پیشه‌وری ۱۳۲۵ – نجی ایل مهرین ۲۵ نده دئییردی :
«بو گون ایفتیخار ائدیریككی، آغیر بیر شرایطده او وقتكی، آذربایجاندا ارتجاع تام قدرتله حوكمران‌لیق ائدیردی، بیز آذربایجاندا بیر مسلح فدائی تشكیلاتی وجوده گتیردیك كی، اونون افرادیندان بیر نفرده اولسون خیانت ائتمه دی.» (پیشه‌وری ۲۱ آذر روزنامهسی صحیفه ۱۲۸)
بلی فدائی قوّه‌سی و اونلارین قهرمانلیق حركاتی تهران، اونون ژاندارمالاری و دؤولت مامورلارینین آذربایجانا گؤستردیگی اقتصادی و میللی ظولمون قانونا اویغون عكس العمل ایدی. نئجه كی محمدعلیشاهین ظولمو بو فدائی لرین آتالارینی تفنگ گؤتوروب مجاهد دسته لری یاراتماغا مجبور ائتمیشدی.
ـ ۲۱ آذر نهضتی بوتون ایران آزادلیغینین باشلانقیجی ایدی
سلطنت رژیمی بیرینجی ۲۱ آذر نهضتینی تجزیه طلب آدلاندیریب و چوخلاری بو نغمهنی تكرار ائتمكده دیرلر.دوغرودان می ۲۱ آذر نهضتی آذربایجانی ایراندان آییرماق ایستردی؟ فرقه زامانینین بوتون سندلری و مرحوم پیشه‌ورینین بوتون مقالهلری و سخنرانلیقلارینی نظردن كئچیردیكده چوخ چتین ائله مدرك و مقالهـیه راست گلمك اولاركی، اورادا فرقهـنین بوتون ایستكلرینین ایران چرچووه‌سی داخیلینده اولدوغونو قید اولونمامیشدیر. ۱۳۲۴- نجو ایل فرقه‌نین بیرینجی رسمی سندی اولان ۱۲ شهریور مراجعتنامهسینین بیرینجی مادهسی همین بو مسئله ایدی. بو باره ده سندلر اوقدردیركی، گؤسترمك و یا یازماقلا باشا گلمز. اگر اوخوجولار خصوصیله جاوان نسل بو باره ده حقیقتی بیلمك ایسترلرسه، مرحوم پیشه‌ورینین سئچیلمیش اثرلری و ۲۱ آذر كیتابی هابئله ـ ۱۲ شهریور كیتابینی الده ائدیب و اوخوسونلار.بونونلا برابر قید ائتمك لازیم حساب ائدیریك كی، اؤز فعالیتینی بیرینجی مرحلهسینده آذربایجان دموكرات قوّه‌سی چالیشیردی. بوتون ایرانی آزاد ائتمك اوچون آذربایجاندا بیر دایاق و مركز یاراتسین. ۱۳۲۴- نجو ایل شهریورین ۲۱ ینده مرحوم پیشه‌وری یازیردی :
«تاریخ بیزیم عهدهـمیزده بؤیوك بیر وظیفه قویموشدور. بیز آذربایجاندا سارسیلماز بیر آزادلیق قلعهسی وجوده گتیرمهلیییك».بو ایشه موفق اولاندان سونرا فرقه اؤز فعالیتینی ایكینجی مرحلهسینه باشلامیشدیر، اودا بوتون ایرانی آزاد ائتمك مسئله ایدی.دئمك فرقه‌نین ایلك گوندن هدفی بوتون ایرانی اسارت و دیكتارلوغوندان آزاد ائتمك ایدی. مرحوم پیشه‌وری ۱۳۲۴ – نجو ایل مهر آیینین سكیزینده یازیردی :
«بیز مقالهلریمیزین بیرینده یازمیشدیق اگر تهران اؤزونو ارتجاعین آغوشینا آتارسا بیز اؤز آزادلیغیمیزی مستقل بیر صورتده تامین ائدهجَییك. او ایشیمیزین باشلانغیجی ایدی. ایندی فرقهمیزین قدرتی آرتمیشدیركی، بیر قدر ایرهلی قویوب دئییریك اگر تهران توتدوغو یولدان قاییتماق ایستهمزسه،بیز اونو قهر و غضبله او یولدان قایتارمالی‌ییق». (پیشه‌وری سئچیلمیش اثرلری صحفه ۲۲۴)
ـ۲۱ آذر نهضتی و باشقا ایران میللتلری
ـ ۲۱ آذر نهضتینده ان اساسی مسئلهلردن بیریده میللی حقوق مسئلهسیدی، لاكین او بو میللی حقوقو تكجه آذربایجانلی‌ـلار و ایران توركلری اوچون دئییل بوتون ایران خالقلاری اوچون ایستیه‌ییردی. یعنی فرقه ایراندا آزادلیق و دموكراسینین برقرار اولماسینی بیر طرفدن و ایكینجی طرفدن ایسه آزادیخواه قوّهـلرین كمكی و محروم میللتلرین آذربایجان كیمی اؤز میللی حقوقلارینا چاتماسی یولونا دوشونوردو. چونکی فرقه و اونون رهبرلری میللی ظولمون آجیسینی دادمیش و چوخ میللتلی ایراندا میللی قوّهـنین نئجه بؤیوك قدرت اولدوغونو یاخشی بیلیردیلر. اولار یاخشی باشا دوشوردولركی، اگر محروم ایران میللتلری آذربایجان كیمی اؤز میللی حقوقلارینی آلماق اوچون بیرلیكده آیاغا قالخسالار ایران ارتجاعینی مطلق ییخیلاجاق دیر.
فرقهـنین كورد خلقیله همكارلیغی و قارداشلیغی بو حقیقتی عملی شكیلده ثبوت ائدیر. فرقه‌نین بو سیاستی تكجه كورد میللتینه عایید دئیلدی، بوتون محروم ایران میللتلری نظرده توتولوردو. لاكین تأسفلرله قید ائتمك لازیمدیر كی، او زامانلار باشقا محروم ایران میللت‌لرینده میللی شعور هله لازیمی سَویهـده دئییل دی. بونا گؤره‌ـده مرحوم پیشه‌وری بو مسئلهـیه اؤرتولو توخاناراق ۱۳۲۴-نجو ایل آذرین سكیزینده یازیردی :
«بیز هئچ بیر قوم و هئچ بیر میللت و هئچ بیر جماعته دوشمن دگیلیك، اؤزوموزه روا گؤردوگوموز یاشاماق و ترقی ائتمك وسیلهلرینی اؤزگهلره اوچون‌ـده روا گؤروب بو گونهـدك كیمسهنین ترقی و تعالیسی ایله مخالفت ائتمهمیشیك ، حتی تهران ارتجاعی حكومتینین آزادلیغیمیز علیهینه ایشلتمكده اولدوغو خائنانه تدبیرلریده فارس میللتی‌نین حسابینا یازماق ایسته‌میریك. میللی اسارت و استبداد اصولونون مزهـسینی آنلادیغیمیزا گؤره اسیر میللت‌لره اوره‌گیمیز یانیب اونلارین اسارت و استعمار بویوندورغو آلتیندان خلاص اولماقلارینی صمیم قلب‌ـدن آرزو ائتدیگیمیز حالدا زلف یاره توخانماق قورخوسوندان، اونلارین آزادلیق حركتی حقینده بیرلشدیریب و اونلاری دموكراتیك فرقهـیه باغلایان آنجاق فرقهمیزین میدانا آتدیغی میللی شعارلاردیر.» ( پیشه‌وری ۲۱ آذر روزنامهسی صحیفه ۱۲۳)
مرحوم پیشه‌وری بیلیردی كی، آذربایجان خالقی، تاریخ بویو همیشه ایران ایستیقلالی و تمامیت ارضیـسینی اؤز قانیله حفظ ائتمیشدیر. اگر لازم گلسه یئنهـده بو مقدّس وظیفهنی شرفله یئرینه یئتیرجك‌ـدیر. لاكین هئچ وقت اؤز میللتینی و دوغما دیلی و میللی خصوصیتلریندن صرفنظر ائتمیهـجك دیر. ایران بوتون ایران میللتلری كیمی آذربایجانیلارین و تمام ایران توركلرینینده قدیم‌ـدن وطنی اولموشدور. باشقا ایران میللتلری كیمی آذربایجانیلار و بوتون ایران توركلری اوندان سونرا كئچمیش كیمی حقوق سوز یوخ، آزاد، برابر حقوقلو بیر ملت كیمی میللی وارلیق، دیل و ادبیات و میللی خصوصیتلرینی توسعه وئرمكله آزاد شكیلده ایراندا یاشایاجاقلار.بوتون محروم ایران میللتلری ال- اله وئریب بو آرزولارینی تخته چیخاراجاقلار. دیل مسئلهسی همیشه آذربایجان روشنفكرلرینی دوشوندورموشدو. آذربایجان دموكرات فرقهسینین بیرینجی كنگرهـسینده كنگرهـنین رسمی نمایندهسی آقای مكرم المله محكم منطقله دئمیشدیر : «مسئوللارین گوجو ایله اؤز دیللرینی آذربایجانلیلارا تحمیل ائتدیكلرینی ادعا ائدنلر چوخ نادان آداملاردیر مسئوللار یوز ایلدن آرتیق آذربایجاندا حكومت ائده بیلمهـدیكلری حالدا اؤز دیللرینی بیزه تحمیل ائتمیشلر. عجبا آلتی یوز ایلدن زیاده حكومت ائدن فارسلار نه اوچون بو دیلی دییشدیرمهـیه موفق اولمامیشلار؟ (پیشه‌وری سئچیلمیش اثرلری صحیفه ۲۹۶٫)
گؤستردیگیمیز۲۱ آذر نهضتینین سون هدفی بوتون ایراندا آزادلیق دموكراسی و قانون اساسی برقرار ائتمك ایدی. بونلا برابر بو اینقیلابین خصوصیتی اونون اینترناسیونالیزم روحونا مالك اولان میللی سیماسیندا ایدی … بونا گؤره دیل و میللییت مسئلهسی اونون اساس سنگری و دایاغی ایدی. بو نهضتی بوتون دونیادا تانیتدیراندا بو خصوصیتلرایدی. محض همین دیل و میللییت واسطهسیله ایدی كی، بوتون عالم بیلدیگی، ایرانین اوچده بیر حیصهسیندن چوخونو تشكیل ائدن ائله بیر میللت واریمیشی، ایللر بویو میللی حقوقلاردان محروم اولموش و ایندی اؤز دیلینده یازیب اوخویور، اؤز ایشلرینی اؤزو ایداره ائدیر و بوتون ایرانی آزاد ائتمك ایستهییر.ـ
ـ ۲۱ آذر نهضتی و دونیا خالقلاری
ایكینجی دونیا موحاریبه سیندن سونرا ۲۱ آذر نهضتی دونیادا غلبه چالان بیرینجی میللی آزادلیق حركتی ایدی. بونا گؤره‌ـده بوتون دونیا خالقلارینین دیققتینی جلب ائتمیشدی. اگر ۱۳۲۵-۱۳۲۴ ایللر آذربایجان روزنامهسینین صفحهـلرینه باخیلسا، فرانسه و سایر اروپا اؤلكلرینین اجتماعی،سیاسی تشكیلاتلاری و سیاسی شخصیتلرین ۲۱ آذر نهضتینین غلبهسی مناسبتله گؤندردیكلری تبریك تلگرافلاری دیققتی جلب ائدهـجك دیر. ۲۱ آذر نهضتی زامانی بوتون شرق و آفریقا خالقلاری او جومله دن یاخین و اورتا شرق منطقهسی خالقلاری استبداد و امپریالیزمین پنجهسی آلتیندا ان آغیر و فلاكتلی گونلر كئچیردیلر. بو خالقلارین آزادیخواهلاری او جوملهـدن عراق، الجزایر، تونس، بلوچستان و سایر اؤلكه و خالقلارین مترقی شخصلری كیمی و یا شیفاهی شكیلده ۲۱ آذر نهضتینی صمیم قلبدن تحسین ائتمیش و اوندان بؤیوك اومود گؤزلهـدیكلرینی بیلدیرمیشلر. ۲۱ آذر نهضتی بو خالقلارین مبارزه روحونون گوجلنمهسینه جدی تاثیر ائتمیشدیر.ـ
میللی حكومت نه ایشلر گؤروردو؟
بؤیوك ایجتیماعی ایشلر گؤرمك اوچون بیر ایل چوخ آز بیر مدت دیر. بونونلا برابر میللی حكومت بیر ایل عرضینده، تهران حكومتینین ایللر اوزونو آذربایجاندا گؤرمهدیگی ایشلری گؤردو. بونودا علاوه ائتمك لازیم دیركی، اصلاحات اوچون پول لازیمدیر. لاكین میللی حكومت ایش باشینا گلنده بوش الیله ایش باشلادی. چونکی دوشمنی آییق سالماقدان اؤتورو فرقه آذربایجان بانكلارینی ۲۱ آذره بیر هفته قالانا قدر اؤز الینه آلمامیشدی. تهران حكومتی بو فرصتدن استفاده ائدیب تبریز بانكلاریندا اولان نقد پوللاری چكیب آپارمیشدی. بئله كی فرقه بانكلاری تحویل آلاندا دولت بانكیندا ایكی میلیون و ایكی یوزمین تومن آیری بانكلاردا ایسه یاریم میلیون تومن پول واریدی. بونون مقابیلینده بانكلار ۱۰ میلیون تومن خالقا بورجلو ایدیلر. بوندان علاوه میللی حكومت آذر آیی بابتیندن كارمندلره اون میلیون تومن ده آرتیق حقوق وئرمهلیدی. دئمك میللی حكومت ایش اوستونه گلنده بوش الیله ایشه باشلامیشدی. بونون مقابیلینده آذربایجانین بوتون كندلری، شهرلری آبادلیق، اقتصاد، معارف، ایش و سایره جهتلردن اولدوقجا گؤزه‌گلیملی ایدی.بونون نتیجهـسینده تبریزین كلی اهالیسیندن آنجاق ۲۰۰- مین نفری قالیردی و آذربایجانین یوزمینلرجه اهالیسی عائلهلرینی دولاندیرماق اوچون آذربایجانی ترك ائدیب ایرانین باشقا یئرلرینه سپهلنمیشدیلر. بونا گؤره‌ـده ۲۱ آذر نهضتینین مهم ایشلریندن بیریده آذربایجانین برباد حالا سالینماسی و محو اولماغا دوغرو گئتمهسینین قاباغینی آلماسیدی . بو بربادلیق مشروطه اینقیلابی و خیابانی قیامی زامانی خلقیمیزین گؤستردیگی قهرمانلیقلارین و ایرانین ایستیقلالینی قوروماقلارین، تهران حكومتی و رضاشاه طرفیندن آذربایجانا وئریلن جزا و مكافات موزدی ایدی!
دئمك آذربایجان اوتوز ایل تهران طرفیندن عمدا برباد حالا سالینماسیندان سونرا الی بوش ایش اوسته گلمیش میللی حكومته تاپشیریلدی. لاكین خالقا و اونون همّتینه دایانان، خالق طرفیندن و اونون ایستگی ایله ایش باشینا گلن میللی حكومت دؤرد بئش آی مدتینده عادلانه مالیاتلار، خالقین كونوللو كمگی ایله كارخانالار و سایر گلیر منبعلرینی ایشه سالدی.ـآذربایجان ورشكست حالیندا اولان میللی وضعیتی دوزهـلتدی . مرحوم پیشه‌وری باش وزیر اولدوغو زامان ۱۳۲۵- نجی ایل فروردین آیینین ـ۱۶ سیندا میللی مجلسین ایكینجی اجلاسیندا دئییردی :
«بوگونكی، آیین ۱۶ سیدیر، مالی جهتدن داها وحشتیمیز یوخدور. بیز بیلیریك كی، پولوموز وارسا بؤیوك موفقیتدیركی، بورجوموزو تنظیم ائتمیشیك و كسر بودجهمیزده یوخدور.»(پیشه‌وری سئچیلمیش اثرلری ۳۵۰)
میللی حكومتین مختلف قسمتلرینده آپاردیغی ایصلاحاتین هامیسینی گؤسترمك ممكن دئییل دیر. بورادا اونلارین ان مهمـلرینه ایشاره ائدهجَییك. اكینچیلیك و كند حایاتی بارهـده دئمك لازیمدیركی، میللی حكومت زامانی بوتون خالصه تورپاقلار و آذربایجاندان قاچمیش خالق دوشمنلرینین تورپاقلاری كندلیلر آراسیندا بولوندو، اكینچیلیگی گئنیشلندیرمك اوچون كندلیلره توخوم وئریلدی و مادی كمك اولوندو. صوفیان طرفینده اكینچیلیگین نمونه و تجربه یئرلری و علمی تحقیقات ایشلری اوچون بینوره حاضیرلانماغا باشلادی. تورپاق صاحبلریله كندلر آراسیندا عادلانه مناسبتلر و قانونلار قویولدو. صنایع ساحهسینده آذربایجانین مختلف شهرلرینده یاغلانمیش كارخانالار جدی كمك ائتمكله میللی حكومت اونلاری ایشه سالدی. ایشسیزلرین بؤیوك حیصّهـسینه ایش تأمین ائتدی و آذربایجانین ایقتیصادیاتینی جانلاندیریب محكم اساسلار اوزهـرینده قوردو.میللی حكومت آنجاق خشكبار و سایره اولونمالی محصوللارا بو شرطه صادر اولماغا اجازه وئردی كی، صادر ائدنلر اؤلكهنین احتیاجی اولان شئیلری وارد ائتسینلر. ۲۱ آذر نهضتیندن قاباق آذربایجاندا مریض خانالارین فقط ۲۰تختخوابی واریدی. فرقه زامانیندا آذربایجاندا بیر ایل مدتیننده ۲۰ تازا خسته خانا آچیلدی، اونلاردا ۸۰۰ تختخواب واریدی. دیل و فرهنگ، مدنییت ساحه سینده میللی حكومتین گؤردویو ایشلر تهران حكومتینین ۵۰ ایل عرضینده آذربایجاندا گؤردویو ایشلردن قات – قات اوستون ایدی. بو بیر ایل عرضینده تبریز دانیشگاهی یارانیب، آنا دیلینده ایشه باشلادی و اونون بناسینین اساسی قویولدو. بو بیر ایلده آذربایجان فولكلورو، خوانندهلر و موسیقی اوستادلارینین الیله آنا دیلینده نمایشلر وئرمكله یارانمیش تئاتر و دستهلری اساسیندا رسمی دؤولت تئاتری یارانیب آنا دیلینده موفقیتلی نمایشلر وئرمگه باشلادی. میللی حكومت دؤورو بوتون ابتدائی و اورتا مكتبلرده حتی تازا قورولموش تبریز دانیشگاهیندا درسلر آنا دیلینده ایدی.بو مدتده ابتدائی مكتبلرین اكثر كیلاسلاری اوچون آنادیلینده درس كیتابلاری حاضیرلانیب چاپ ائدیلدی و مجّاناً اوشاقلارین ایختیاریندا قویولدو. میللی حكومت رادیوسو قورولوب ایشه باشلادی. آذربایجان و زنگاندا تورك دیلی رسمی دولت دیلی ایدی. بونوندا نتیجه سینده بو بیر ایلده آنادیلیمیز كئچمیش بیر عصیردن داها چوخ اینكیشاف ائدیب گؤزللشدی. یوزلرجه شاعیر یازیچی، روزنامه یازان مئیدانا گلدی. دیلین ادبیاتیمیزین بو سرعتلی اینكیشافی تهران اوردولارینین تبریزه گلمهسیله گئنه دایاندی!
۱۳۲۵ – نجی ایل آذرین ۲۲ سینده تهراندان گلن جلادلار فرقه زامانی آنادیلینده چاپ ائدیلمیش كیتابلاری تبریزین كوچهلرینده اودلاییب یاندیردیلار. آذربایجان خالقی، اونون دیلین ادبیاتی و میللتینه اولونان تحقیر و توهین بو وحشی حركتی هئچ بیر زامان یاددان چیخارمایاجاقدیر.میللی حكومت زامانی تبریز- زنگان، اردبیل، ارومیه، ماراغا،مییانا و سایر آذربایجان شهرلرینین كوچهلری آسفالت اولدو. چوخلو كیتابخانالار و ایجتیماعی مدنی یئرلر آچیلدی. بو شهرلرده ایجتیماعی بنالارین تیكیلمهسینه باشلاندی. تبریز لولهكشیـسینین اساسی قویولدو و تبریز سو جهتدن اساسی شكیلده تامین ائتمك اوچون “سیوان” چایینین تبریزه گتیریلمهسینین نقشهسی چكیلیب قورتارمیشدی.میللی حكومت و آذربایجان دموكرات فرقهسی گنج نسلین تربیهسینه خصوصی فیكیر وئریردی. مرحوم پیشه‌وری ۱۳۲۵- نجی ایل تیرآیینین ۱۵ نده تشكیل اولموش دموكرات جوانلارینین بیرینجی كنگرهسینه گؤندردیگی پیامیندا یازیردی :
«جوانلاریمیز گلهجگیمیزدی، اونلارا همیشه بیز اومود گؤزی ایله باخیریق. اگر اولارین تربیهسی دوزگون یولیله گئدیرسه بیز هامیمیز خوشبخت اولاریق.» (پیشه‌وری ۲۱ آذر روزنامهسی صحیفه ۷۱)
جاوانلار تشكیلاتینین رهبرلیگی آلتیندا آذربایجانین هر یئرینده اوشاقلار تشكیلاتی یارانمیش و اونون مینلرجه اوشاغی متحدالشكل حالا سالینمیشدی. آذربایجان دموكرات فرقهسینین رهبرلیگی آلتیندا یارانان ۲۱ آذر نهضتی و قورولان میللی حكومتین هدفلری بیر ایل عرضینده آذربایجان و زنگاندا گؤردویو ایشلری بیر مقالهـده احاطه ائتمك ممكن دئییلدیر. بو حركت ایران آزادلیق مبارزهسی، هابئله آذربایجان خالقی تاریخینده ائله بؤیوك حادیثهـدیركی، اونون باره‌سینده چوخلو یازیلمیش و گئنهـده یازیلاجاقدیر.
21 آذر نهضتی ائلهـجه ده كوردوستان نهضتی و اونلارین رهبرلیگی حركتین سون گونونه قدر یعنی ۱۳۲۵- نجی ایل آذرین ایگیرمیسینه قدر اؤز اینقیلابی خطلرینده ذرجهـده اولسا دگیشیكلیك عمله گتیرمهمیش. بیر آدّیمدا اولسا گئری چكیلمهمیشدیر. عكسینه زنگان، تهران جلادلاری طرفیندن قان دریاسینا چئوریلندن سونرا آذربایجانین هر یئرینده تازا روحیه ایله ۱۳۲۴- نجو ایل آذریندن داها شیدّتلی حاضیرلیق گئدیردی. خالق یئنی اومودلرله مثلـسیز شكیلده سیلاحا ساریلیردی.او گونلر آذربایجاندا اولمامیش آدام ستارخان اولادینین بودرجهـده یوكسك اینقیلابی احوال روحیهسینی تصور ائدهبیلمز. بو گونلر ۲۱ آذر نهضتی ایل دؤنومونه حاضیرلیغا برابر مركزی كمیته و مرحوم پیشه‌ورینین امری ایله اساساً بابك آدلی یئنی فدائی دستهسی یارانیردی. بو فدائی دستهسینین یارانماسیندا شخصا ایشتیراك ائدیردیم. فدائی‌لر سیراسینا ایستیهـنلرین سایی او قدر ایدی كی، اونلارین هامیسینی تعلیمات مئیدانلاریندا مشق ائلهمك اوچون منظم ائتمك ممكن اولموردو. بو گونلر تبریزین بوتون محله‌لرینین گئنیش یئرلری حربی تعلیمات مئیدانینا چئوریلمیشدی. تفنگ گؤتوروب تعلیمات مئیدانلاریندا مشق ائله‌ین قادین و قیزلارین سایی كیشیلردن آز دئییلدی. مرحوم پیشه‌ورینی سونونجو دفعه آذرین ایگیرمیسینده سحر مركزی كمیته‌نین بناسیندا گؤردوم. اولدوقجا توتغون و عصبی‌ایدی، بئله بیر حالتی مرحوم پیشه‌وری‌ده ۱۳۲۴ –نجو ایل ۲۱ آذر گونو سحر سرتیب درخشانیلیه مذاكره‌دن قایداندا پاساژدا گؤرموشدوم. لاكین اوندا گؤزلرینین ایچی گولوردو. اوزوندن موفقیت یاغیردی. دایانیب گوله – گوله : اوغلوم ایشلر نئجه گئدیر؟ زنگنه‌یه تسلیم اولماق ایسته‌میریك. اورمویا آدام گؤندرمك لازیمدیر، ایشلر دوزه‌لر دییه تله‌سیك گئتدی. لاكین سونونجو دفعه من اونو گؤره‌نده باشینی آشاغا سالیب هئچ نه دئمه‌دن اؤز اوتاغینا گیردی و سونرا بیر داها اونو گؤره‌بیلمه‌دیم.همین گون آخشام چاغلاری جاوانلارین مركزی كمیته‌سینده‌ایدیم. فرقه‌نین مركزی كمیته‌سیندن تلفون ائتدیلركی، فرقه بیناسی مقابلینده میتینگ وار. یولداش پیشه‌وری نطق ائده‌جكدیر دئیه اورایا گئتدیك. لاكین پیشه‌وریدن خبر یوخ‌ایدی. محمد بی‌ریا بینانین بالكونوندان مقاومت گؤسترمك باره‌سینده اؤزوده مركزی كمیته آدیندان دانیشیردی. میتینگیدن سونرا مركزی كمیته‌یه گئتدیم. اوردا بی‌ریادان باشقا مركزی كمیته‌نین عضولریندن هئچ كیم یوخ‌ایدی. بی‌ریانین اعلان ائتدیگی تصمیم هانسی مركزی كمیته طرفیندن و نه زامان توتولدوغو هئچ كیمه معلوم دئیلدی. اتحاد شورویه گئدندن سونرا مرحوم پیشه‌وری وفاتینا قدر ایرانا قایتماق اوچون دوشونور و چالیشیرمیش لاكین …مرحوم پیشه‌ورینین ایرانی ترك ائتمه‌سینده چوخلو سیررلر واردیركی، هله‌لیكله آچیلمامیشدیر. بیر اونون شورویده ایرانا قاییتماغا چالیشماسی و بو چالیشمالار زامانی گؤزله‌نیلمه‌دن وفاتی بو سیررلرین چوخ مركب اولماسیندان حكایت ائدیر!
