بیرینجی تورکولوژی قورولتایین ایکی قراری حاقّیندا / رحیم علی‌یئو
اؤن سؤز:
یئنی قاپی دات کام بو مقاله‌نی أل دَیمزدن لاتین اَلیفباسیندان عرب اَلیفباسینا کؤچوروب،بؤیوک فیلولوژی دوکتوراسی،تنقیدچی و یازار رحیم علی‌یئوین دوشونجه‌سین سیز سایین اوخوجولارا تقدیم ائدیر.
1-بیر سورو سؤزجوک‌لر فرقی آرادا یاشاندیغیندان دولایی بیز او سؤزجوک‌لرین ترجومه‌سین اَتک یازی اولاراق سیزلره یازمیشیق.اولسون کی یاواش یاواش بو سؤزجوک‌لرله گؤزلرینیز تانیش اولوب،گله‌جک ده قوزئی آذربایجانداکی یازارلاریمیزین اثرلرین راحاتجاسینا اوخویاسیز.
2-بو مقاله بؤیوک عالیمیمیز رحیم علی‌یئوین دوشونجه‌لرینه عاییددیر و گله‌جک ده بو قونولار حاققیندا داها آرتیق دانیشیلیب،بحث اولوناجاق.
3-رحیم بَی‌یین دیل قورولوشوندان وئردیگی اؤرنکلر بحث اولونمالی دیر.
4-اولسون کی بو قونولارین آردیندان آذربایجان تورکجه‌سی بونجا ایل دیل گرگین‌لیگیندن قورتولوب بیر واحید اورتوقرافی‌یه اَل تاپا.
آیهان میانالی
بیرینجی تورکولوژی قورولتایین ایکی قراری حاقیندا
- موستقیلّیک دؤورونده بیرینجی تورکولوژی قورولتای1 تورکولوقلارین چوخ ماراقلاندیغی مؤوضویا چئوریلیب.
1926-جی ایلده باش توتموش قورولتایین 80 و 90 ایللیک یوبیلئیلری2 آز قالا بایرام کیمی قئید ائدیلدی،ایستئنوقرام3 و موختلیف مقاله لر مجموعه‌سی بوراخیلدی.اؤزلویونده بو موثبت بیر حالدیر،دیلچیلر آراسیندا میللتچی دوشونجه نین داها دا آرتدیغینی گؤستهریر.بعضی تاریخچی و ژورنالیستلر تورکولوژی قورولتایی آز قالا میللتچی ضییالیلارین فعالیّتینین و تشکیلاتچیلیغینین نتیجه‌سی کیمی تقدیم ائدیرلر. لاکین بئله تشبّوثلر تاریخی حقیقته ضیدّ دیر.بیرینجیسی بو قورولتای تورکولوقلارین یوخ،SSRi4میللتلر کومیسارلیغینین5 پلانی اساسیندا باش توتوب. ایکینجیسی ایسه،بو قورولتایین یاخشی نتیجه‌لری ایله یاناشی پیس نتیجه‌لری،تورک خالقلارینین معاریفینه و ترقّیسینه زیان وئرمیش نتیجه‌لری ده اولموشدور.
بیز بونلاردان ایکیسی: عرب الیفباسینین ديَیشیلمه‌سی و اورتوقرافی حاقّیندا قرارلار بارده دانیشماق ایسته ییریک.
بونلارین هر ایکیسی ضديّتلی ایدی،بیرمعنالی دئییلدی.
بیرینجی،الیفبا ديَیشمه‌سی آنلاییشی حاقّیندا. مدنی خالقلارین هئچ بیرینده الیفبا ديَیشدیریلمه‌سی فاکتی اولماییب،اولاندا دا آنجاق دینین ديَیشمه‌سی ایله باغلی اولوب.بونون دا ساده بیر سببی وار: هر بیر خالقین،مدنيّتی ایلک نؤوبه‌ده،اونون اؤز دیلینده یازیلمیش متن‌لردن عبارتدیر.خالقلار اؤز بیرلیگینی اورتایا قویوب ثبوت ائتمک اوچون أن چوخ بو متن‌لرین واحید بیر مدنيّت اولماسی و عئینی بیر دیلده،اونون لهجه‌سینده یازیلماسی ایله ثبوت ائدیر.
هر بیر خالقین بیرلیگی اونون تاریخاً یاراتدیغی متن‌لرده و بونلاردا ثابیت‌لَشَن ادبی دیلده،میلّی بیرلیک شعوروندادیر. بیز خالق کیمی اؤز بیرلیگیمیزی و قدیملیگیمیزی،ایلک نؤوبه‌ده 13-14 عصرلرده تشکّول ائدن تورک‌دیللی متن‌لریمیز واسطه‌‌سی ایله اساسلاندیریریق و دئییریک کی، بیز ده قدیم خالقیق.
هر بیر خالقین تاریخی اؤز دیلینده اورتایا گلن متن‌لر و بونلاردا ایستیفاده ائدیلن یازی مدنيّتی ایله باغلیدیر.اونا گؤره ۱۹۴۹-جو ایلده فلسطین ده اسرائیل دؤولتی یارانان کیمی اونلار یهودی‌لرین اکثريّتینین چوخدان اونوتدوغو عیبری دیلینی دؤولت دیلی اعلان ائتدیلر اصلینده عیبری قدیم آرامی ادبی دیلینین یازیلی لهجه‌سی ایدی. آمّا یهودی‌لرین عاغیللی باشلاری بیلیردی کی، دؤولتین تاریخی خریطه ده یئری اولمالیدیر، بونسوز اونو هئچ کیم قبول ائتمز. اونا گؤره ده اسرائیل دؤولتی اؤزونو ایکی مین اوّل فلسطین ده اولموش اُسطوره دؤولت قورومونون و اونون اراضی‌سینده ایستیفاده ائدیلمیش قدیم یازی لهجه‌سینین واریثی اعلان ائتدی.بوتون اسرائیله کؤچن یهودی‌لری ده مجبور ائتدیلر،کی عیبرینی اؤیرنسینلر. بو دیل میلیون سؤزدن عبارت دئییلدی، قدیم متن‌لر جمعی1200-1600 سؤز و بیرلشمه دن عبارت ایدی و حؤوصله‌لی یهودی‌لر بونو اؤیرَندی.
روسیه تورک‌لرینین الیفباسینی ديَیشمک مسئله‌سی روس چارلارینین6 فاناتیک7 و میستیک8 ایده‌سی ایدی. اصلاً روحانی کؤکلو اولان رومانوولار بُت‌پرست سیبیر9 خالقیارینی خریستیانلیغا10 گتیردیلر و بونونلا اؤزلرینی آللاه قارشیسیندا أن بؤیوک ثواب صاحیبی حِساب ائتدیلر. چونکی کیمسه چارلارا سرسم11 بیر ایده تلقین ائتمیشدی: روسیه موسلمانلارینی دا پراووسلاو12 کیلیساسینا گتیرمک اولار،آمّا بونون اوچون اوّلجه اونلاری قورآنین ألیفباسیندان آییرماق لازیمدیر. روسلار نئجه خریستیان اولدوقلارینی یاخشی بیلیردیلر. اونلارین یازیسی ویزانتییالی13 حاکیم قئیصرین امری ایله کیریل و میفودینین14 قدیم ایسلاویانلار15 اوچون یاراتدیغی الیفبا ایله باشلاییردی. ایندی بو جور موسلمان تورکلر (تاتارلار)اوچون ده یئنی دینین یارانماسی تزه الیفبا ایله، یعنی عرب الیفباسینین کیریل الیفباسی ایله ديَیشمه‌سی ایله باشلامالی‌ایدی.
م .ف.آخوندزاده16 بونون معناسینی یقین کی بیلیردی و ائرمنی میرزه مئلکوم خان کیمی روس‌پرست ضییالیلار دا بونا کؤمک ائدیردیلر.
19 عصرده بو ایش باش توتمادی. 20 عصرده رومانوولار ییخیلدی. اونلارین یئرینه گلن بولشئویکلر17 ده رومانوولار کیمی میستیکایا18 مئییللی ایدیلر. اونا گؤره خریستیانلیغی یایماق یئرینه دونیا سوسیالیست اینقیلابی ایده‌سی گلدی. بیرینجی تورکییه،ایران،افغانیستان کیمی موسلمان اؤلکه‌لرینده “دونیا اینقیلابی” ائتمک ایسته‌دیلر لاکین اوّلجه ایسلام دینینی آرادان گؤتورمک لازیم ایدی، چونکی اجتماعی رأیی روحانیلر فورمالاشدیریردی و اونلارسیز موسلمان اؤلکله رینده “دونیا سوسیالیست اینقیلابی” ائله مک مومکون دئییلدی. بولشئویکلر موسلمان اؤلکله رینده روحانی‌لیگین حاکیميّتینی سارسیتماق اوچون چارلارین الیفبا لاییحه‌سینی یادا سالدیلار. اونلارا بئله گلیردی کی، موسلمان خالقلارین الیفباسینی ديَیشمک اونلاری سوسیالیست اینقیلابینا گتیرمک اوچون یاشیل ایشیق یاندیراجاق.
آرتیق ۱۹۲۱-جی ایلده – اویونجاق قورولتایدان بئش ایل اوّل – موسکو دا بولشئویکلر عوموم‌ایتتیفاق سووئتلری19 مرکزی شوراسی یانیندا عوموم‌ایتتیفاق یئنی تورک الیفباسی کومیته‌سینی یاراتدیلار اونون صدری نریمان‌اوفون باکی حاکیميّتینده واریثی علی‌یئو صمدآغا آغامالی‌اوغلو (۱۹۳۰-۱۸۶۷)اولدو. او،ن.نریمان‌اوف‌دان قات-قات دایاز آدام ایدی، موسکونین بوتون امرلرینی سؤزسوز ایجرا ائدیردی. اونا گؤره نریمان‌اوفون یئرینه -وظیفه‌‌سینه،قویولدو اینقیلاب کومیته‌سی سؤزونو مرکزی ایجرائیّه کومیته‌سی تئرمینی20 ایله عوض ائتدیلر. یئنی الیفبا کومیسییاسینین21 صدرلیگینه نامزد اونا گؤره بیزدن اولدو کی، او زامان آذربایجاندان باشقا هئچ یئرده تورک کؤکنلی روس‌پرست بولشئویک ضییالیلار یوخ ایدی. آغامالی‌اوغلو ایسه،اصلینده،ضییالی یوخ، وظیفه‌‌پرست موستملکه مأمورو ایدی.البته،ن.نریمان‌اوف بو ایشده ایشتیراکچی اولماق ایستَمه‌دی، چونکی اثرلری عرب الیفباسیندا یاییلمیشدی و باشا دوشوردو کی، الیفبا ديَیشیکلیگینین میللی ترقّی ایله هئچ بیر باغلیلیغی یوخدور،بلکه عکسینه دیر. داها دوغروسو،موسلمان تورکلرین سیاسی یؤنونو ديَیشمَیه خیدمت ائدیر.
آغاملی‌اوغلو قوری سئمینارینی،بیتیرمیشدی آمّا بیلیک و ساوادیندان بؤیوک مؤوضولاراگیریشیر، اثرلرینده بوتون تورک خالقلارینین مدنی“ قایغی وپروبلئملریندن” دانیشیردی. اصلینده ایسه، تورکلرین قایغیلاریندان یوخ، موسکونین روسیه تورک‌لرینی ایسلام کؤک‌لریندن آییرماق پلانلارینا خیدمت ائدیردی. اونون کیتابلارینین آدلارینا باخین:
” آذربایجانین سیاسی وضيّتی” (1919)
” بیزیم یولوموز؟هایانادیر” (1924)
” تورک عالمینده مدنی مسأله‌لر” (1924)
“تورک تاتار خالقلارینین تأخیرسالینماز مدنی احتیاجلاری” (1925)
” علمدن وتاریخدن”، ” یئنی تورک الیفباسینین مودافیه سینده” (1927)
” اوکتوبر اینقیلابی و یئنی الیفبا”، (1927)
” ایکی مدنيّت” (1929)و س.22
آغامالی‌اوغلونون بیوقرافیاسیندا یازیرلارکی، لئنین’له گؤروشوب، اصلینده ایسه، بئله بیر گؤروش اولماییب.
ن.نریمان‌اوفون یئرینه اونون نامزدلیگی ایرلی سورولنده نومئنکلاتور23 قایدادا و.لئنین24 اونو قبول ائدیب.
او،لئنینه میللتلر کومیسسرالیغینین قارشیسینا قویولان وظیفه‌‌لری جان-باشلا یئرینه یئتیرَجه‌یینی وعده ائدیب.بونلاردان بیری ده تورکلرین اؤزونون خبری اولمادان اونلارین الیفباسینین ديَیشیلمه‌سی صؤحبتی اولوب. موسکو الیفبا لاییحه‌سینی ایجراء اوچون خیردا آداملاردان ایستیفاده ائدیردی.
1926- جی ایلده بولشئویکلر تورکولوژی قورولتایی باکیدا تشکیل ائتدیلر. داها دوغروسو، روسیه بودجه‌سی حِسابینا هر تورک طایفاسیندان 1-3 آدام ییغیب، آدینی قورولتای قویدولار. قورولتای نوماینده‌لری کیمی تمثیل ائدیردیلر؟ آنجاق اؤزلرینی، چونکی منصوب اولدوقلاری طایفالاردان ماندات25، اعتیمادنامه آلمامیشدیلار. هامیسی دا مارکسیست و یا مارکسیزمه مئییللی آداملار ایدی. اوچده بیری ایسه هئچ قورولتایا نییه گلدییینی بیلمیردی، پارتییا26 اورقانلاری اونلاری اعزاميّته27یوللامیشدی. جمعی یوز اونا یاخین آدام ایدی،سایسان تورک لهجه‌لرینین سایی بو رقمدن چوخدور.
بیزیم طرفدن بو ایشی موسکونین تأثیری ایله دستکله‌ینلر جاوان و آز ساوادلی بولشئویکلر ایدی. آذربایجان ضییالی و موعلّیم‌لرینین بؤیوک اکثريّتی ایسه لاتین الیفباسینین علئیهینه اولوب. آمّا بولشئویکلر بو موقعده اولانلارا مطبوعاتدا چیخیش ائتمیه ایمکان وئرمه‌ییبلر. ایندیکی”قورولتای‌شناسلار” دا بوراخیلان کیتابلاردا الیفبانین ديَیشیلمه‌سی علئیهینه اولانلارین موقعی بارده بیر کلمه بئله یازمیرلار.
چونکی لاتین الیفباسینی،تعریف‌لَیَنلر بونون آذربایجانا ترقّی گتیرجه‌یینی دئینلر ائله آغامالی اوغلو کیمی ساده لؤوح ایدیلر. نؤوبتی الیفبا ديَیشیکلیگی حاقدا دا بونو دئمک اولار: تاریخ ایکینجی دفعه تکرار اولوناندا مضحکه کیمی تکرار اولونور. بو بیزیم میللتچی ضییالیلارین باشینداکی جهالتین تؤره‌تدیگی حادیثه اولدو.
1930- جو ایلده رسماً لاتینا کئچیددن جمعی اون ایل سونرا آرتیق”تورکلردن” هئچ نه سوروشولمادان موسکونین فرمانی ایله آذربایجان الیفباسی کیریله چئوریلدی. بو الیفبا ایصلاحاتینین سیاسی معناسینی و هدف‌لرینی اورتایا قویدو: روسلاشدیرما.
موسکو ایسته‌دیگی قرارلارین قبولونا ناییل اولدو. قورولتای هئچ بیر صلاحیّتی اولماسا دا، الیفبانین ديَیشمه‌سی حاقدا “قرار” قبول ائتدی. موسکودان بری بوتون بولشئویک مطبوعاتی بیرینجی تورکولوژی قورولتایین کئچیریلمه‌سی و تورک خالقلارینین لاتین الیفباسینا کئچمه‌سی بارده قرارینی یایدی. حال‌بوکی تورک خالقلارینین، او سیرادان آذربایجان خالقینین بو قراردان خبری یوخ ایدی.اوسته‌لیک،او زامان ساوادلی آداملارین و روحانی لرین اکثريّتینین بونا قارشی اولدوغو نظره آلینمادی و هئچ خاطیرلانمادی.
ایندی بیز بیرینجی تورکولوژی قورولتایی تاریخیمیزده و درسلیکلرده نئجه قئید ائتمه‌لیییک؟ البته،اوبیئکتیو28 شکیلده دئسک،شعوروموزا و میللی یادداشیمیزا نهنگ زیان وورموش بیر حادیثه کیمی! بایرام کیمی یوخ. چونکی لاتینا کئچیددن سونرا آذربایجاندا تحصیلین سويیه‌سی آشاغی،دوشوب امک محصولدارلیغی دا بیر ذرّه آرتماییب، چوخ‌سایلی فابریک29 و زاوودلاریمیز30 باغلانیب. چونکی الیفبا ترقّی آلتی دئییل، ساواد و معلومات آلماق آلتیدیر. بو ایسه فردی زحمتله اولور، روسدان قالان تحصیل سیستمینی داغیدیب ساده‌لشدیرمک’له یوخ.بیر ده الیفبا ديَیشمه‌سی آذربایجان خالقینی 1940-جی ایله قدر یارانان آزی 600 ایللیک مدنيّته یاد ائدیب، یعنی یادداشسیز توپلوما چئویریب.
2.
بیرینجی تورکولوژی قورولتایین موباحیثه‌لی قرارالاریندان بیری اورتوقرافی حاقیندا ایدی. بو قراردا گؤستریلیردی کی، یئنی الیفبا اوچون اورتوقرافی قایدالاری فونئتیک و مورفولوژی31 پرینسیپه32 اساسلانیر. مسأله‌نین اؤزونون قویولوشو دوغرو دئییلدیر. قورولتایا قدر آذربایجان لهجه‌سینده 600 ایللیک تاریخی اولان یازیلی متن و یازی تجروبه‌سی واردی، یعنی یاخشی-پیس اورتوقرافی فورمالاشمیشدی. آمّا بو قراردان بئله چیخیردی کی، کیملرسه یئنی اورتوقرافی-یه تاتمالیدیر. حال‌بوکی تکرار ائدیریک،600ایللیک آنادیللی متن‌لرده موعيّن یازی قایدالاری عنعنه‌سی وار ایدی. بو قایدالار او قدر ثابت ایدی کی، اکثر تورک طایفالاریندا نسیمی،فوضولی،یونیس امره کیمی شاعیرلرین شعر دیوانلارینی اوخویوب باشا دوشوردولر. هئچ کیمین تصدیق ائتمه‌دیگی،ترتیب ائتمه دیگی “ناتامام” عرب الیفباسینا اساسلانان یازی قایدالاری،اصلینده،کورطبیعی33عوموم‌تورک دیلی ایدی. و بو عوموم‌تورک دیلی حاقّیندا صؤحبتلر ده عوموم‌تورک شاعیرلرینین مؤوجودلوغوندان دوغموشدو، اونلارین بوتون مکانلاردا و بؤلگه لرده راحات اوخونماسیندان دوغموشدو.
بو،معنادا یئنی اورتوقرافی یاراتماق بَیاناتی ساوادسیز بیر ایدّیعا ایدی، چونکی اولان شئیی یئنیدن یاراتماق اولماز. صؤحبت آنجاق تدریس نيّتی ایله اورتوقرافی لوغت‌لری ترتیب ائتمکدن گئده بیلردی.بؤیوک دولاشیقلیق یارادان مسأله فونئتیک پرینسیپین بیزیم اورتوقرافییانین اساسی کیمی ایرلی سورولمه‌سی ایدی.
عرب الیفباسیندا یازیلان دیوان ادبيّاتینین متن‌لرینده موعيّن اؤزونه مخصوص اورتوقرافیک قایدالار وار ایدی.بوتون حاللاردا یازانین اؤزونون ساواد و وَردیش34 سويیه‌سی مهم رول اویناییردی،کلاسسیک‌لرین،فوضولی قاریشیق، ساوادسیز کاتیبلری قیناماسی دا بوردان گلیردی.لاکین تاریخیلیک پرینسیپی ساده بیر شئیه اساسلانیردی: سؤزو دوز یازدیغینا شوبهه‌لَنَنده اَلینه دوشن بیرینجی کیتابا باخماق کیفایت ایدی، یعنی اوّل یازیلان کیمی یازماق کیفایت ایدی. سوال دوغا بیلر: اورتوقرافی ده تاریخیلیک پرینسیپی نئجه یارانیب،بیرینجی کیتاب هانسی اولوب؟
یئنی ائرادان اوّل35 ایکینجی عصره قدر سؤزلری تلفّوظ اولونان شکیلده یازیردیلار.داها دوغروسو،اورتوقرافی آنلاییشی اولماییب. نظره آلمالی‌ییق کی،موعاصیر معاریفین یارانماسینین ان مورکّب مسئله‌سی ائله اوّل یازیلان متن‌لری دوز اوخوماق پروبلئمی ایدی.ایندی هر مکتبلینین ائوده اورتوقرافی لوغتی اولدوغو بیر شرایطده بونو باشا دوشمک آسان دئییل.آمّا اورتوقرافی آنلاییشی یارانانا قدر 150 مین ایل اینسانلار یازی یازیبلار.آمّا اونلار ایتیب باتیب،بیزه چاتانلاری ایسه ایندیکی عالیملر تاپماجا کیمی اوخویور.نییه؟ اونا گؤره کی، اورتوقرافی‌سیز یازیلان یازی فردی ایستیفاده اوچون اولور،چونکی عومومی اوخونوش کودو اولمایان،یعنی اورتوقرافی‌سیز یازیلان شئیی اوخوماق،داها دوغروسو، ،ایدئنتیک عینی جور اوخوماق-قئیری.مومکوندور اونا گؤره-یازی پوزو اؤیرنمه یین ان چتین یئری یازماق،یوخ اوّلکیلری دوزگون اوخوماق اولوب.ایندی ده ائشیدیریک کی، فیلان مکتبده 7-جی صینیفده شاگیردلر حؤجّه‌لییه-حؤجّه‌لییه کیتاب اوخویورلار،اصلینده کیتاب اوخوماغی اؤیرنمه‌ییبلر. نَیه گؤره اوخوماق یازماقدان واجیبدیر و چتیندیر؟ اونا گؤره کی، یازی اینفورماسییانی مادّی‌لشدیرمک دی.اوخوماق ایسه اینفورماسییادان ایستیفاده دی.متن اوخونمورسا،یازی ایستیفادَیه یارامیر،لازیمسیز اولور،ترقّییه خیدمت ائده بیلمیر و مدنی دؤوریّه‌دن چیخداش36 اولور.
اورتوقرافی هم ده ساواد اؤیره‌نن آدامین اؤزوندن اوّلکی متن‌لر و اینفورماسییا بازاسیندان ایستیفاده ائتمک مسأله‌سیدیر. بونسوز مین ایللر سیویلیزاسییا37 یئرینده ساییب. اونا گؤره کی،اوّلکی اینفورماسییا داشیییجیلارینا،کیتابلارا یول تاپماق،اونلاری منیمسه‌مک اوچون اونیوئرسال38 و ثابت کود یوخ ایدی،یعنی اورتوقرافی مؤوجود دئییلدی.حتّی اورتوقرافی ائپوخاسینا39جان آتماق دانیشیغا،قولاقلا ائشیدیلنه مومکون قدر
یاخین اولماق کیمی باشا دوشولوردو.بئله ده یازیردیلار.آمّا سونراکی نسیل بو یازیلاری اوخویا بیلمیردی، داها دوغروسو،هره بیر جور اوخویوردو.یعنی کئچمیشله اینفورماسییا علاقه‌‌سی،کئچمیش بیلیکلرله واریثلیک علاقه‌‌سی یارانا بیلمیردی،آداملار اؤلنده بیلیکلری ده اونلارلا اؤلوردو،سونراکی نسیل‌لرین مالی اولموردو.نَیه گؤره؟ایندی ساده گؤرونن اورتوقرافی کودونون یوخلوغونا گؤره!بو کودون یوخلوغو قدیم زامانلاردا دینی کیتابلارین آوازلا،ریتمله اوخونوب ازبرلنمه‌سی ایله دولدورولوردو.”ایلیادا” و”اودیسئیه”، تؤورات و قورآن ریتمیک شعرله یازیلیب.نه اوچون؟اونا گؤره کی، قدیملرده بو کیتابلارین اوخونوشو کُرلا40 اوخو شکلینده اؤیردیلیردی.موسلمان-تورک اوردولاریندا مولّالار عسگرلره دینی قوشما دیلینده،یعنی ریتمیک دن ایستیفاده ائتمکله طبلیغ ائدیردیلر.بوتون دینلرده روحانیلر موقدّس کیتابلاری ریتمله اوخویور و تبلیغ ائدیرلر.بیزیم موللا‌خانالاردا دا دونَنه جن بئله ایدی.محض تدریس مقصدی ایله اورتا عصرلرده علمی کیتابلار ریتمیک نظم کیمی یازیلیردی،شاگیردلرین بو کیتابلاری دوز و باشلیجاسی،آسان اوخوماسی و یاددا ساخلانماسی اوچون بئله ائدیلیردی.
بس اورتوقرافی نئجه یاراندی؟
اورتوقرافی ده بشرین اکثر کشف‌لری کیمی تصادوفاً یارانیب.یئنی ائرادان اوّل ایکینجی عصرده فلسطین ده روحانیلر تؤوراتا 60 فصیللیک(جیلدلیک)شرح یازدیلار و بو شرحلر تاریخده تَلمود آدی ایله قالیب.بو شرحلره قدر آللاهلار حاقّیندا کیتابلار پئیغمبرلره(کاهینلره،کاتیبلره) عاید ائدیلیردی.تلموددا ایلک دفعه تؤوراتین مؤلیفلیگی آللاها عایید ائدیلدی و اونون آللاه یازیسی اولدوغو ایرلی سورولدو.یازدیلار کی،توراتی آللاه موسی’یا شیفاهی شکیلده وئریب،سونرالار ایسه اونو یازییا آلیبلار.بو احکامین سیویلیزاسییا اوچون چوخ بؤیوک نتیجه لری اولدو:
1. توراتین تاریخیلیک پرینسیپی ایله اوّلکی اَل‌یازمالارلا موطلق عینيّت شکلینده کؤچورمک طلبی مئیدانا چیخدی،آللاهین کیتابینی سهو کؤچورمک آغیر گوناه اعلان ائدیلدی. یعنی اصلینده توراتین آللاهین سؤزو اعلان ائدیلمه‌سیندن اورتوقرافی آنلاییشی اورتایا گلدی و توراتین اؤزو ایلک اورتوقرافی کیتابی اولدو.سونرا اینجیل،قورآن دا بو وظیفه‌‌نی یئرینه یئتیریردی.
2. کیتاب‌خانا و کیتابین موقدّس‌لیگی آنلاییشی یاراندی.آللاهین سؤزونو آتماق،یاندیرماق گوناه اعلان ائدیلدی. کؤهنه کیتابلار اوچون کیتاب‌خانالار یاراندی و اونلار قورونماغا باشلاندی.یالنیز بوندان سونرا یازیلی متن‌لر اونیوئرسال اینفورماسییا داشیییجیسی اولدو.
3. الله کلامینی سهو یازیب،اوخوماق گوناهیندان قاچماق اوچون الله یازیسی اولان توراتی( اوخو: اینجیل، قورآن) دوزگون کؤچورمک و دوزگون اوخوماق مقصدی ایله آنا دیلینده تحصیل و مکتب یاراندی.بو،ایندیکی ایجباری اورتا تحصیلله و واحید عوموم-بشری اینفورماسییا بازاسینین یارانماسی ایله بیتدی.بیرجه قورآن ترجومه اولونمادیغی اوچون موسلمان خالقلار بو دینه گلمکله آنادیللی مکتب صاحبیب اولمادیلار.یالنیز ایراندا یونان الیفباسینا اساسلانان یازی و مکتب قالدی.آمّا او دا ایسلام-لاشیب عرب الیفباسینا کئچدی.
4. نؤوبه ایله بوتون خالقلارین یازیسیندا تاریخیلیک پرینسیپینه اساسلانان اورتوقرافی آنلاییشی یاراندی.اورتوقرافی سیویلیزاسییانین ترقّی سورعتینی 100 دفعه آرتیردی.چونکی اورتوقرافی سایه سینده هئچ بیر اینفورماسییا،حتی سؤز بئله یازییا دوشندن سونرا ایتمدی.یعنی،سؤزون،یازینین ابدیلیگی برقرار اولدو و.س
حقیقت بودور کی،بیزیم 600 ایللیک دیوان یازیسی و دیوان ادبی دیلینین اورتوقرافی‌سی تاریخیلیک پرینسیپینه اساسلانیردی.بو نه دئمکدیر؟
1. قورآندا اولان و بیزیم دیلیمیزده ایشله‌نن سؤزلر قورآندا یازیلدیغی کیمی یازیلیردی.
2. هر بیر سؤز قلم اهلینین همین سؤزو اوخودوغو اوّلکی کیتابدا،دیواندا اولدوغو کیمی یازیلمالی ایدی.
3. فارس سؤزلری( لوغتیمیزین یاریسی سایدادیر) فارس دیلینده یازیلدیغی شکیلده،یعنی فردوسی ده ،حافیظ ده،سعدی ده و… اولدوغو کیمی یازیلیردی.14 عصردن 1920-جی ایلین سپتامبرینا قدر موللا‌خانالار اساس مکتبیمیز اولوب و اونلارین آنا دیلی فارسجا اولوب.
عثمانلی ایمپئرییاسینین41 1911-جی ایلده بیرینجی بالکان موحاریبه‌‌سینده مغلوبیییتی و بؤیوک اراضیلر ایتیرمه‌سیندن سونرا تورک میللتچیلیگی ایده‌لری آذربایجاندا و دیگر موسلمان تورکلر آراسیندا سورعتله یاییلماغا باشلادی.موسلمان تورکلری قورخدولار: عثمانلی دؤولتی خریستیان دؤولتلری طرفیندن آرادان گؤتورولردیسه، تورکلرین یئگانه دؤولتی یوخ اولاردی.بو قورخو تورک همرأی‌لیگی و تورک مدنيّتینی برپا ائتمک حرکاتی یاراتدی.بیرینجی قورولتایا ییغیلمیش اساس دیلچیلر بو اوقاتدا ایدیلر.اونلار تورک مدنيّتینین عرب و فارس مدنيّتیندن آیری کؤکلرینی آختاریردیلار.بو ایفراط ساده لؤوح اوقاتلار ایدی،چونکی تورک مدنيّتینی فارس-عرب مدنيّتیندن آییرماق مومکون دئییلدی،بو،موعيّن معنادا بیر مدنيّت ایدی.نئجه کی،فرانسیز و اینگیلیس مدنيّت‌لرینی خریستیان مدنيّتیندن آییرماق مومکون دئییل و بو،هئچ کسین آغلینا گلمیر.
قورولتایین اورتوقرافی ایله باغلی رئاللیغی گؤرمَمَزلیگه ووران قراری هم ده بو اوقاتلارلا باغلی ایدی.اوروپا دیلچیلیگیندن معلومدور کی،تورک دیللری آقلیتوناتیو42تیپه عایددیر.اونا گؤره قرارا گلدیلرکی،مورفولوژی پرینسیپی اساس توتماق لازیمدیر.شکیلچیلر،کؤمکچی سؤزلر هامیسی سؤزون آرخاسینا صونعی اولاراق یاپیشدیریلدی.
1. حتّی سوال معناسی یارادان می-نی دا شکیلچی کیمی سؤزه قوشدولار.حال‌بوکی”می” شکیلچی دئییل.نئجه کی،” گؤرن گلیب؟”، “اولا گلیب؟”-ایفاده لرینده سوال معناسی موستقیل سؤزلرله یارانیر.
2. شرط معناسی یارادان “سه” ده شکیلچی دئییل و آیری یازیلمالیدیر،دانیشیقدا دا آیری وورغو ایله دئییلیر.
3. گله‌جک زامانی بیلدیرن”آجی/آجاخ /آجاغ”-ی دا شکیلچییه عایید ائدیب،صونعی اولاراق”آجاق” شکیلچیسی یاراتدیلار.هئچ کس ایندی ده”آجاق”، یعنی “ق” سسی ایله تلفّوظ ائتمیر.
4. دیلیمیزین اَن دوغما باغلاییجیسی اولان‌نان سؤزونو یازیدان قوودولار.یئرینه و،ایله یازدیلار.رحمتلیک سلیم جعفراوف موحاضیره‌ده43دئدی کی،نان حال شکیلچیسی قبول اولونمادی،چونکی ایسمین یئددینجی حالینی ایستَمه‌دیلر. آمّا نان شکیلجی دئییل،موستقیل سؤزدو و آیری یازیلمالیدی.
5. میش/بیش کئچمیش زامان بیلدیرن سؤزو ده شکیلچی ائلدیلر.آذربایجان دیلینین خبر فورمالاری ایچینده میشدی،میشمیش،ایبدی،کیمی تاوتولوژی44و سهو خبر فورمالاری نورما ساییلدی.بیز مکتبده اوخویاندا درسلیکده اولوب،ائدیب،یئییب،گلیب فورمالاری فعلی باغلاما آدلانیردی.آمّا من بو باغلامانین نه اولدوغونو ایندی ده آنلامیرام.یب/یب(Ib/ib) شکیلچیسی کئچمیش زاماندا حرکت و حادثه‌‌نین بیتدیگینی بیلدیریر.آتام گلیب.قونشو اؤلوب و س. چؤره‌گیمی یئییب،ایشه گئتدیم،-جوملهسی تابعلی مورکّب جومله ساییلیر،البته،سهودیر.چؤره‌گیمی یئییب،گئتدیم ایشه.تابعسیز مورکّب جومله دیر.ایب ده موستقیل خبر شکیلچیسی دیر.تورک طایفالاری ایچ-ایچه یاشاییبلار.اونا گؤره بیر طایفادا ایشلک اولان خبر شکیلچیسی او بیری طایفادا کافی ساییلماییب.یازیب: گل+میش+دیر.سهو فورمادی یا گلدی اولمالیدی،یا دا گلمیش.جنوب لهجه سینده میش چوخ واخت دی-سیز ایشله‌نیر.
دونیا دیللرینده زامان معناسی یارادان سؤزلر عادتاً آیری یازیلیر.آمّا کور-کورونا هر شئیی شکیلچی ائتمک پیس بیر احکامچیلیق علامتیدیر.بعضی دیلچیلر اورتوقرافی’نین مورفولوژی پرینسیپه اساسلانماسینی هر شئیی شکیلچی‌لشدیرمک کیمی باشا دوشدولر.بونو ائدنلره ائله گلدی کی،تورکجه‌نین اسپئسیفیکاسینا45 یاخینلاشیرلار. آمّا اصلینده دیلین جانلی و ایشلک فاکتلارینی اورتوقرافیک نورمادان کنار اعلان ائدیردیلر.هانسی کی-سؤزو دوز دئییل.کی’نن جومله‌‌ده بیر بوداق جوملهسی ایشلنه بیلر.جانلی دیلده آخی بئله دئییل.بئله صونعی نورمالار دیلین ائلاستیک ایفاده ایمکانلارینی،خوصوصیله،بدیعی دیلی شیکست ائدیر.
هر شئیی صونعی شکیلده شکیلچی‌لشدیرمک،خوصوصیله،منصوبیّتی آنجاق شکیلچی ایله بیلدیرمک،یازی دیلینی آغیرلاشدیریر.آیدیندیرکی،بیز هر یازی ایشاره سینی هم یازماغا،هم اوخوماغا فیزیکی اِنِرژی،دیقّت صرف ائدیریک.اونا گؤره بیلمه لیییک کی،اوزون شکیلچیلردن ایستیفاده آنا دیلیمیزی آغیرلاشدیریر.بو او دئمک دیرکی، بیز موعيّن حجم اینفورماسییانی یازماق و یا اوخوماق اوچون توتاق کی،اینگیلیسدن و روسدان آرتیق اِنِرژی صرف ائدیریک.یئری گلمیشکن،بیزیم هله میللی کلاویاتور46 دوزوموموز ده یوخدور.باشقا دیله خاص کلاویاتوردان ایستیفاده بیزدن،مثلاً اینگیلیسه نیسبتاً عئینی ایشاره سایینی یازماغا داها آرتیق اِنِرژی آپاریر.بیزیم ایتکیلریمیز بئله خیردالیقلاردادیر،الیفبانین یاخشی-پیسلیگینده دئییل.
بیزیم شکیلچی ایله یازماغا آلوده‌لیگیمیزدن بیر نئچه میثال گتیرک.ائله اؤز متنیمیزین اوّلکی حیصّه‌‌سیندن:
1. فعالیّتینین و تشکیلاتچیلیغینین نتیجه‌سی-ایفاده سینی گؤتورَک.بورادا قارا ایله سئچدیگیمیز ایکی شکیلچی آرتیقدیر(دیقّت ائدین،بیز”سهودیر”دئمیریک).اگر ایفاده‌نی”فعالیّت و تشکیلاتچیلیق نتیجه‌سی” کیمی یازساق آلتی ایشاره قناعت اولور،یعنی اوخوما و یازما آسانلاشیر.
2. ایشله+ییر+ایک -خبر فورماسینی گؤتورَک. بورادا تاوتولوژی وار،یعنی بیر خبره هم اوچونجو شخص منصوبیّتی(ییر)، هم ده ایکینجی شخص جمع منصوبیّت(ایک) شکیلچیسی قوشوروق.بو داشلاشمیش دئییمدی،آمّا سهودی.
اولمالیدی: ایشلیریک(ایستیریک گؤزلوروک و …)
3. آرادان گؤتورولردیسه-ایفاده سینی: آرادان گؤتورولسه اییدی-شکلینده یازماق و اوخوماق داها
راحاتدیر.
4. شخص عوضلیک‌لری تعیین کیمی ایشله‌نَنده ایکینجی سؤزده منصوبیّت شکیلچیسی تاوتولوژی دیر.مثلاً، بیزیم خالقیمیز،بیزیم اوردوموز ایفاده لری داشلاشیب.آمّا بیلمه لیییک کی،اوسلوب’ی سهودیر و بیزیم خالق،بیزیم اوردو شکلینده یازمالیدیر.و یا بیزیم هله میللی کلاویاتور دوزوموموز ده یوخدور – ایفاده‌سی ده سهودیر،بوردا دا تاوتولوژی وار.اگر ایفاده‌نین اوّلینده بیزیم منسوبیّت عوضلیگی وارسا،”دوزوموموز” تاماملیغیندا موز47(müz) فورماسی آرتیق دیر.
ایفاده‌نین دوزگون فورماسی بئله یازیلمالیدیر: بیزیم هله میللی کلاویاتور دوزومو ده یوخدور.ایشاره‌لرین سایینی آزالدان هر شئی دوزدور،چونکی ییغجاملیق و قیسّالیق دانیشیغین و یازینین تأثیر گوجونو آرتیریر.
5. جنوبلو یازیچی و دیلچی ناصر منظوری تورکجه نثر اثرلرینده دیر خبر شکیلچیسینی ایسمی خبرلره عایید اولاندا آیری یازیر.ساییریق کی،بو دوزگوندور.چونکی قوبا دیالئکتینده48و بعضی دیالئکتلرده گله دو،آلا دو،آپارا دی-فورمالاری آیری وورغو ایله ایشله‌نیر.دیقّت ائتسک،بیزیم شیفاهی ادبی دانیشیق دیلیمیزده ده”دیر” خبر شکیلچیسی موستقیل خبر بیلدیرن سؤز کیمی ایشله‌نیر.آمّا یازیدا بو یوخدور. مثلاً، “کیتاب یازدی،عائله داغیلدی،اورک داشداندی” -کیمی ایفاده لرده موستقیل خبر بیلدیرن دی سؤزو ایشله‌نیر و ساییرام کی،اونون هله‌لیک هئچ اولماسا بدیعی دیلده ایشلنمه‌سی مقبولدور.دی– موستقیل خبر سؤزو فوضولی دیلینده و باشقا کلاسیکلرده ده واردیر.
فونئتیک پرینسیپین تطبیقینده ده عئیبه‌جرلیکلر49 و سهولر یاراتدیلار.بوتون قایدالاردا استثنا وار،بوتون دیللرده بئله دی.
1. آهنگ قانونو دا اونیوئرسال اورتوقرافیک پرینسیپ ائدیلدی.آمّا اونوتدوق کی،سؤسور50 دئمیش،دیل موستقیل اورقانیزم دی،ساوادلی و ساوادسیز دیلچی‌لرین موداخیله سینی قبول ائتمیر.آهنگ قانونونا گؤره اورتوقرافیک نورما کیمی آتانی یازدیلار.آمّا آداملار آتئیین،آتوون دئییر و دئیه‌جک.اللی قورولتای دا بونو دَییشه بیلمز.
2.دیلیمیزده دان/ نان چیخیشلیق حال شکیلچیلری پارالئل ایشله‌نیر.ایکینجی واریانت51 اورتوقرافی‌دن کنار قالدی.ایندی آتاندان یازیریق،آمّا دانیشیقدا / آتاننان،آتوننان ،الوننن،جیبوننن شکلینده دئییریک.
- درسلیکلرده یازیرلار کی،دیلیمیزده ساغیر نون سسی وار.آمّا بو دا دوغرو دئییل.دیلیمیزده اوو/وون دیفتونقو52 وار( او و قیسا او O və qısa U) ، بو دیفتونق ن فونئمینه53 یاخین مخرجده تلفّوظ اولونور.سانا سؤزوندکی ساغیر نون سسی اصلینده آ حریفینین دیالئکت تلفّوظودور.بیزیم دیالئکتلرده بو آ-نین داها اوچ واریانتی وار.لنکران آ-سی، مثلا هاا؟ -سوال سؤزونده لنکرانلیلار آ-نی آز قالا بوروندا تلفّوظ ائدیرلر. ناخچیواندا آ-نی بوروندا آمّا جینگیلتیلی تلفّوظ ائدیرلر.مثلاً، .مااا سَلیاندا ایسه اوو(uo) دیفتونقونو آ-یا یاخینلاشدیریب اودلاغا54 یاخین مخرجده تلفّوظ ائدیرلر مثلاً: او دئدی. بو او-ا دا ن سسینین مخرجینه یاخین بیر شئی ده تلفّوظ اولونور. بونلاری نظره آلساق، اوندا بیز آذربایجان دیلینده ساغیر نون دان باشقا داها اوچ نون واریانتیندان بحث آچا بیلریک.آمّا بونو ائتمک اولماز،چونکی دیلده بوتون نورمالار واریانتلی دیر و موطلق فردی و دیالئکت واریانتلاریندا اولور. ن-نون بو واریانتلاری دا بیر فونئم کیمی قبول ائدیلیب،کیتابلاردا دا بئله یازیلمالیدیر.
آمّا تأسف کی،اوو ouدیفقونقو دا اورتوقرافی‌ده عکسینی تاپماییب،حال‌بوکی بو دیفقونقلا تلفّوظ اولونان اونلارلا اساس لوغت فوندونا عایید سؤزلر وار.
مثلاً:
دوو،قیروو ،بیرووز،چارحوووض،سووغ،قووغ،موروو،تووز،قووولیار،نووهور،گیروو،بیزوو،تیلوو،زینقیروو،قوورما،سوورما،سوورا،توولاما،قوولاما،قووزاما،چووماق،سووماق،تیموو،هیرنوو،فیرعوون،سینجوو،شیروو،شامو ،صافوو،قووون،پیلوو،گوور،میشوول،قاروول،کینتوو،پیشتوو،سیچوول و…
بو سؤزلرین اکثريّتی اَن قدیم هند-اوروپا کؤکوندن اولان سؤزلردیر. اوو دیفتونقو اوروپا دیللرینین چوخوندا،او سیرادان اینگیلیس دیلینده ده وار.پیشتو سؤزو روس دیلیندن گلمه دیر. اصلی پیستون دی و گؤستهریر،کی بو دیفتونق حتی اجنبی سؤزلرین تلفّوظونو ده اؤزونه اویغونلاشدیریر.بو دیفتونقون دیله دوغمالیغینین گؤسته‌ریجی‌سیدیر
البتّه، بیز دئمیریک،کی تورکولوژی قورولتایی خاطیرلانماسین تاریخی یوخ ائتمک کومیکلیک دیر،گولونج دور. آمّا تاریخی چهرایی بویالاردا وئرمک‌ده کومیکدی. بیز تاریخیمیزی اوبیئکتیو ایشیقلاندیراق بئله اولمایاندا ایندی ده دیلیمیزده رئفورمالات تکلیف ائدن آداملار اجتماعی رأیی شاشدیریر.دیلین طالعی و اینکیشافی اینجه،مورکّب بیر مسأله‌دیر. اونو دوغرو ایشیقلاندیرماق و جاوان نسیللره چاتدیرماق لازیمدیر. ایکینجی طرفدن بیزده گئتمیش زیانلی دیل رئفورماتورلوغونون تأثیری ایله ایندی جنوبدا دا هم وطن‌لریمیز فعاللاشیب. اوردا دا هئی اورتوقرافی موذاکیره‌لری گئدیر.
بیز آپاستروفی اورتوقرافی‌دن چیخاردیق.فریدون جلیل‌اوفون بو بارده مقاله‌نی “ادبیات و اینجه‌صنعت” قزئتینده چاپ ائتدیرنده من شعبه مودیری کیمی بو ایشه طرفدار اولموشام. آمّا ایندی اعتراف ائدیرم کی،سهو مؤوقع توتموشام.اون بئش ایل سونرا قاضی بورهان‌الدّین و نسیمی حاقّیندا مونوقرافی یازاندا من دیوان متن‌لرینه داها دریندن نفوذ ائده‌سی اولدوم و آنلادیم کی،آپوستروفسوز دیوان ادبيّاتی متن‌لرینی دوروست چاپ ائتمک اولماز، چونکی اونلارلا سؤزون معنا چالارلاری قاریشیر.
ایندی اورکله دئییرم: عرب الیفباسیندا ی-لا یازیلان،سؤزلری مثلاً “حسین”-ی ی-سیز یازماق سهودیر عربجه دن گلن “ایییَت” شکیلچیسینی بیر ی-لا یازماق سهو دیر و… عمومیّتله، اورتوقرافینی ساده‌لشدیرمک ایدّیعاسی همیشه پرینسیپین پوزولماسینا، سهولره آپاریر. اورتوقرافینی اؤیرنمک لازیمدیر،مدنيّت زحمتله منیمسه‌نیلیر و بونون آیری یولو یوخدور.
هامی بیلمه‌لیدیر کی، اورتوقرافی‌یه ائدیلن هئچ بیر دَيیشیکلیک 600 ایللیک یازی مدنيّتیمیزین نورمالارینی لغو ائده ابیلمز. ،فیضولی‌ده،”مولّا نصر‌الدین” ژورنالینداکی اورتوقرافیک نورمالاری کؤهنَلمیش ساییب اونلاری دَيیشمک تهلوکه‌‌لی و سهو بیر یولدور. یادداش‌سیزلیغا آپاران بیر یولدور. بیز یئنی بیر اورتوقرافیک نورما قبول ائدنده بو فیضولی اورتوقرافی‌سینه اویغون دئییلسه، یئنی‌لیگی پارالئل نورما کیمی قبول ائتمه‌لیییک. اوّلکی هر شئیی سهو اعلان ائتمک اولماز. بوتون قاباقجیل خالقلارین اورتوقرافی‌سی بو جورتکمیلله‌شیر.
رحیم علی‌یئو / دئسامبر 2016 / باکی
کؤچورن:آیهان میانالی
اَتک یازی (مقاله‌نین سؤزلوگو)
1:کنگره 2:ایل دؤنومو 3:مختصر رئکورد 4:اتحاد جماهیر شوروی 5:کُمیسئرلیگی 6:تئزارلارین 7:متعصب
8:عارف 9:سیبری 10:مسیحی 11:دلیجه‌سی 12:اورتودوکس 13:بیزانس‌لی 14:اسطوره‌وی 15:اسلاو
16: میرزا فتحعلی آخوندزاده 17:چوخونلوق-مارکسیست ایشچی‌لرین سوسیال پارتی‌سی 18:عرفان 19:شوروی-شوررالار
20:چاغ-مدّت 21:کمسیون 22:و بونلار کیمی-و… 23:آدلاندیرماق-اد قویماق-نام گذاری 24: ولادیمیر ایلیچ اولیانوف – وئلادیمیر لئنین 25:حؤکم- حکم 26:پارتی – حزب 27:سفر 28:هدف 29:کارخانه 30:کارخانه-تولیدی 31: ریخت‌شناسی-ساختارشناسی
32:اصل-قایدا 33:اؤز-اؤزونه – خودبه خود 34:آلیشقانلیق-عادت 35:میلاددان اؤنجه 36:فساد 37:تمدّن 38:دونیالیق-جهانی 39:دئوریم-عصر
40:کُر قوروپو-گروه کر 41:امپراطوری 42:مورکّب،ترکیبی 43:دانیشماق،سخنرانی 44:گرک‌سیز تئکرار بیلیمی 45:اؤزللیک،ویژگی 46:کیبورد،کلاوییه 47:بحث 48:لهجه،گویش 49:دئفورمه‌لیک،بد شکلی 50:فردینان دو سوسور سوئیس‌لی دیلچی 51:ورژن،باشقا چئشیت،نوعی دیگر 52:بیرلشمه،ییغیلجاملیق،ادغام 53:واج 54:نای،نفس بوروسو
Yazını bu əlifbada oxuyun: TÜRKCƏ
بَنزَرگه‌لر / Bənzərgələr
ایلان / رحیم علی‌یئو (حیکایه)
ایکی اؤلۆ / زیبا غیور (حیکایه)
ایکیدیللیلیک و اۏنون'لا ایلگیلی قۏنولار / آیهان…
ایکی یاشلې کؤرپهنین آجې حیکایهسی / واریث یۏلچویئو…
آنا کارنینا / لئو تۏلستۏی (بیرینجی بؤلۆم)
علی و نینۏ / قوربان سعید (بیرینجی بؤلۆم)
آغ گئجهلر / فئۏدۏر داستایئوسکی (بیرینجی بؤلۆم)
اؤلۆلر إویندن آنېلار / فئۏدۏر داستایئوسکی (بیرینجی بؤلۆم)
قادېن جۏرابلارې / جلیل جاوانشیر (بیرینجی بؤلۆم)
