یئنی قاپې Yeni Qapı یئنی قاپې، یئنی باخېش دېر تۆرک دۆنیاسېنا
“توپ” رومانی حاقيندا / رحیم علی‌یئو
گونئی آذربايجان ادبياتی بؤلومو سون ايل‌لر چوخ جيلدلي آنتولوژي‌نين”دراماتورژی” جيلدي اوزرينده چاليشير. او تايداکي قلم تانيش‌لاري‌نين کؤمـه‌گي ايله “قوردلار” آدلي آنـا ديلينده يازيلميش بير پيئس و حتّي اونون راديوتاماشاسي آیدینا چيخدی. اونون مؤلّيفي ايله ماراق‌لانيب اؤيرنديم کي، بو يازيچي ايرانـدا، اوندان قیراق‌دا ياخشي تانينان، اثرلري فرانسيز، روس و س. ديل‌لره چئوريلميش غلام‌حسین ساعدی دير. او، ايرانـدا فارسجا يازان آذربايجانلي‌لار سيراسيندا نادير بير شخص دير. اونون اثرلري بيزيم تورکجـه‌يه چئوريله‌رک ايرانـدا دا چاپ ائديلير. بو ترجومـه‌لرين ايلک تشبّوث‌کاري ايسه نيگار خياوی اولوب. ائله بونا گؤره غلام‌حسین ساعدی‌نين فارسجادان اؤزونون ترجومه ائتديگي”قوردلار” پيئسي‌ني 1386-دا (2008) ياشماق نشرياتيندا تورکجه چاپ ائتديرن‌لر نشری نيگار خياویيـه ايتحاف ائديب‌لر. بو ايتحافين متني بئله‌دير: ” آذربايجانين دونيا شؤهرت‌لي يازاري، سئحيرلي رئاليسم مکتبي‌نين باني‌سي غلام‌حسین ساعدی‌نين سون دؤورلرده تاپيلان، تورکجه يازيلميش تکجه اثري‌نين يئنيدن نشره حاضيرلانماسيني، اونون وطن عشقي’له چيرپينان خسته قلبي‌نين کؤورک‌ليگين وکئچن ايل‌لرده اونون بير سيرا کيتاب‌لاريني ديليميزه چئويرن نيگارخياوي‌نين گؤگسل دويغولارينا ايتحاف ائديريک…”
بو يازيچي تبریز شهری‌نین، خیابان محله‌سینده آنادان دوغولوب 50 ایل ياشاييب. 1981-جي ايلده، ايسلام اينقيلابينـدان ايکي ايل سونرا فرانسايا کؤچوب، اورادا قيرخ آلتي ياشينـدا ائولـه‌نيب و 1985-جي ايلـده وفات ائديب. اونون باکي‌دا ايکي کيتابي چيخيب. بونلاردان بيرينجي‌سي، تبريزده ياشايان نيگار خياوي‌نين ترجومـه‌سينده “قانون” نشرياتينـدا بوراخيلميش ” توپ” ( 2014، دوزنله‌ییجی‌سی ايلقار فهمي) آدلي قيسا رومان دير کي، او تايدا(گونئی آذربایجان) حیکايـه‌دن آيري حجم‌لي نثر اثرلرينه رومان دئييرلر.
بو بالاجا کيتابـدا ايکي شئي مني حئيرت‌لنديردي. بيرينجي، آچيق دئييم کي، خالقيميزين ذهنیتی حاقّيندا يئني بيليک‌لر دير. آذربايجان‌بیلیمینه دايیر ايراندا مؤوجود اولان بيليک‌لر هله‌ليک بيزيم اوچون باغلي خزينه‌دير و بو، تأسوف و اوتانجا لاييق دير. ايکينجي ايسه ترجومه‌نين ديلي دير.
- ایلک اؤنجـه، بيرينجي‌دن باشلاياق. بو تايـدا، باکي علمي و ضيالي اورتام‌لارینـدا کيم اؤزونو آذربايجان ذهنیتی‌نین، ائتنوقرافي‌سي‌نين(قوم نگاری) بيليجي‌سي ساييرسا، قوي ” توپ” رومانيني اوخوسون. ساييرام کي، هر بئش اوخوجودان دؤردو منسوب اولدوغو خالق حاق‌دا بيليک‌لري‌نين سَويـيه‌سين‌دن شوبهه‌لنه‌جک. اؤزل‌لیک’له تاريخچي، ژورناليست و ائتنوقراف‌لار.
” توپ” روماني مشروطه اينقيلابي (1905-1911) دؤورون‌دن بحث ائدن ساده سوژه‌لي بير اثر دير. تاريخ‌دن بللی دیر کي، مشروطه اينقيلابينـدا پات دورومو يارانميشدي: شاه خاريجه قاچسا دا، ستارخان تهراني گؤزآلتیـنا گؤتوره بيلمـه‌دي، حتّي اورادا يارالانـدي. مشروطه‌چي‌لر بير یاندان، شاه دستکچی‌لری ده اوبیری یاندان یول‌بیر آختاريرديلار، کسرلي سياسي گوج‌لرين اؤز یان‌لارينـا کئچمه‌سينه چاليشيرديلار، بو اينقيلابين طالعيني طرف‌لرين بيري‌نين خئيرينه حل ائـدردي.
ايرانـدا بئله گوج‌لردن باشليجاسي تبريز، اردبيل یان یؤوره‌سینده و ايرانين باشقا يئرلرينـده ياشايان شاهسئون طايفالاري ايدي. اونلار بير چوخ اؤلکـه‌لرده توققوشان ياريم‌ساواش‌چی کؤچري طايفالاري ايدي: اونلار کؤچري مالدار ايدي‌لار و دينج واختـدا پايتخت‌ـين و بؤيوک شهرلرين یان یؤوره‌سینده ياشاييرديلار و هر طايفادا بللی ساي سورَک‌لی سيلاح‌لي اولان دسته‌لر ساخلاناردي.
شاهسئون‌لرين اؤزه‌گـي ايرانا اون‌ايکي-اون‌دؤرد عصرلرده بيزانس تورپاغیندان، اورادا کي خيردا فئودال دؤولت‌لري آراسينداکي چکيشمه‌لرده گليرديلر. خيردا فئودال دؤولت‌لرينـده حاکيميتين ألـدن-ألـه کئچمه‌سي حاکيم فئودال‌لارا قوهوم و يا ياخين اولان طايفالارين قيلينج‌دان کئچيريلمـه‌سي ايله بيتيردي. بونـدان قورتولماق اوچون حاکيميتي ايتيرن طايفالار دوغویـا– ايرانـا، گورجوستان و ائرمنيستانا اوز توتوردولار. باتی‌یـا يول باغلي ايدي، بيزانس دؤولتي‌نین تورپاق‌لاری چئشیت‌لی سلجوق طايفالاري طرفينـدن توتولانـدان سونرا موسلمان‌لارا دوشمن‌چي‌ليک وار ايدي. سونرالار شاهسئون آدلانان ياريم‌ساواش‌چی کؤچري‌لرين توتـدوق‌لاري يئرلرده چوخونلوق‌لاری چئشیت‌لی مسیحیت دینیـنه اؤزل راهيب و کنـدلي اولای‌لاري ايله قايناييب قاريشميش‌ديـلار. قاتي ديندارليق‌دا سلجوق کؤچري‌لرينـه ياريم‌ساواش‌چی مسیحی راهيب‌لريندن، بيزانس موناستيرلاريندا(ایوان) ياشايان سلوبچي-دؤيوشچولردن کئچميشدي. سؤزو گئدن دؤورده تورک‌لر و سلجوق‌لار آراسيندا ايسلام اعتيقادي هلـه تـَزه‌جـه مؤحکم‌لنيردي، اونا گؤره مسیحی‌لر’له بیرلشمک و قوهوم‌لوق ایلگی‌لری تورک‌لر آراسيندا دا راهيب فاناتيزمي‌نين قاییملانما‌سي ايله سونوج‌لانیردي. بو دؤورده مسیحی‌لیگـه و يا ترسه‌سی، موسلمان‌ليغا کئچيد عادي دوروم ايدي. ياخشي سيلاح اوستاسي، صنعتکار و دؤيوشچو اولان مسیحی‌لر هلـه ساساني‌لر چاغیندان يوکسک توتولوردو، ساواشا حاضيرلاشان هر بيرفئودال بئله آدام‌لارا، ديني اینانجیندان آسيلي اولماياراق، بؤيوک چکیجی‌لیک واردي.
ياري‌ساواش‌چی طايفالارين طالعي فئودال ساواش‌لارينـا باغلي ايدي. ساواشی قازانيلان سونوج‌دا شاه و سولطان‌لار اونلارين أن دؤيوشکن‌لرينـه تورپاق وئريرديلر، ساواش‌چی‌لیق قان‌لاریندا اولانلار ايسه شاه و سولطان قوشونونـدا، سونرا ايسه ساراي‌دا بؤيوک گؤرَو‌لر آليرديلار. اوردولارين عسگر هئيأتي، کؤکلوجـه، کؤچري ائلات‌لاردان ساییلدیق‌لارینا گؤره، هم عُثمانلي، هم ده ايران اوردوسونون ديلي تورکجـه اولدو. آما ائتنيک ترکيب‌جـه بو اوردولارين هر ايکي‌سي يونان، ايران، ایسلاويان و باشقا طايفالارا اؤزل قان’لا چارپازلاشير و مؤحکم‌لنیردي. أصلينده بئله چارپازلاشما چوخ قديم‌لردن بوتون امپراطورلوق اوردولاريندا، او سيرادان عُثمانلي و صفوي اوردولارينـدا دا دستکلـه‌نیردی، ساغلام و داواملي دؤيوشچو يئتيشديرمک قایداسی ايدي. ائتنيک چارپازلاشما پروسئسي ياري‌ساواش‌چی طايفالاردا چوخ ماراق‌لی ايدي، چونکي دؤيوشکن‌ليک روحو ائتنيک و ديني سیمگه‌لردن قات-قات يوکسک توتولوردو. ساواشماق عمليات‌لاردا رئال ساواشی قازانان‌لار بؤيوک گؤرَو‌لر و دَیَرلی‌لیک‌لر آلير، بونلاري ألـده ساخلاماق اوچون ايسلامي قبول ائديرديلر.
شاهسئون‌لر ايراندا شاه قاردی(گاردی)– قوشونون سئچمه حيصه‌سي ايدي. اونلاري باشقا ائلات‌لاردان فرق‌لنديرن باشليجا یؤنو– قاتي شيعه-علوي مذهبینه منسوب اولمالاري ايدي. شاهسئون سؤزو ده شاهِ-مردان(اينسان‌لارين شاهي) ساييلان حضرتي علي‌يـه و اونون عاييلـه‌سينه، دایانیق‌لیق و فداکارليق رمزي اولان ايمام حوسئين فاناتيک بير اینانج’لا سئچيليردي. ايمام حوسئينـه ميثال‌سیز پرستيش بير چئشیت عيسا مسيحين اينسان يولونـدا عذاب‌چکمه سیمگه‌سی‌نین موسلمان واريانتي ايدي. قئيد ائدک کي، شاهسئون‌لرده هلـه اون‌دؤرد-اون‌بئش‌لرده گؤرولن قاتي ديندارليق و فاناتيزم باشقا تورک طايفالاردا گؤرونمه‌ییر. بو نـه‌دن‌لردن آسیلی، بو گون ايراني ايداره ائـدن دونيوي و روحاني طايفالارين تام چوخونلوغو شاهسئون کؤک‌لودور، اونلار ايراندا حاکيميـیته و أن ياخشي تورپاق‌لارا ساواش عمليات‌لاردا فرقلنمه‌لري سيياست‌ده صاحيب اولوبلار، اونلار ساواش آريستوکراتي‌نين(اشرافی حوکومت) واريث‌لري دير، ايرانين بوتون بؤيوک شهرلري‌نين یان یؤوره‌سینده‌کي أن وئریم‌لی(بارور، حاصلخیز) تورپاق‌لار اونلارین دیر.
1945-جي ايلين یازيندا او تايـدا ميللي حوکومت قوروجولوغو گونده‌ليگـه گلنده مير‌جعفر باقيراوف باکي‌دا گونئی آذربايجان‌دان گلميش بير سيرا شاهسئون طايفالاري‌نين باشچي‌لاريني قبول ائديب. دوزو، من بونو جميل حسنلي‌نين کيتابيندا اوخوياندا منطيقين آنلاماديم. آما، غلام‌حسین ساعدی‌نين “توپ” رومانینی اوخوياندان سونرا آنلاديم: او واخت‌لار ايراندا حاکيميـیت دَگيشيک‌ليگيني شاهسئون‌لرين ايشتيراکي اولمادان اوغور’لا حک ائتمک مومکون دئييل دي. بونو حتّي ژوزف ایستالين ده بيليردي! م.ج.باقيراوف اونلاري، هئچ اولماسا، نئيتراللاشديرماغا(خنثی) تشبّوث ائتميشدي. آما اولای‌لار بوغولاندا، اينقيلابچي‌لارا ديوان توتان کؤک گوج ائله او تايـدا ياشاييش منطقه‌لرينده باشچي‌لاري سارايا باغلي اولان شاهسئون طايفالاري، اونلارين ساواش‌چی‌لیغی اولدو.
“توپ” پووئستيندن گؤرونور کي، غلام‌حسین ساعدی‌نین باخیشی شاهسئون اورتام‌لارا چوخ اؤزل و دیقّت‌لی اولوب. ترسه دورومدا او، ايندي آرتيق مؤوجود اولمايان شاهسئون ائلات یاشام طرزيني، پسيکولوژی‌سي‌ني بئله گؤزل و اینجه‌لیک’له قلمه آلا بيلدیگي اونلاری یاشاییب، سونوج‌دا یاراتماسیندان آسیلی دیر. اثرين سوژه‌سی ساده و قروتئسک ماهيیت‌لي دير: هم شاها، هم ده مشروطه‌چي‌لره ياخين اولان روحاني‌لر شاهسئون‌لر ايچـَري‌سينـده تبليغات آپارير کي، بو طايفالار اونلارين یؤنونه کئچسين. بو واخت باشقا چوخ وارلي بير روحاني، آلارلي موللاسي، مير هاشيم دا(Mir Haşım) شاهسئون طايفالارين اوبالاريني گزيب تبليغات آپارير کي، بو طايفالار شاها طرف اولان روس-قازاق ديويزي‌سي‌نين(بؤلومون) رهبري ژنرال دولماچوف’لا توققوش‌ماسين. نييـه بئله ائدير؟ اونا گؤره کي، موللا مير هاشيمين آلارلي طايفاسيندان اولان فئودال‌لارين سورولرينـده مينه‌جن مال-حئيواني وار. شاهسئون‌لر قازاق‌لار’لا توققوشوب سا دؤگـوشه گيرسه، شاهسئون‌لرين مال-حئيواني، ايچينده اونون دا وار-دؤولتي، زاي اولوب گئده‌جک.
موللا هاشيم ايسته‌ديگي‌نـه نايیل اولور: آلارلي، قوجابَيلي، حاجي‌خوجالي طايفالارين ائله یؤن‌لره گؤندرير کي، اونلار قازاق قوشونو ايله توققوشمورلار.
آما آلارلي موللا مير هاشيمين بختي گتيرمير. قازاق‌لار اونو أسير توتوب و اوندان باجاریق‌چي کيمي قوللانیرلار. سونون‌دا اوچ دوشمن شاهسئون طايفاسي بيرلشيب قازاق پولکونو(هَنگی‌نی) تله‌يه ساليرلار. اوسته‌ليک شاهسئون‌لری قورخويا سالميش نهنگ روس توپونو دا دولماچوف‌دان غنيمت آليرلار، اؤزلرينه ايسه توخانماييب، تورپاق‌دان گئتمک شرطي ايله، بوراخيرلار.
اثرده أن سایغین آدام موللا هاشيم دير. آدي چکيلن شاهسئون طايفالاري اونو قازاق‌لاردان آليرلار، روس جاسوسو کيمي موحاکيمه ائديب توپ آغزينا قويورلار. شاهسئون‌لري قورخویا سالميش توپ اثرده بيرجه دفعه اود آچير و اثرين أن ساغلام قهرماني موللا مير هاشيمين کولونو گؤگـه سووورور. قروتئسک سوژه تراقو-کوميک سونلوق’لا بيتير. مشروطه اينقيلابي ايرانين أن ساغلام آدام‌لاريني محو ائتمک’له گولونج رومان کيمي بيتير.
غلام‌حسین ساعدی حاديثه‌لری تئندئنسي‌سيز(أگیلیم‌سیز، بدون گرایش)، ظريف بير ايرونييا، ایگنه‌لـَمه(لاغ ائتمک) ایله قلمه آلير. او، تاريخي پروسئسده، سوچ‌لو گؤرمور و آختارمير، بلکه اينسان ائهتيراس‌لاري‌نين و دوشونجه‌سي‌نين آنلام‌سيز و منطيق‌سيز گولونج‌لو گونو گؤرستمـه‌گه چاليشير. اونون يازيچي قلمي و گؤرونتولري آمان‌سيز سَوییـه‌ده دوغرو-دوزگون دور، بو دوغرولوق‌دا اؤلدوروجو بير ايستئهزا وار. يازيچي آلتي ايلين (1905-1911) مشروطه اينقيلابينـدا آبسورد(آنلام‌سیز، پوچ) بير گولمه‌جه، یوخ اولموش بير وورنوخما گؤرور. عئيني چاغ‌دا، شاهسئون طايفالاري‌نين کیشی‌ليگيني و دؤيوشکن روحونو سَسلندیریر. بلکه فردي اينسان جورأتين، قورخوسوزلوغونا أن بؤيوک دير کيمي باخير.
اثرده ماراق‌لي موتيولردن(نـه‌دن‌لر) بيری شاهسئون-تات ترسه‌ليگي دير. يازيچي بورادا هئچ بير ائتنيک موتيو(قومی آنلام) گؤرمور. تات-شاهسئون و يا (ائلات) قارشي دورماسي ايراندا اورتا عصرلردن اولان ايکي جور کندلي یاشام اوکلادي(طرزي) ايله باغلي دير. تات‌لار ايراندا اوتوراق أکينچي، یاشام باجاسي اولان کندلي‌لره دئييلير. ايکينجي اوکلاد ائلات طرزي ايله ياشايان مالدار کندلي‌لردي کي، مولکيیت‌لرينده مال-حئيوان و آلاچيق‌لاري اولوردو. شاهسئون طايفالاري بو ايکينجي‌لره عاييددير و باشقا ائلات‌لارا گؤره فاناتيک شيعه‌ليک‌لري و ياريم‌ساواش‌چی یاشام طرزي ايله سئچيليرلر. طايفا باشچي‌لاري سورَک‌لی سيلاح’لا گزيرديلر. اونلارين بير چوخو شاهدان تورپاق آليب اوتوراق‌لاشيردي، آما أساس کوتلـه اؤز ياشاييش طرزينده قاليردي. اونلارين تات‌لار’لا قارشی‌لیق‌لاری، تورپاق مولکيیت‌لري و اوتلاق‌لار’لا ایلگیلی دی. تات‌لار چئشیت‌لی ائتنيک قوروپ‌لارا، او سيرادان، تورک کؤکونـه ده عایید اولا بيلرلر. تات ديلي آنلاييشي ايسه اون‌دوققوز عصر روس ايرانولوژیست‌لر اويدورماسي دير. چونکی ايرانين تاريخينده تات آدلي طايفالار اولماييب. تات– اوتوراق کندلی‌لره دئييليردي و بوتون لهجه‌لرده ايشلک دئييل دي. “دده‌قورقود”دا دا “تات أري” کؤچري اوغوزلار’لا قارشی قوطب اولان اوتوراق کندلي‌لره دئييلير. بو سؤزو تورک کؤک‌لی سايان‌لار دا وار. او تايدا ايشلـه‌نن “تاليش تاتي” کيمي ايفاده‌لر ده أکينچي آنلامیندا دير. چوخ گومان کي، يئرلي أکينچي‌لر’له توققوشان ائلات تورک‌لر اونلارين لهجه‌سينه ده”تات ديلي” دئييب‌لر.
غلام‌حسین ساعدی‌نین “خياو يا مشگين شهر” آدلي تاريخي-ائتنوقرافيک تتديقاتي دا چاپ اولونموشدور. اونون ديليميزه ترجومه‌سي ماراق‌لي اولاردي، چونکي “توپ” رومانيندا بو کيتابداکي بعضي ماتئريال‌لار دا بديعي‌لشديريليب. 2015-جي ايلده “قانون” نشرياتي غلام‌حسین ساعدی‌نین “سون‌سوز سفير” آدلي کيتابيني بوراخيب. بو توپلودا يازيچي‌نين “توپ” رومانيندان باشقا 5 حیکايه‌سي گئديب. تأسوف کي، بو کيتابـدا ترجومه‌چي کيمي نيگار خياوي‌نين و باشقا گونئیلی ترجومه‌چي‌نين آدي گؤرسه‌ديلمـه‌ييب، متنه ائديلن موداخيله‌لر ايسه اوغورسوز و يول وئريلمز دير.
باکي‌دا چيخميش “گونئي آذربايجان دراماتورژی‌سي” (AzAtaM, 2014) کيتابيندا غلام‌حسین ساعدی‌نین “بَيل عزالی‌لاري” آدلي رومانيندان ايکي بؤلوم (ناغيل) درام (؟) کيمي تقديم اولونوب. “بَيل عزالی‌لاري” روماني دا نيگار خياوی‌نين ترجومه‌سينده ايراندا تورکجه چاپ اولونموشدور. آما سؤزو گئدن کيتابدا ترجومه‌چي کيمي نيگار خياوی‌نين آدي گؤرسه‌ديلمـه‌ييب. “گونئي آذربايجان دراماتورژی‌سي” کيتابي‌نين دوزنله‌يه‌جی‌سي حوسئين شرقي او تايدا 100 سای “خودآفرين” ژورنالي بوراخديغيني بيلديرير. اونون نثر’له درامين فرقيني بيلمه‌ديگيني گومان ائتسک، بو، تأسسوفه لاييق دير. اگر او، بونو بيله‌رک‌دن ائتميش‌سـه، بو، آزي تعجّوبلودور. بو منطيق’له بؤيوک آماج‌لارا قوللوق ائتمک اولماز.
“گونئي آذربايجان دراماتورژی‌سي” کيتابي چاپدان چيخمازدان ياريم ايل قاباق چوخ مؤحترم بير ادبياتچي بو کيتابين أل‌يازما قوولوغونو منه وئريب دئدي: “رحيم، بو قوولوقداکي درام‌لاري چاپا حاضيرلا، اونلاري حوسئين شرقي ترجومه ائديب، … مين مانات قونورارين(حق امتیاز) آليب. ايسته‌سک آديني گؤرستمه‌يه ده بيلريک”. ياريم ايل سونرا سؤزو گئدن کيتاب چيخدي، اوستونده ده حوسئين شرقي‌نين مؤليف يئرينده آدي. نئجه ايلين ژورنال ناشيري بيلميرمي باشقا آدام‌لارين اثرلريندن عيبارت کيتابين اوستونه اؤز آديني يازماق اولماز؟! بيلميرمي مؤليف‌ليک حاققی اؤزل مولکيیتين بير شکلي دير، اونو منيمسه‌مک و ساتماق اولماز! ؟ باکي‌دا بير آز توزاناق دير، آما ادبيات ايشي هر يئرده اخلاق چرچيوه‌سينده دير، بو چرچيوه‌دن قیراق‌دا اولانلار ادبياتا عاييد اولمور وباکي کورلار شهري دئييل. گؤرونور منبر ديبينـده پيس شئي‌لر ده اؤيرنمک اولار. - “توپ” روماني‌نين ايکينجي علامتدار یؤنو اونون چئویرمـه‌سي‌نين ديلي ايله باغلي دير. دوزو، نيگار خياوي‌نين بو چئویرمـه‌سي‌نين ديلي منه چاغداش نثر ديليميزين يئني بير اوسلوبو کيمي گؤروندو. بو، ديلچي‌لره موباحيثه‌لي گؤرونه بيلر، آما من فيکريمي کونکرئت‌لشديرمک(گئنیش‌لندیرمک) ايسته‌ييرم. هم ده باشا دوشورم کي، موعاصير نثر ديلينده يئني اوسلوب ياراتماق فوق‌العاده بير شئي ساييلا بيلر. داها دقيق دئسـَک، نيگار خياوي‌نين ياراتديغي اوسلوب، فارسجادان چئویرمـه اوسلوبودور. آما اونون ايفاده ايمکان‌لاري، سينتاکتيک(نحوی) قورولوشو و فرازولوژي‌سي بوتون نثر ديليميز اوچون پئرسپئکتيولي گؤرونور.
موستقيل‌ليک ايل‌لرينده ايراندان باکي‌يـا ديسئرتاسي(پایان‌نامه) مودافيعه‌سي اوچون گلن ضيالي‌لار دئيير: سيزين علمی کيتاب‌لاری اوخويوب ديليني آنلايا بيلميريک. بو، أدبي ديليميزين طالعي باخيميندان تهلوکـه‌لي بير سيقنال‌دي. اگر گونئی ضيالي‌لاري باکي أدبي ديليني راحات اوخويوب آنلاميرسا، بونون سونوجونــدا او تايدا “يئني” بير أدبي ديل يارانا بيلر. بو، يئني بير پارچالانما اولاردي. اونا گؤره، سؤزو گئدن مثألـه‌نین کؤک‌لري و يول‌لاري آراشديريلمالي دير، چونکي خالقين بيرليگي، ايلک نؤوبـه‌ده، ديل‌ده دير. من ايرانـدا تورکجـه يازان نثرچی و ديلچي
ناصر منظوری حاقّيندا یازدیغیم مقالـه‌ده بو مسأله‌يه توخانمیشام. باکي أدبي ديليني قاوراماق‌دا چتين‌ليک‌لر، بيرينجي اونلارين فارسجا تحصيلي ايله باغلي دير.
آما مثألـه‌نين هاميسي‌نين بونون’لا ايضاح ائتمک اولماز. مثلاً، همين آدام‌لار خاريجي ديل اؤيره‌ننـده بو سورون يارانمایير. دئمه‌لي مثأله‌نين کؤکونـده بيزيم أدبي ديليميزين اينکيشافي ايله باغلي باشقا مثألـه‌لر وار. گونئیلی‌لر أن چوخ جومله عُضولري‌نين سيرالانما قايداسي‌ني منيمسه‌يـه بيلميرلر. مکتب واختيندان بيزه ده دئييرديلر: اؤنجه موبتـدا. سونرا ايکينجي درجه‌لي عُضولر و آخيردا خبر. بيزيم ديوان أدبياتي متن‌لرينده ده، خالق ديلينده ده بئله دئييل. اؤنجه موبتدا و خبر، سونرا او بيري عُضولر گلير، نئجه کي، دونيانين بوتون ديل‌لرينده. آما يازيلي أدبي ديليميزين بو حالا دوشمه‌سي‌نين تاريخي نـه‌دن‌لري ده اولوب.
اونلاردان أن بيرينجي‌سي، 1920-جي ايلين ماي آیینـدان باشلاياراق قزئت و پوبليسيستيکا(رئکلام) ديلي، زور’لا، بير اوسلوبـدا اولوب، روس ديليندن چئویرمـه اوسلوبوندا. اوسته‌ليک بو چئویرمن‌لرين ده 1950-جي ايلـه جن أساس کوتلـه‌سي تحصيلات دؤنمی یؤنونـدن روس ديل‌لي ضيالي‌لار اولوب. اونلار روس سؤز بيرلشمه‌لريني چئویرمک یئرینه، چوخ واخت يان-يانا دوزور، ياخشي حالدا کالکا(اقتیباسی چئویرمک) ائديرديلر.
روسجادان کالکالارين قوصورلو یؤنو بير ده او ايدي کي، أدبي ديلين بوتون اوسلوب‌لاري، حتّي نثر و شعر چئویرمـه‌سي ده آنجاق، روس ديلي‌نين مونوپولي‌سي أساسيندا آپاريليردي. بئله مونوپولي چوخ ضرر‌لي ايدي، چونکي فاکتيکي اولاراق أدبي ديلين اينکيشافي بيرجه ديلين، آنجاق روس ديلي‌نين چئویرمـه اوسلوب‌لاري‌نين اينکيشافي کيمي فورمالاشيردي. بيزده يئتميش ايلده أدبي ديل آدينا زور‘لا چئویرمـه اوسلوبو ياييليردی. حتّي اورتا مکتب درسليک‌لري‌نين ده یوزده دوخساندان چوخ روسجادان چئویرمه ايدي. اونا گؤره مکتب بيتيرن‌لر ده، ژورناليست‌لر ده، نثر ترجومه‌لري ده عئيني اوسلوبدا يازماغا باشلادي.
أدبي ديلين بئله بير اوسلوبلو اينکيشافي‌نين نـه‌دنی نه ايدي؟ باشقا خالق‌لار، ائلـه روس‌لار اؤزلري ده چوخلو اثرلری چئویریرلر، آما نه اوچون روس ديلينه چئویرمـه اوسلوبو اونلارين ديلينـه بئله ترسه ائتکی بوراخماییر؟ چونکي بوتون بؤيوک ديل‌لر، او سيرادان روس ديلينه اورجينالدان چئویرمـه‌لر ائديلير. بونون سونوجو اودور کي، روس ديلينه انگليس، فرانسيز، ايسپان، عرب، پارس، يونان و س. ديل‌لردن يئني-يئني ايفاده کالکالاري گیریش ائدیر. ياني روس أدبي ديلي چئویرمـه يولو ايلـه ده اينکيشاف ائدير. بس بيزده نـه باش وئريردي؟ دونيا أدبياتي آنجاق روسجادان چئویردیگینه گؤره أدبي ديل نه‌اينکي اينکيشاف ائتمه‌یير، ترسه‌سينه شهريار دئميش‌کن: “اصيل‌ليگين”دن اوزاق‌لاشيردی. بو نه دئمک‌دي؟ او دئمک‌دي کي، 70 ايلده بيزيم أدبي ديليميز أصلينـده روسجا دوشونجه‌نين تورکجه صونعي سؤز دوزومونـه چئوريليب. بو سوره‌ده متن‌لرده آنا ديلينده دوشونجه‌نين اؤزل چکيسي آزالير. مکتب‌ده، بیل‌یورددا، قزئت‌ده، تلویزیون ديلينده، يازيچي‌يـا چئوريلن ژورناليست‌لرين بديعي اثرلري ده بيزي بو فلاکته طرف آپاريردي.
بو فلاکت موطلق دئييلدي: میرزا فتحعلی آخونداوف، حسن زردابي، ح.حاق‌وئردي‌يئو طرفيندن فورمالاشديريلان يازيلي ديل خالق دانيشيغي ديلينه أساسلانيردي. آما شيفاهي و يازيلي آذربايجان ديلي آراسيندا اوچوروم قالاردي و بونو هامي حيس ائديردي. 1905-1920-جي ايلـه جن خاليص آنا ديلينه أساسلانان اورتا تحصيل و درسليک‌لر فورمالاشمادي. ايکينجي، ديوان أدبياتي ديلي ايله خالق دانيشيق ديلي‌نين يازيلي سينتئزينه(بیچیمینـه) نایيل اوخونمادي. اوچونجو، 1920-جي ايلـدن آنا ديلينده اورتا مکتب يارانسا دا، آذربايجان ديلي رسمي دؤولت ديلي ایستاتوسو قازانمادي. بو آنجاق 1990-جي ايلده سووئت(شوروی) داغيلانـدا مومکون اولدو.
قئيد ائدک کي، “موللا نصرالدين” ژورنالي ايلک نومره‌سينـدن خالق دانيشيق ديلينه سؤيکـه‌نن نثر و پوبليسيستيکا اوسلوبو ياراتماغا چاليشدي و أدبي ديلين اينکيشافيـنا ميثال‌سيز تاثير گؤرسَتـدي. آما قزئتچي‌ليکـده آذرينفورم واسيطه‌سي ايله تطبيق اولونان چئویرمـه اوسلوبو ميرزه جليل‌ـين اوسلوبونو یاواش-یاواش سيخيشديريردي: قزئت‌لر 85 فایيز، چئویرمـه ماتئريال‌لاريندان عيبارت ايدي. حتّي آذربايجان کومونيست حوکومتي‌نين ييغينجاق و قرارلاري دا آذرين‌فورمون باشيندا اوتوران يهودي‌لر طرفيندن روسجا يازيليردي. سونرا آنا ديليميزه چئوريليردي. گُلدایشتاین‌لارين(قولدایشتاین) صلاحيتي آذربايجان MK-دا اوتوران موسلمان‌لاردان چوخ ايدي. روسجا حاکیم اولان قلم، تورکجه قلم آدلانیردی. موسلمان‌لار ييغينجاق‌لاردا ايسته‌ديک‌لريني دانيشيرديلار. قزئت‌لرده ايسه آذرينفورم يهودي‌لري‌نين لازيم بيلديگي متن يازيليردي. دوروم او قـَدَر گولونج ايدي کي موسلمان رهبرلر اؤز دوشمن‌لري‌نين آدي‌نين رسمي قزئت حسابات‌لارينا دوشمه‌سي اوچون آذرينفورم يهودي‌لرينه روشـوَت وئريرديلر.
بونا دایانیش دا واردي. 1921-جي ايلده نریمان نريمان‌اوف، 1958-جي ايلده میرزا ايبراهيم‌اوف دؤولت ايداره‌لرينده آذربايجان تورکجه‌سيني تطبيقي حاقّيندا فرمان‌لار وئرديلر. هر ايکي‌سـي جزالانديريلدي. عيسا حوسئين‌اوف، اکرم أيليسلي، عيسي مليک‌زاده ده، اسماعيل قارايئو و س. باشقا يازيچي‌لار دا أدبي نثر ديليني چئویرمه اوسلوبوندان چيخارماغا چاليشيرديلار. آما دؤنوش باش وئرمـه‌دي، چونکي آنا ديلي‌نين صاحيبي اولان ميللي دؤولت، تام آنلامـدا، يوخ ايدي.
ايندي ميللي دؤولت ده وار، آنا ديلي‌نين ایستاتوسو دا، آما تشکيلاتچي‌ليق و کادرلار يوخـدور. حتّي يازيچي‌لار بيرليگي‌نين کاتيب‌لري‌نين ايکي‌سي‌نين ساواد گئنیش‌لیگی روسجادير(چنگيز عبدالله‌يئو، ناظيم ايبراهيموف). آما مسـأله‌نين چتينليگي بو دئييل. چتينليک اوندا دير کي، چئویرمـه اوسلوبو بيزيم بئينيميزده دير، درسليک‌لرده، مطبوعات و تلویزیون ديلينـده دير. اونون دَگيشديريلمه‌سي و ايصلاح ائديلمه‌سي راحات مسـأله دئييل دير. بونون اوچون بللی تاريخي چاغ، کونکرئت ايش‌لر لازيم دير.
لاکين بونون اؤزو ده دوزگون ايداره‌چي‌ليک اولمازدان مومکون دئييل دير. چئویرمه اوسلوبونو ايصلاح ائتمـه‌گين أن اؤنملی يول‌لارينـدان بيريني یاشام اؤزو ياراديب. بو، أن یئته‌نک‌لي گونئیلی ضيالي‌لارين آنا ديلينـده چئویرمه ايشينه ماراق‌لاندیرماسی دير.
فاکت بئله‌دير کي، آذربايجان تورکجه‌سي‌نين سينتاکسي‌سي(دوزَن)، کالکا گئنیش‌لیگی، جوملـه قورولوش‌لاري داها چوخ فارس ديلي‌نين تاثيرينده فورمالاشيب. آذربايجانـدا اورتا عصرلردن تحصيل موللاخانادا ايدي، بو دا فارس ديلي چرچیوه‌سینده تحصيل ايدي. ميرزه جليل بو ائتکی‌دن، فارس سينتاکسي‌سيندان قاچميردي، چونکي بو خالق دانيشيق ديلينده ده واردير.
ايکينجي يول انگليس، آلمان، فرانسيز ديل‌لريندن چئویرمه‌ني آنجاق اورجينالدان ائتمک دير. بونا آرتيق دؤولت بودجه آييرمالي دير، چونکي اوزمان آز دير. بو ديل‌لردن چئویرمـه‌لر آنا ديلينه يئني آنلام، سؤز و بيرلشمـه کالکالاري گتيره‌جک و روس کالکالاري‌نين ائتکی‌سیـنی آزالداجاق. اؤزل‌لیک’لـه سينتاکسيس ساحـه‌سينده. اوچونجوسو، گونئی‌ده نثر يازان و چئویرن ناصر منظوری و نيگار خياوی کيمي اؤزل ديل یئته‌نـه‌گی اولان، آنا ديليني قیزیلچی کيمي سئون يازيچي‌لارين ديلينـه و کيتاب‌لاريني گئنيش رئکلام ائتمک لازيم دير. حتّي اونلاري و باشقالاریني چئویرمه مرکزينده، میللی بیلیک‌لر آکادئمی‌سینـده ايشه بیرلیگینه ده چاغیرماق اولار. بیل‌یوردلاردا اؤزل کورس‌لار تشکيل ائتمک، أن ياخشي چئویرمـه‌لر اوچون موکافات‌لار تأسيس ائتمک لازيم دير. مثلاً، من بيليرم کي، ناصر منظوری‌نين ادبي ديل نظرييـه‌سينه دایير فارسجا قييمتلي اثرلري وار.
اونون “قاراچوخا” اثريندن من اؤزوم تهکييه درس‌لرينـده درسليک کيمي قوللانیرام.
دؤردونجوسو، فارس ديلينده آذربايجانولوژی‌لیگـه دايیر چوخلو اؤلچوده قایناق‌لار واردير: اونلارين گئنيش ايضاح‌لار’لا چئویرمه‌سيني، او تايلي چئویرمن‌لرين ايشتيراکي ايله، تشکيل ائتمک لازيم دير. بو، اؤزل دؤولت پروقرامي ايلـه مومکوندور.
بئشينجي‌سي، ترجومه‌ني چؤرک آغاجي سايان و آشاغي سَوييـه‌لي آدام‌لاردان آریتلاماق لازيم دير. بو دوغرو-دوزگون چئویرمه یئته‌نه‌گی، ياراديجي قلمي، آنا ديلينه پرستيژي اولان ضيالي‌لارا دؤولت قايغي‌سي فورماسيندا مومکونـدور. او سيرادان گونئیلی چئویرمن و يازيچي‌لارا. او تايدا یئته‌نک‌لي، ساوادلي آدام‌لار چوخ‌دور، شوبهه يوخ‌دور کي، قيسا بير واختدا يئني-يئني نيگار خياوی‌لر، ناصر منظوری‌لر عرصـه‌يه گله‌جک. اؤنجـه، چئویرمـه و نثر ديليني، سونرا ايسه بوتون أدبي ديلي جانلي دانيشيق ديلينه يئني سَوييـه‌ده اويغونلاشديرماق گرک دير، تورکجـه دوشونجه‌نين، جانلي دانيشيغا أساسلانان نورمال سؤز سيراسي‌نين يولو آچيلمالي دير. “موبتدا، ايکينجي درجه‌لي عُضولر و خبر” فورمولونا دا يئنيدن باخيلمالي دير. تاوتولوژي فعل شکيلچي‌لري یاواش-یاواش آرادان گؤتورولمه‌لي دير.
بو ايش‌لرين سونوجونا بیر چؤزوم يوخ‌دور. يالنيز أدبي ديلي دقيق‌لشديرمک و تکميل‌لشديرمک يولو واردير. بو ايسه پئرفئسیونال قلم آدام‌لاري‌نين توپلوجا چالیشماق‌لارینی ایسته‌ییر.
یازار: رحيم علیيئو
کؤچوروب اویغونلاشدیران: آیهان میانالی
