شَهَرلر / تبریز
تبریز ، بؤیوک آذربایجان اسکی باشکندی، و ایندیکی ایرانین بؤیوک شهرلریندن بیری و دوغو آذربایجان اوستانینین باشکندی دیر. بو شهرین نوفوسو، 2006-اينجی ایلين نوفوس سایی‌سی اساسيندا ۱٬۳۹۸٬۰۶۰ نفر ايميش و بونا اساسا آزربایجانین ان بؤیوک شهری و ایرانین دؤردونجو ان بؤیوک شهری حساب اولور.[۱] بو شهرده چوخلو کارخانالار یئرلشیبدیر و ایرانین ان بؤیوک صنعتی شهرلریندن بیری ساییلیر. بو شهر قوزئیدن عئینالی داغینا، گونئیدن سهند داغینا و باتیدان نربیز چؤلونه محدود دور. تبریز شهری نئچه بؤیوک سولاله‌نین او جومله‌دن ائلخانلار و صفوی‌لرین باشکندی و هابئله قاجارلارین ولیعهد اوتورموش شهری‌دیر.
تاریخ
تبریز شهری آزربایجانین قدیم شهرلریندن بیریدیر و اونون قیدمتی 4.500 ایل بوندان قاباغا یئتیشیر.
شاردئن، 7ینجی یوز ایلده تبریز حاققیندا یازیر کی: عالمده من بیر شهر تانیمیرام کی یارانماسی و ایلک آدی باره‌ده یئنی یازیچیلار بو قدر چوخ، بحث و جدل ائله‌ییبلر.[۲]
چوخلو اوروپالی توریست‌لر کی 17ینجی و حتتی 18ینجی و 19ونجو یوزایللیک‌لرده تبریزدن گئچیب‌لر، تبریزی همان قدیم ایکباتان سانیب‌لار. تاورانی‌ییه کی شاردئنده‌ن قاباق تبریزده‌ن گؤروش ائله‌ییب، یازیر کی: بعضی‌لرین عقیده‌سی بودور کی تبریز همان قدیم ایکباتان ، ماد مملکتینین پایتختی‌دیر.[۳]
اولئآری‌یوس کی 17ینجی یورایللیگین ایلک یاریسیندا تبریز دن گئچیب، قدیم ایران شاهلارینین پایتخت‌لریندن سوز ائده‌ن زامان، ایظهار-ی نظر ائله‌يیر کی: اونلار یایدا ایکباتانا – کی ایندیجه اورانی تبریز آدلاندیریرلار – داشیناردیلار . . .[۴]
لابولای لو ْگوزدا کی 17ینجی یوزایللیگین آرالاریندا موددت‌لرجه ایران‌دا یاشاییب، بو اینامدا ایدی کی: تبریز اسکی ده اؤکباتان آدلانیردی، او یئر کی ماد شاهلارینین کیتاب ائوی ایدی.[۵] گاسپار دئ ويل کی 19ونجو یوزایللیگین ایلک ایل‌لرینده تبریز ده ایدی، تردیدله یازیر کی: تبریز کی تصووور ائله‌ییرلر قدیم ایکباتاندی – باخمایاراق کی بعضی تاریخ‌چی‌لر همدانی ایکباتان بیلیرلر. . .[۶] و نهایت بیزیم روزیگاردا سئیید ایسماییل وکیلی‌دیر کی اخی سعدالدین تپه‌سینی کی ولیان(بیلان) داغی‌دا آدلانیر و تبریزین قوزئی‌دوغوسوندا بیر تپه‌دیر، ایکباتان شهرینین یئری سانیر.
او زامان کی ایکینجی سارقون آشوردا شاهلیق ائله‌ییردی، ایندیکی آزربایجان اراضیسینین بیر بؤلومونده، ماننا دؤولتی و آیری بؤلومونده اورارتو دؤولتی حؤکومت ائله‌ییردیلر. او ناحییه کی تبریز اوندا قرار تاپیب، آدی چکیلن ایکی دؤولتین اراضیسینده نیسبی موستقیللیگی وار ایدی و دالی‌یان قبیله‌سی بو ناحی‌ییه‌یه تسللوط‌لری وار ایدی و گاه ایکی یاد اولونان دؤولت‌لره ایطاعت ائدیب و تابع اولاردیلار، نئجه کی ایکینجی سارقونون قوشون چکمه‌سینده ائحتیمالاً” اورارتولار فرمانینین آلتیندایدی‌لار.
بو زاماندا سارقون، ماننانین حؤکمدارینین اؤلومو ایله یارانان هرج-و مرج‌ده‌ن ایستیفاده ائده‌رکن، 714ونجو میلاددان قاباق ایلده، همین اراضیدن اورارتویا لشکر چکیب و اؤز یولو اوستونده او یئردن کی تبریز اوردا بنا اولونوب، گئچیب و اورانین قالالارین تصرروفونه چیخاردیب و یئرله بیر ائدیب. بو ناحی‌ییه‌نین قالالارینین بیرینین وصفی کی: ا . م . دياکونووون نظرینه گؤره تبریزین مووقئعینده ایدی، کتیبه‌ده بو قرارلادیر:
” تارماکیس اؤنملی برکیتمه‌لره صاحیب ایدی. بورداکی دوزلمیش بندلر مؤحکم ایدی. همین بندلرین درین قویولار(خندق‌لر) دؤوره‌سین آلمیشدی. دؤولت قوشون‌لارینین قوروماق نیرولاری بوردا موستقرر ایدیلر. اونلارین آت‌لاری دا بو یئرده ساخلانیلیردی، اطرافداکی ساکین‌لر منیم(سارقون) قورخومدان بوردا سیغینمیشدیلار. منیم بورا قوشون چکمه مین زامانی، اهالی جانلارینی قورتارماق اوچون بورانی ترک ائتمه‌یه و سوسوز چؤل‌لره قاچماغا مجبور اولدولار. من بو یئرلری تصرروفومه چیخارتدیم و او اوتوراق یئرلرینین آراسیندا کی دیفاع اوچون ایستئحکاماتا تبدیل اولونموشدولار، دؤیوشدوم. همین قالالارین دووارلارین یئرله بیر ائله‌دیم، قالانین ایچینده کی مکان‌لارا اود ووردوم و قالا ساکین‌لرینین بؤیوک حجم‌ده ارزاقلارینی اودا چکدیم. بؤیوک آنبارلارین قاپیسین کی آرپایلا دولویدولار، آچیب، سایسیز قوشونومون آراسیندا بؤلوشدوردوم. بو قالانین اطرافینداکی اوتوز کندی ده یانقینا وئردیم. بو کندلرین توستوسو گؤیه گئتدی.[۷] .
هئرتسفئلد اؤز اثرینده-“تاريخ باستانی ايران بر بنياد باستان شناسی” کی 1936 میلادی ایلینده ياييليب، آدی چکیلن کتیبه و اوندان اله گله‌ن بیلگی‌لر باره‌سینده، بیزیم نظرده توتدوغوموز مؤوضوع رابیطه‌ده بئله یازیر:
شاه گولو (ائل گولو)
“. . . بیر تئعداد او مکان‌لاردان کی او کتیبه‌ده آد آپاریلیب، ایندیجه هله ائله‌مک اولار تشخیص وئریب و اونلارین یئری معلوم ائدیله. او ایبتیدایی جنگ‌لرین جریانی اورمو گؤلونون اطرافیندا حتتی آزربایجان توپراغیناجا آچیق آیدیندیر. . .او جومله‌ده‌ن اوشکایا شهرین وصف ائله‌ییر کی سگگیز ذیراع قالینلیغی اولان بیر حیصاری وار ایدی و همده انیاس تانیا(ماد تاریخینده: آنیاشتانیا) آدلی بیر آیری شهری کی اوشکایا و تاوراکیسا(ماد تاریخینده: تارماکیس) آراسیندا واقئع اولان بیر محلده ایدی، ایکی حیصار و خندق صاحیبی و تواریر(ماد تاریخینده: تارویی) شهری، اؤزوده بیر خندق و ایکی حیصارا صاحیب ایدی.[۸]
آیدیندیر کی هئرتسفئلدین آنلاشماسینین اساسیندا تاوراکیسا و تواریر ایکی آیری-آیری شهر ایدیلر؛ او حالدا کی دیاکونوو بو ایکی آدی، تارویی _ تارماکیس شیکلینده یازیب و اونلاری بیر قالا سانیب.
سارقونون گوزاریشینده‌ن کی اوسته بیر بخشی نقل اولوندو، بئله آنلاشیلیر کی، تارماکیسین خالقی ایستیلاچی نیرولارین قاباغیندا دایانیب، کوچه به کوچه اونلارلا دؤیوشوب‌لر. اطرافین اهالی‌سی‌نین سیغینماسی تارویی _ تارماکیسده و تاخیل آنبارلارینین وارلیغی _ کی وئرگی(مالی‌یات) و خراج عونوانیندا قالانین ساکین‌لری و دؤوره نواحی‌دن ییغیلمیش‌دی _ و ایصطبل‌لر و همده او عیمارت‌لر کی سقف‌لری سیدر آغاجیندان ایدی، و اورانین برکیتمه‌لری و ایستیراتئژیکی موقئعی‌ییتی و اهمییتی کی گوزاریش‌ده اونا وئریلیب، هامیسی اهمییت‌لی بیر شهرین وارلیغینین نیشانه‌سیدیر.
سئیيد آغا عون آللاهی، ا . م . دياکونووون گوزاریش‌لر و پژوهئش‌لرینده وئردیگی بیلگی‌لره گؤره، اورارتو و ماننانین ایقتیصادی و ایجتیماعی موختلیف یاشاییش درجه‌لر باره‌سینده، تارویی _ تارماکیس ساکین‌لرینین میلاددان قاباق 8ینجی یوزایللیکده ایجتیماعی موناسیبت‌لرینده‌ن بیر طرح اله‌چاتدیریر:
” تارماکیسین ساکین‌لری آزاد(پولسوز) دؤیوشچولردن و صنعت‌کارلاردان عیبارت ایدیلر، اکینچیلیک و مال-داوار ساخلاماق دا رونقلییدی. قول صاحیب‌لرینین املاکلاری، شاهین اراضی‌سی‌ندن خاریج‌ده ایدی. شهر اطرافینداکی سووارما کانال‌لاریندان _ کی ائحتیمالن شهرچایی(مئیدان چایی، قوروچای) و آجی چایدان فایدالانیردی‌لار _ شاه و خوصوصی اراضی‌نین صاحیب‌لری(کی قول صاحیب‌لری‌ایدی‌لر) ـنین املاک‌لارینین سووارماسی اوچون ایستیفاده اولونوردو. تارماکیسده سارقونون ایسارتینه چیخانلارین چوخو، اورارتو شاهینین باغ‌لار و کارقاه‌لاریندا ایشه مشقول ایدیلر.[۹]
تأسسوف کی ایندی‌یه قدر تبریز و اطرافیندا باستان‌شیناسلیق آختاریشی اولماییب، آمما زیوییه(ساققیز و حسنلینین یاخینلیغیندا) کیمی موجاویر محللردن اله گلمیش نتیجه‌لره گؤره _ هر ایکیسی ماننا دؤولتینین اراضیسینده ایدیلر، قدر اولا بیله بو ناحییه‌یه عومومییت وئرمک اولار. دی‌یاکونووون مووجود بیلگیلردن نتیجه‌توتماسی اساسیندا بو ناحی‌ییه، ایقتیصادی باخیمدان باشقا موجاویر ناحی‌ییه‌لردن قاباقجیل‌ایدی(پیشرفته‌یدی). م . ق 8ینجی یوزایللیکده، اکینچیلیک و مال-داوار ساخلاماق بو ناحییه‌ده آرتیم تاپیب و صنعت اکینچی‌لیکدن آیریلمیشدی. فیلیزکارلیق بورونجله راییج ایدی و دمیردن ایستیفاده‌ده تدریجاً عومومی اولوردو. آشور و اورارتو کولتورو و تمددونو ایجتیماعی زیندگانلیغین موختلیف درجه‌لرینده آز-چوخ تأثیری وار ایدی و جامیعه، بحثیمیز موریدینین دؤوره‌سینده، موناسیب طبقاتی ایستیقرار آستاناسیندا یئرله‌شیردی.
زیوی‌ییه‌ده تاپیلان گنج و حسنلی(حسنلو)دان اله گلمیش آثارلار، هامیسی ماننالی اوستالارینین اوستالیغین یئتیریر و بونلارین هامیسی باعیث اولدو کی باستان‌شیناس‌لار بو مطلبه ائعتیقاد تاپسین‌لار کی می‌یلاددان قاباق ایلک مین‌ایللیگین اووللرینده ایران فلاتینین قوزئی ناحی‌ییه‌لرینده امیرلیک‌لر وارییدی کی قاباقجیل هونر و تمددونه صاحیبییدی و بو نظرده‌ن بئین-وننهرئین دوزو یا سوری‌ییه و آنادولودا موستقر اولان میللت‌لرده‌ن اسگیک‌لری یوخویدو.[۱۰] هر حالدا ایلک دفعه حاضیر یوزایللیگین اورتالاریندایدی کی ایکینجی سارقون و اونون سئیر خططی گوزاریشی باره‌سینده ائدیلمیش تحقیق‌لر اوزه‌رینده بیر پارا نظرلر بو باره‌ده کی تارویی _ تارماکیس ایندیکی تبریز مووقئگینده قرار تاپیب، بعضی اورتاشرق(خاورمیانه) قدیم تاریخینین پژوهنده‌لرینین طرفینده‌ن ایبراز ائدیلدی و بو نظر زامانین گئچدیگیجه اوزونه چوخلو طرفدار تاپدی. او جومله‌ده‌ن مینورسکی که قاباقجا “ماده تبريز انسيکلوپدی اسلامی” نی بیرینجی ال ایستینادی منبع‌لر و مآخیذلر اساسیندا یازمیشدی، همان نظری قبول ائله‌دی و بیر نامه کی 1345ینجی شمسی ایلینده، عبدولعلی کارنگ، همان مقله‌نی فارس دیلینه چئویرن دیلمانجا یولادی، او یازینین ترجومه‌سی بودور :
“ائله کی بیلیرسینیز، تبریز آدیندان لاب قدیم ذیکر آشور پادیشاهینین(سارغونون) کتبه‌سینده تاپیلیر. ایکینجی سارغون(سارقون) می‌یلاددان قاباق 714ونجو ایلده اورارتو مملکتلرینین ضیددینه بیر سفر ائله‌دی و اوز فتح‌لرین مملکتینین تانریسینا ذیکر ائله‌دی. او ایندیکی سولئیمانی‌ییه‌ده‌ن(عراق کوردوستانیندا) موکری کوردوستانا گیردی و اورمو گولونون گونئیده کی ناحی‌ییه‌لرین، تصرروف ائله‌دی. پارسوا محللی کی منیم عقیده‌م‌جه اونو پسوه‌نین خاراب قالاسینین یاخینلیغیندان گرک آختاراق. اوردان سفری اورمو گولونون دوغوسوندانیدی. اوشکایایا( کی منیم نظریمه گوره ایندیکی اوسکو اولا بیلر) چاتماقدان سونرا، گوزاریش اولونان فتح ائله‌یه‌ن قالالارین آراسیندا، تروی و تئرماکیسیونو ذیکر ائدیر. اوزاق ده‌گیر کی بیر یئرین آدییدی کی ایرانلی‌لارین گیریشینده‌ن سونرا ایرانلی شیکلینه تبدیل اولوب و آخیرده‌ده ایندیکی تبریز اولوبدور . . .) .[۱۱]
عبدوللاه فاضیلی قطعی یقینله ایضهای-ی نظر ائله‌گیر کی: “بوندا کی ذیکر اولونان تارماکیس سارقونون کتیبه‌سینده همان ایندیکی تبریز دی، هئچ شوبهه یئری یوخدور. و دیگر طرفده‌ن‌ده یاد اولونموش کتیبه‌ده اوشکایا و اوسکو سوزونون بیر منشاءدن اولونماسی و همده بو ایکی قالانین بیر-بیرینه یاخینلیغی ذیکر اولونان ایددیعایا تصدیق وئریر.[۱۲]
ایکینجی سارقون اوز کتیبه‌سینده بو منطقه‌ده ایگیرمی‌بیر شهرده‌ن آد آپاریر کی شهر دوزه‌لتمه‌نین آرتیمی اورمو گولونون اطرافیندا بیرینجی می‌یلاددان قاباق مین‌ایللیکده گوستریر.
شهرله‌شمه زیندگانلیغین یارانماسینین دقیق تاریخینین تعینی او دوزده کی تبریز اوندا قرار تاپیب، چتیندی. بیر بئله دئمک اولار کی بو برکت‌لی و حاصل‌لی دوزون شراییطی کیشهرچایی و آجی‌چای اونو سوواریر و مولاییم بیر ایقلیمی وار و قوزئی‌لی _ گونئی‌لی و باتیلی _ دوغولو یولار اوردان گئچیرلر و زنگین یئرآلتی منبع‌لرین وارلیغی و موناسیب ایستیراتئژیکی مووقئعگی و . . . هامی و هامیسی شهرلی زیندگانلیغین یارانماسی و توسیعه‌سینه بیر موساعید زمینه عرضه ائدیرلر.
تارویی يا تارماکیس و يا تارویی _ تارماکیس شهری کی وصفی گئچدی، معلوم ده‌گیر نه تاریخده یارانیب. آمما هر حالدا بیر شهر، بیر گئجه‌ده گوبه‌لک کیمی یئردن چیخماز و بلکه‌ده شیکل تاپماسی و تاریخ صفحه‌لرینه یول تاپماسی اون‌ایللیک‌لر و یوزایللیک‌لر واخت آلیر.
آختاریش جریانلاریندا کی اینگیلیسین باستان‌شیناسلیق شوراسی، چارلز بورنون رهبرلییغی توسسوطیله تبریزین گونئی‌باتیسینین 30 کیلومئترلیگینده،”قراتپه (يانیق تپه)”ده اوز تاپدی، داییره شکیل‌لی ائولره کی چیر کرپیج و چینه‌دن دوزه‌لمیشدی‌لر و م . ق 2ینجی مین‌ایللیگین آخیرلری و 3ونجو مین‌ایللیگین اووللری، داش _ میس دوورونون آخیرلری و بورونج دوورونون اووللرینه عاییددیلر، اله چاتیب. بو ائولرده ده‌گیرمان داشلاری، حئیوان‌لار سوموگو، هندسی شکیل‌لی نقش‌لر، قوشلار و حئیوان‌لار تصویرلریله بزنمیش سخسی(گیل) قابلار و ارزاق آنبارلاری و همده کارقاه کشف اولونوب. بو کشف اولونموش‌لاردان بئله آنلاشیلیر کی، او زاماندا ایندیکی تبریز یاخینلیقلاریندا بیر قوروه اینسان‌لار صنعت‌کارلیغا ایشتیغال‌لاری وارییدی و ایش بولمه‌نین ایشه آلینماسی، شهرلی زیندگانلیق و شهرلر ایجادینا بیر موساعید زمینه یاراتمیشدی.
هر حالدا، تبریزین(تارويی _تارماکيسین) وارلیغینا لاب قدیمی سند ایکینجی سارقونون کتیبه‌سیدی(م . ق 8ینیجی یوزایللیگین
بهمن ائوی
آخیلرینده) . گوجلو ائحتیمالا گوره، شهر، آشورون ییخیچی نیرولارینین حمله‌سینین جریانیندا آرادان گئدیر و داها نئجه کی گئچدی، می‌یلاددان قاباق اوچونجو و دوردونجو یوزایللیک‌لرده‌ن سوندایاجا، اوندان بیر آد و نیشان یوخدور، تا او کی ائرمنی تاریخ‌چی‌لر تاوریژ آدلی بیر شهرده‌ن دانیشیرلار و ساسانی دوورونده ایندیکی تبریز مووقئعگینده بیر شهرین وارلیغی وئریلمیش صوبوتلا اله گلیر. حدس وورماق اولار کی ویران اولونموش تارویی _ تارماکیس شهرینین دوور-و برینده و کندلر توپلوسو کی او حودوددا سپه‌له‌نمیشدی‌لر کی سارقونون کتیبه‌سینده‌ده اولاردان سوز دئگیلیب، یئنه بیر شهر جانلانیر و آبادلیق و توسیعه‌یه اوز توتور. سونرا بیر سببه گوره، شهر یئنه تنززوله گئدیش آچیر. نئجه کی ساسانی دوورونون آخیرلرینده و عرب‌لرین حمله و فتح‌لرینده و تا هیجری 2نجی یوزایللیگین اوول نیمه‌سینه‌جه اوندان بیر آد آپاریلمیر؛ و تا او واخت کی ایلک دفعه اوچون، و بو دفعه تبریز آدیلا تاپیلیر. اوولده بیر قالادان آرتیق ده‌گیر؛ بیر قالا کی سوندالار بیر بویوک شهره تبدیل اولور. بیر شهر کی اوزونون اخیر 12نجی _ 13ونجو یوزایللیک اوزون عومرونون عرضینده آزربایجانین لاب آدلیم شهری و غالیبأ” بو یوردون مرکزی و نئچه قودرت‌لی سولاله‌نین پایتختی اولوب و همده گاه تاریخی و طبیعی بلالارا گیریشب، رونق و جمعی‌ییت الده‌ن وئریب و یاری-خارابالیغا تبدیل اولوب، تا او کی آیری دفعه اوچون قوقنوس کیمی کول‌لر آراسیندان باش چیخاردیب و رونق و توسیعه تاپیب.
جغرافیاسی
تبریز شهری دوغو آزربایجانین غربی طرفینده قرار تاپیبدیر. بو شهر شمال طرفیندن پکه چین و عینالی داغلارا شیمال شرق طرفیندن گوزنی و باباباغلار داغینا و شرقی طرفیندن پایان گردنه سینه و جنوب طرفیندن سهند داغلارینا محدود اولوبدور . تبریز قوزئی و گونئی و دوغو طرفدن تامام داغلارا و باتی طرفدن دوز یرلره و آجی چایین دوز باتلاغلارینا محدود اولوب کی بیر بویوک چوخورا بنزییر . تبریز شهرین بویو دریالاردان 1348 متیردی مرند سه راهیسیندا 1561 متیر و زعفرانیه محلسینده چوخلی دییشیر بو بوی .
فابریکالار
تبریز شهری، ایرانین ۲-جی بؤیوک صنعتی شهری‌دیر و چوخلو بؤیوک و صنعتی کارخانانی اؤزونده یئرلشدیریب‌دیر. بو کارخانالاردان تراکتورسازی، ماشین سازی، چرخشگر، ایدم، موتوژن،بلبرینگ سازی، پیستون سازی، پمپیران، آذربنیاد و صانع کارخانالارینا ایشاره ائتمک اولار.
ایدمان کلوبلاری
تیراختور کلوبو آزربایجانین ان بؤیوک کلوبو دور. ماشین و گؤستریش پولات و بلدیه ده تبریزین باشقا بؤیوک کلوبلاری دیرلار.
چای‌لار
تبریز شهرینین ایچیندن ایکی چای گئچیر: قورو چای و اسبه‌ریز چایی. بو چای‌لار، سولارینا زیبیل (ائو زیبیلی و کارخانا زیبیلی) توکولدوگونه گؤره، نئچه ایل‌لردیر باتیق اولوب‌دولار و شهرین چئهره‌سین خاراب ائدیب‌لر. آما تازالیق‌دا تبریز شهرداری‌سی بیر طرح‌ده بو چای‌لارین دوره‌سینده آغاج و چمن اکمگی‌له ایستگیر اونلاری گوزل‌لتسین.
تحصیل اوجاق‌لاری
بیلیم‌یوردلار
بو شهرده چوخلو اونملی و مؤعتبر بیلیم‌یورد واردیر کی اونلارین ایچیندن تبریز بیلیم‌یوردو، سهند بیلیم‌یوردو، آزاد بیلیم‌یوردو، پیام-ی نور، هونر بیلیم‌یوردو، آزربایجان‌نین شهید مدنی بیلیم‌یوردو و خوجا رشید بیلیم‌یوردونا ایشاره ائتمک اولار.
مدرسه‌لر
- منصور مدرسه‌سی(طالیقانی مدرسه‌سی)
- فیردوسی مدرسه‌سی
بازارلار
تبریز شهرینین چوخلو گوزل و بویوک بازارلاری واردیر کی اونلارین لاپ اونملی‌سی تبریزین قدیم بازاری‌دیر کی دونیانین لاپ بویوک سوننتی بازاری آدلانیر. شمس-ی تبریزی، تربیت، امیر، گورجولر و دوه‌چی تبریز شهرینین آیری بازارلاریندان‌دیرلار. ایندیسه تبریزین اوستو اورتولو بازار بیرله‌شمیش میللت‌لرین یونئسكو سازمانینین طرفینده‌ن ثبت اولونوب كی بوندان سونرا اونون طرفینده‌ن داها یاخشی بیر شكیلده قوروناجاق‌دیر.
دیل
تبریز جماعاتینین دیلی آزربايجان توركجه‌سیدیر. آمما بو شهرین اهراب محله‌سینده بیر عیدده ائرمنی یاشاییرلار کی اونلارین تعدادی چوخ آزدیر.
اتنیک
تبریز میللتی و آداملاری چوخلو تورک و بیر آراشدیرمادا کی شورای فرهنگ عمومی طرفیندن انجام تاپدیر معلوم اولدو کی تبریزده تورکی ۹۶٫۵٪ ، فارسی دیلی دانیشان ۲٫۹٪ و ۰٫۶٪ آیری اتنیکلردنیمیشلر.
اینانج
تبریز اهالیسی قدیم زمانلاردان موسلمان و اونیکی امامین شیعه سیدیلر لاکین بو شهرده هم ارمنی مسیحیلر ۱٬۰۹۷ نفر، آشوری لار با ۵۰۳ نفر، زرتشتی لار با ۲۶ نفر، آیری بیر مسیحیلر با ۱۷ نفر و کلیمی لر با ۵ نفر بو شهرده زندگانلیق الیلر. شاه اسماعیل اول تبریزه تاج گذاری زمانیندا تامام قلمروسینداکی آداملارین رسمی دینلرین شیعه اونیکی امامی اعلام الدی اودا او زامان کی تبریز اهالیسی سنی دیلر.
کولتور
شعردن، ادبییات، هنر، خطاطلیق، تاریخ، سیاست، فقه، تفسیر و فلسفه دن، چوخلی مشاهیرلر قالخیبلار . و ایران مملکتینده مینیاتور مکتبینده بیری تبریز مکتبیدی بو شهرده ایلخانلیلار، جلایرلیلر، قراقویونلو و آق‌قویونلو تورکمانلار و صفویلر زامانی دوزلیب‌دی . بو مشاهیرلردن بیر تعدادی یوز اللیر قاباغلاردان الماخ اولار بولاردان آد آپاراخ کی : نظام‌الدین تبریزی فقیه شافعی سککیزیمنجی عصریده ، قطران تبریزی شاعیر بشیمینجی عصریده خطیب تبریزی عرب ادبییاتین عالیمی و حماسه دیوانین یازانی بشیمینجی عصریده و آلتیمینجی عصرین اوللرینده، تاج‌الدین تبریزی شافعی مفسیر سککیزیمینجی عصیرده ، ملا قاسم انوار عارف و شاعیر دوققوزیمنجی عصریده ، ملا رجبعلی تبریزی حکیم و عارف اونبیریمینجی عصریده، بدیع‌الزمان تبریزی خططات و شاعیر اونبیریمینجی عصریده تبریز مشاهیرلریندن بو اینی زاماندا الماخ اولار سید محمدحسین طباطبایی مفسر و فیلسوف، شیخ عبدالحسین امینی الغدیر کتابین یازانی ، سید حسن تقی‌زاده سیاست‌مدار و محقق، ، محسن هشترودی ریاضیدان ، حسین کاظم‌زادهٔ ایرانشهر نویسنده سی و سید محمدحسین شهریار شاعیر آد آپاراخ .
پارکلار
بو شهرین یوزدن آرتیق پارکی واردیر کی اونلارین لاب اونملی‌لری ائل گولو ، باغلارباغی و گولوستان باغی پارک‌لاریدیلار.
محلله‌لر
تبریز شهرینین ایکی‌یوزه یاخین محلله‌سی واردیر کی اونلارین لاب اونملی و تاریخی‌لری مقصودیه، بازار، نوبار، خیاوان، منصور، باغمئشه، امیره‌قیز،اهراب، دوه‌چی، مارالان، سئلاب،سورخاب، شیشگیلان، چرنداب و شام‌قازان محله‌لری‌دی‌لر.
آدلیملار
- ثقة الاسلام تبریزی
- خواجه شهاب‌الدین صیرفی تبریزی
- ستار خان
- باقر خان
- قطران تبریزی
- همام تبریزی
- شمس تبریزی
- پروین اعتصامی
- شهریار
- کلنل محمد تقی خان پسیان
- علامه جعفری
- علامه طباطبایی
- نصیر پایگذار
- محمدعلی تربیت
- میرزا تقی خان رفعت
- ایرج میرزا
- صمد بهرنگی
- فرهاد فخرالدینی
- کلنل محمد تقی خان پسیان
- غلامحسین بیگجه خانی
- محمود فرنام
- بابک رادمنش
تاریخی و گؤرمه‌لی یئرلر
بو شهر بیر تاریخی شهر اولدوغونا گؤره، چوخلو قدیمی و گؤرمه‌لی یئرلری واردیر کی اونلارین ایچیندن بو یئرلره ایشاره ائله‌مک اولار:
- تبریز بلدیه‌سی
- تبریز ارگی
- مقبرةالشعرا (شاعیرلر مزاری)
- گوی مسجید
- تبریز بازاری
- ائل‌گولو
- مشروطه ائوی
- آزربایجان موزه‌سی
- سیدحمزه مزاری
- اولچو موزه‌سی
- قاجار موزه‌سی
- صاحب‌الامر مچیدی
- سیدابراهیم بوقعه‌سی
سوغاتلاری
سوننتی یئمکلری
- مو یرپاقین دولماسی
- تبریز کوفته سی
- کوکی
شیرنیلری
- آجیل
- اریس
- باسلوق
- پشمک
- قوری میوه لر
- قرابیه
- نوقا
- باقلوا تورکی
اَل ایشلری
- سخسی قابلار
- تیکیشلر
- خالچاچیلیق
- مس قابین اوستونده قلم وورماق
- باشماق دوزدماخ
- کنده‌کاری
- گولدوزی
- معرق‌کاری
- منبت‌کاری
- رسیم چکماخ سرامیک اوستونده
- نفره ایشلماخ
- رسیم
قایناقلار
- ایرانین آمار مرکزی‌نین وب‌سایتی
- سياحتنامه شاردن، ج 2، ص 411
- سفرنامه تاورنيه، ص 66
- سفرنامه اولئاريوس، ص 247
- تبريز از ديدگاه سياحان خارجی در قرن هفدهم، ص 54
- سفر در ايران، ص 45
- تاريخ سده های قديم و ميانه مقدم آزربايجان در تاريخ شناسی ايران ، ص 60
- تاريخ باستانی ايران بر بنياد باستان شناسی ، صص 5 – 34
- تاريخ شهر تبريز در سده های 13 تا 17 م، ص 37.
- در هر گوشه از سرزمين ايران بخشی از تاريخ بسيار کهن ما نهفته است .” عيسی بهنام، مجله هنر و مردم، شماره 22 (آذر 1351)،ص 3.
- قديمی ترين مآخذ که نام تبريز در آن برده شده است “، نشريه دانشکده ادبيات تبريز، شماره 2، سال 18 ( تابستان 1345 )، صص 74 – 173.
- تاريخ سده های قديم و ميانه مقدم آزربايجان در تاريخ شناسی ايران، ص 62.
