یئنی‌دن یاشام / آیناز بزرگان (حیکایه)
گؤزلرینی آچدې، گۆنش چۏخدان ایشېقلانېب، ایشېق‌لارېنې إوین هر یانېنا سرمیشدی. بو نئچه هفته ایچینده ایلک گئجه ایدی کی بوجور راحات یاتا بیلمیشدی. سۏنا، یۏرقانې یاپېشېب چیڲنینه سارې چکدی، یۏرقانېن ایستی‌سی خۏشونا گلدی. یۏرقانېن ایچینده اۏیان بویانا دؤندۆ؛ بدنی نئجه ده دینج ایدی. دۆشۆندۆ، “بو گئجه راحات یاتدېغېمدان اۏلمالېیدې” یادېنا دۆشدۆ دۆنن قېزېنا تئلئفۏن إدیب دئییب کی بو گۆن گلیب آناسېنا بیر باش چکسین.
اؤز اؤزۆنه دئدی:
“بیلسه’یدیم جانېم بئله دینج اۏلاجاق، زنگ ووروب اۏنو دا ایشیندن قۏیمازدېم”.
بیرآز دووارلارا باخېب، گئجه گؤرمۆش یوخوسونو خاطېرلاماغا چالېشدې. نئچه هفته ایدی کی اۆره‌ڲی‌نین آغرې‌سېندان دۆزه-باشلې یاتا بیلمیردی. گئجه‌نین بیر زامانې دا یوخویا گئدنده، رحمته گئتمیش یاشام یۏلداشېنې هر زامانکې کیمی یوخودا گؤرۆردۆ. بعضن یارې یوخو یارې آیېق اۏلان زامان‌لار دا اۏلوردو، کی اۏنو گؤره.
کیشی ساغ اۏلدوغو زامان‌لار کیمی إوده دۏلانېر، اۏنو سسله‌ییر:
– سۏنااا… سۏناااا! سنین یوخودان دۏیماق گۆنۆن یۏخ دېر… دور دا، گۆن‌اۏرتا اۏلدو آخې، نه‌واخت سحر یئمه‌ڲینی حاضېرلایاجاقسان.
سۏنا دا خاپدان گؤزلرینی آچېردې، باخدېغې زامان هر شئی محو اۏلوردو، آما اۆره‌ڲی بیر کیچیک قوش کیمی سینه‌سینده دقیقه‌لرجه چېرپېنېردې. زامان سۆرۆردۆ هاردا اۏلدوغونو آنلاسېن، سۏنرا یاواش-یاواش یادېنا دۆشۆردۆ کی اۏن‌بئش ایلدی یاشام یۏلداشې رحمته گئدیب، بو دۆنیادا صاحاب اۏلان بیردنه قېزې دا، چۏخدان أره گئدیب؛ آما اۏ بو حایاتدا، هله ده تک اۏلدوغونا آلېشا بیلمه‌ییب.
دوروب اۏتوردو؛ آغرېیان قېچېنې یاواشجا اؤزۆنه سارې چکدی. إحمالجا یاتاقدان یئره إنیب، اۏتاقدان مطبخه سارې چېخدې. ألینی اوزالتدې چایدانې گؤتۆره، گؤزۆ ساتاشدې رَفـه قۏیموش ساماوارا. ساماوارا باخاندا یوخوسو یادېنا دۆشدۆ.
بو گئجه رحمت‌لیک آتاسېنې، اۏ کئچمیش‌لرده قالان، بؤیۆدۆڲۆ إولرینی یوخودا گؤرمۆشدۆ. إولری‌نین یئکه حَیَطی‌نین ایچینده، گیلاس آغاج‌لارې، مؤو آغاج‌لارې وار ایدی. آناسې هرگۆن ایکیندی چاغې بو ساماوارې یاندېرېب، چای دَمله‌یَردی. خالچانې مؤو آغاج‌لارې‌نېن کؤلگه‌سی‌نین آلتېنا سریب، کردی‌لری سولاردې، سویونان تۏرپاق اییـی بیر-بیرینه قارېشېب بۆتۆن حَیَطی بۆرۆیَردی؛ سۏنرا بالاجا سۆفره‌نی آچېب، یئمه‌لی گؤی’له پنیر بیر ده ایستی سۏمو سۆفره‌یه قۏیاردې. هامې گلیب یېغېشېب گۆی-پنیردن یئییب، تزه دَم‌لَنمیش چایدان ایچَردیلر. “اۏ زامان‌لار نئجه ده هر شئی یاپېشاردې”.
اۏنون یئری هر زامانکې کیمی آتاسې‌نېن یانېندایدې. آتاسې همیشه باغداشېنې قوروب اۏتوراردې؛ سۏل ألینی قۏیاردې دیزی‌نین اۆستۆنه، سۏنا دا قاچېب اۏتوراردې آتاسې‌نېن یانېندا. باشېنې آتاسې‌نېن قۏلونون آراسېندان چېخاردېب، اۏردان اوزاناردې سۆفره‌یه.
اۏ گئجه یوخودا سۏنا یئنه اوشاق اۏلموشدو. هَمَن حَیَطده، باشېنې آتاسې‌نېن قۏلونون آراسېندان چېخاردېب چؤرک یئمیشدی؛ آناسې‌نېن تؤکدۆڲۆ چایې ایچمیشدی؛ سۏنرا قاچېب قاپې‌دا گؤزله‌ین یۏلداش‌لارې’یلا ایپ‌کئشدی اۏینامېشدې.
“نئجه ده گؤزل گۆن‌لریدی” اۆره‌ڲی سېخېلدې ألینی قۏیدو آغرېیان اۆره‌ڲی‌نین اۆستۆنه، “کئشکه آتام، آنام ساغ اۏلان گۆن‌لر اۏلایدې”.
ألینده‌کی چایدانې قۏیدو یئرینه، گئتدی ساماوارې رفدن إندیردی. بیر دستمال گؤتۆرۆب هر یئرینی سیلدی. ایسته‌دی قۏیا یئرینه، اۆره‌ڲی أل وئرمه‌دی، ساماوارا باخا-باخا دئدی:
– یۏخ، داها ساماوار رفده قالمایاجاق؛ بو گۆن ساماوارې حَیَطه آپارېب اوشاق‌لېق گۆن‌لریمه تای، اۏندا چای قۏیوب ایچه‌جه‌ڲم.
ساماوارې گؤتۆرۆب حَیَطه چېخدې.
یازېن آخېر آیې ایدی، حَیَطده‌کی مؤو آغاجې یام-یاشېل یارپاق‌لارېنې حَیَطین هر یئرینه سرمیشدی. تبریزده دۏلما چۏخ سئویلن یئمک اۏلدوغوندان دۏلایې، هر حَیَطده بیر مؤو آغاجې اۏلار. اۏنون یاز چاغې تر-تزه یارپاق‌لارېندان بۏل-بۏل دۏلما پیشیرَرلر. سۏنا بو ایل خسته اۏلدوغوندان مؤوۆن یارپاق‌لارېندان دریب، دۏلما پیشیره بیلمه‌میشدی. حسرت’له اۏنون’لا یاشلانان مؤو آغاجېنا باخدې. مؤوۆن یاشېل و تۏم یارپاق‌لارې گۆنشین آلتېندا پارېلدایېردې. بو گۆن إله چۏخ یاتمېشدې کی، آز قالېردې گۆن‌اۏرتا اۏلسون. چۏخدان ایدی کی حؤوصله‌سی چکمیردی حَیَط-باجایا باخسېن، اۏ اۆزدن حَیَط تؤر-تؤکۆنتۆ ایدی. گئدیب حَیَطین بوجاغېنداکې سۆپۆرگه‌نی گؤتۆرۆب، آغاجدان حَیَطه دۆشن کؤلگه‌لیک یئری سۆپۆردۆ. سۏنرا ایسه زئرزَمی‌نین پیلله‌لرینی ده سۆپۆرمه‌ڲه باشلادې. یاواش-یاواش دۆشۆب گئتدی بیر بالاجا خالچا، بیر ده بیر آز قاب-قاشېق گؤتۆرۆب گلدی حَیَطه؛ خالچانې سَردی کؤلگه دۆشن یئره. ایکی دنه بالېش گتیردی خالچانېن اۆستۆنه قۏیدو؛ ساماوارې گتیریب کؤمۆرلرینی پیک‌نیک قازېندا یاندېرېب آلېشدېرماغا باشلادې. کؤمۆرلر آلېشدېقجا ماشا’یلا گؤتۆرۆب سالدې ساماوارېن ایچینه، بیرآز دایاندې، ألینی قۏیدو اۆره‌ڲی‌نین اۆستۆنه؛ بوگۆن چۏخ یاخشې ایدی؛ ماجال وئرمیشدی سحردن بیر بئله ایش گؤرسۆن. گۆلۆمسۆندۆ:
– “إله آتام نه زامان یوخوما گلسه خئییرلیک اۆچۆن گلر. دیری‌لیڲی کیمی اؤلۆسۆ ده خئییر دۏلوسو کیشیدی”.
ساماوارې آلېشدېرا-آلېشدېرا قولاغېنا قاپې سسی گلدی، اؤز-اؤزۆنه دئدی:
– گؤره‌سن قاپې دېر، دۆنن قېزېم دئدی ناهاردان سۏنرا گله‌رم، به نه تئز گلدی، بلکه ده کېرېخېرام، قولاغېما سس دَڲیب.
دوروب کؤمۆرلرین ایشینی قورتاردې، ساماوارې آپارېب خالچانېن یانېندا یئره قۏیدو، سۏنرا ایسته‌دی گئده ایچه‌ری‌دن سۆفره‌نی گتیره، یئنه قاپې دؤڲۆلدۆ. دؤندۆ قاپې‌یـا سارې:
– “حتمن قېزېم نیگاران قالېب تئز گلیب”
گئتدی قاپېنېن یانېنا سۏروشدو: “کیمدی؟”
بیر قادېن سسی گلدی، آما آرېتلایا بیلمه‌دی نه دئییر؛ قاپېنېن ایشگیلیندن یاپېشېب یانېندان بیرآز آچدې. بیر قادېن قاپېنېن یانېندا دورموشدو، آرېق، اوجا بۏیلو، سارې ساچ‌لارې باشېنا اؤرتدۆڲۆ یای‌لېغېندان اۆزۆنۆن هر یانېنا تؤکۆلمۆشدۆ، ساغ ألینی آپارېب، اۆزۆنه دۆشن ساچېنې یانا چکدی. ایری گؤزلری بره چېخدې، گۆلۆمسۆندۆ، سۏنا قادېنې گؤرجَک اۆره‌ڲی‌نین ایچیندن بیر بالاجا سانجې قالخدې. سانجې یاواش-یاواش بؤیۆیۆب بۆتۆن اۆره‌ڲینی بۆرۆدۆ؛ سۏنرا اۆره‌ڲی سانجې‌یـا دایانمایېب، اؤزۆنۆ اؤتۆردۆ سانجې‌نېن قۏل‌لارېنا. سانجې سۏنانېن بۆتۆن بدنینی ساردې…
– گؤزلرین… گؤزلرین، نییه بئله تانېشدې منه، اوزاق‌لاردا اۏلان بیرینی منه خاطېرلادېر.
– نه بیلیم!! هرکس اۏ بیریسی‌نین گؤزلرینده اؤزۆنۆ ده، اۏ بیری‌سینی ده گؤرَر، یانې سن منیم گؤزلریمده اؤزۆوۆ ده، منی ده گؤرۆرسن؟ چۏخ اینسان اؤزۆنۆ گؤرۆب، سانار کی باشقاسېنې گؤرۆب. بعضن ده باشقاسېنې گؤرۆب اؤزۆنۆ گؤرمۆش سانار. سن منیم گؤزلریمده اؤزۆن’له منی بیرلیکده گؤرۆرسن. ایکیمیز بیرلیکده منیم گؤزلریمده آیدېنجا گؤرۆنۆر…
– هن، گؤزلرده اینسان‌لارېن اؤزلری، لۆت-پۆت یاشایار، بو دا هامېنې قۏرخودار. سنین گؤزلرین منه ساده‌جه چۏخ تانېش گلیر، هَله دئنن گؤرۆم کیمسن؟ نییه بیزیم قاپېمېزې دؤڲۆردۆن.
– سن دئنن منه نییه حَیَطی بئله گؤزل دؤشه‌ییبسَن؟ بوحَیَط منی آلېب آپارېر اوشاق‌لېغېما.
– إله من ده بو گۆن اوشاق‌لېغېمې خاطېرلادېم، آما اۆره‌ڲیم ماجال وئرمه‌دی. باخ ساماوار سسله‌نیر، ایندی قاینایار؛ داها اینجارېم یۏخ کی چای دمله‌یم!
– سن یات دینجَل، من دوروب دمله‌یه‌رَم.
قادېن دوردو بیر چینی قۏرو گتیریب، چایې دمله‌ییب، ساماوارېن باشېنا قۏیدو.
– مؤوۆن یارپاق‌لارې چۏخ تردی، جان وئرر دۏلما پیشیرمه‌ڲه، ایسته‌ییرسن بو گۆن سنه دۏلما پیشیرم؟
– بیلمم کی!! هله بیر چای تؤک ایچک، بلکه کئفیم آیېلدې.
قادېن بیر چای تؤکۆب قۏیدو خالچادا اوزانان سۏنانېن یانېنا.
– بو گۆن سنی منه آللاه یئتیردی، نئجه ده قۏرخدوم.
– نه‌دن قۏرخدون؟
– اۆره‌ڲیمدن سانجې قالخاندا، بیر آن اؤلۆم گلیر گؤزلریمین قاباغېنا.
– اؤلۆمدن قۏرخورسان‌مې!؟
– آتام رحمت‌لیک دئیَردی هرکسین اؤلۆمۆ اؤزۆنه اۏخشار گلر، اۏنون اۏ سؤزۆ منی قۏرخوداردې.
قادېن گۆلدۆ:
– بونون نه‌یی قۏرخمالېدې! بیر عؤمۆر اؤزۆوۆنن یاشایېرسان، اؤزۆندن قۏرخاجاقسان‌مې؟
– إله سؤز بوردا دېر، من اؤزۆمۆنن یاشامادېم کی، من باشقالار’لا یاشادېم. یادېما گلن‌دَن اؤزۆمدن قاچدېم. اؤزۆمۆ اۏ بیری‌لرده، گیزلَتدیم، دئدیم بس یاشایېرام، آما بیر زامان باخدېم گؤردۆم یاشامېرام، عؤمۆر بۏیو دېر اؤزۆمدن قاچېرام. منیم یاشامېم، ژاوئرین ژانوالژانې قۏوالاماغېنا بنزه‌ییر.
قادېن قاباغېنداکې چایا بیر قند آتېب، باشلادې قارېشدېرماغا.
– سۏنا! آتام دئیردی بو دۆنیانېن آجې‌لارې-سئوینج‌لری، قندین چایدا أریمه‌ڲی کیمی، بیزده حل اۏلوب اؤز دادېنې، اؤز رنگینی بیزه قاتېر، سۏنرا بیز قند کیمی بو دۆنیادا حل اۏلوروق، اؤزۆمۆز ده اۏلماساق، دادېمېز بو دۆنیادا یاشایېر.
– بیلیرسن، بیر گۆن، بیر آن اؤزۆمه باخدېم چۏخ قۏرخولو درین قویولار، اوچوروم‌لار گؤردۆم. دۆشۆنجه‌لریم إله آیدېن-آشکار دوروردو قاباغېمدا کی، دورا بیلمه‌ییب قاچدېم. بیر قۏنشوموز وار ایدی، گلیب منه باش چکردی، دانېشاردې، دردلَشَردی. بیرگۆن بیر فاحیشه قادېندان منه دانېشېردې، چۏخ پیس‌لَییردی، دانلایېردې. بیر آن گؤزلری گؤزۆمه ساتاشدې، گؤردۆم أصلینده فاحیشه اۏندا یاشایېر، اؤزۆندن قاچماق اۆچۆن اۏنو اۏ قدر دانلایېر، بیلیرسن من اۏ بیری‌لری‌نین گؤزلرینده، اؤزۆمدن چۏخ شئی‌لر گؤردۆم…
سۏنا گؤزلرینی یومدو.
– منی یوخو توتور، قاپې دؤڲۆلسه، آچ قېزېم گله‌جک، قالماسېن قاپې دالېندا.
– سۏنا بیلیرسن، من هئچ زامان اؤلۆمدن قۏرخمادېم، قېش گئجه‌لرینده هاا تبریزه قار یاغار، سحر یوخولو گؤزلریوی آچارسان، هر یئری آغارمېش گؤرَرسن، سئوینجک قاچېب باخارسان، دووارلار آغ قار’لا اوجالېب، هر یئر، هر شئی اؤز بۏیوندان اوجالېب، ألیوی اوزالدارسان تزه یاغمېش آغ قارا، أل‌لریوه سرین بیر شئح کئچر، دۆنیانې اونودوب اؤزۆوۆ آتارسان قارېن قوجاغېنا، سانکې قار’لا بیرلیکده، دۆنیایا دینج‌لیک ده یاغېب… إشیدیرسن سۏنا یۏخسا یوخلادېن‌مې؟
سۏنادان سس چېخمادې. قادېن ألینی اوزالدېب چایېنا باخدې. چایې سۏیوموشدو…
– سۏنااا، سۏنااا! نه قدر یاتاجاقسان؟؟؟ دور گۆن‌اۏرتا اۏلدو!
سۏنا تله‌سیک گؤزلرینی آچدې. اۆره‌ڲی سینه‌سینده قوش کیمی چېرپېنېردې. اوجا بۏیلو، سارې ساچلې بیر قادېن، اۏنا گۆلۆمسه‌ییردی. گؤزلری بیر-بیرینه ساتاشدې.
– من نه‌قَدَر یاتدېم؟ قېزېم حتمن گلیب، قاپېنې آچان اۏلمایېب گئدیب!. هئچ یادېما گلمیر بئله راحات یاتدېغېمې، نئجه ده دینج دیر جانېم.
قادېن ألینی اوزالدېب اۆزۆنه داغېلمېش ساچ‌لارېنې ساهمانلادې.
– ایلک گؤرَنده سنی نییه تانېمادېم؟
– گؤزلریمه باخماقدان قۏرخدون!
– آما نییه ایندی قۏرخمورام؟! قۏرخولارېما گۆلمه‌ڲیم گلیر. گؤزلرین نئجه ده ایشېقلې دېر. گؤزلرینده پنجره وار، پنجره‌نین اۏ طرفینده نه وار؟
– گؤرمک ایسته‌ییرسن‌می؟ اؤزۆن آچ، باخ…
سۏنا پنجره‌نی آچدې، سرین بیر سازاق إوین ایچینه دۏلدو. سازاق اؤزۆ ایله سَحَرین بۆتۆن بیر-بیرینه قارېشمېش ایییـنی گتیردی. تبریزه گئجه قار یاغمېشدې. آغ-آپپاق بیر قار! قار دووارلارې، هرشئیی اوجالتمېشدې. سئوینجک إشیڲه قاچدې. هاوادا چۏخ آغېر دینج‌لیک وار ایدی. یاواشجا ألینی قارا سارې اوزالتدې. سرین شئح بارماق‌لارېنا کئچیب، جانې کئفدن قېدېقلاندې، حَیَطه باخدې؛ آتاسېندان قالان ساماوارېن باشېندا قار، آغ بؤرک کیمی گؤرۆنۆردۆ. ایستیکاندا قالان چای بوزا دؤنمۆشدۆ…
بَنزَرگه‌لر / Bənzərgələr
قار دنهلری / آیناز بزرگان (حیکایه)
یانېت‌سېز سۏرغولار / فائضه بزرگان (حیکایه)
ناغېللارداکې اؤزلَم / فائضه بزرگان (حیکایه)
نیلآی'ېن یئنی دۆنیاسې / اوشاق ناغېللارې
ایلان / رحیم علییئو (حیکایه)- بوز / اومان میانالې (حیکایه)
یالقېز إو / سحر روحی (حیکایه)
قبیرقازان / ماکسیم قۏرکی (حیکایه)
دَلی کیم دیر؟! / رسول قدیری (حیکایه)
آراز احمداۏغلو
یئنی‌دن یاشام حیکایه‌سی اۆزه‌رینده
“نئی کیمی هر دم کی بزمی-ولینی یاد إیله‌رَم / تا نفس واردېر قورو جیسیمده، فریاد إیله‌رَم.
روزی-هیجراندېر، سئوین، إی مورغی-روحوم، کیم بوگۆن / بو قَفَسدن من سنی ألبتّه آزاد إیله‌رَم.”
فۆضولی بابامېز هیجران دردیندن قورتولماق اۆچۆن اینسان دار قفسیند‌ن آزاد اۏلمالې‌دېر، بویورور. سئیّد عظیم شیروانی بابامېز ایسه عئینی آنلامدا میستیک باخېمدان داها زنگین بدیعی‌لیک یارا‌داراق بئله بویورور:
“جانان یۏلونا وئرمه‌ڲه جان من یئنه گلدیم / بو کعبه آرا اۏلماغا قوربان یئنه گلدیم.
بیر گلمیش ایدیم وئرمه‌ڲه جان، اۏلمادې قیسمت / گئتدیم دۏلانېب بیر داخی إی جان یئنه گلدیم.”
گۆنَش تانرې‌نېن کیشی‌لشدیرمه ایمگه‌سی ایله باشلایان بو حیکایه آیدېن‌لېغېن إلچی‌سی کیمی اینسان روحونون بو دۆنیادا یالقېز و یارې‌سېنې ایتیرمیش دورومدا عذاب چکمه‌سی‌نین سۏنا چاتدېغېنې قوتسال‌لېغې ایله آچېلېش إدیر. بورادا سیجیر أدبیاتې‌نېن میفیک کؤک‌لری اؤزۆنۆ سرگیله‌ییر. بیلگه قام (قېلقامېش) إپۏسوندا قهرمان کرال، بیلگه قام یارې‌سېنې سیمگله‌ین إنکیدۏنو ایتیردیکدن سۏنرا اؤز ایتیرمیش یارې‌سېنې قایتارماق اۆچۆن گۆنَش تانرې‌سې ایناننا‌نېن حۆضورونا گئدیر. بورادا ایسه سیجیر أدبیات قورولوشسوزلوق (deconstruction) یارادېر. گۆنَش تانرې ریتوالې یئرینه یئتیرمک اۆچۆن اؤزۆ گلیب. سۏنا آنا إل آناسې‌دېر، اینسان‌لار ایچیندن دۏغال یاشامېنی یاشایان بیر اینسان. آما اینسان اۏلدوغو اۆچۆن ریتوال اۏنو قوتساللاشدېرېر. قاران‌لېق بیر إوده تک‌باشېنا اۆرَک خسته‌لیڲی عذابې ایله یاشایان بیر قارېیا بو عذاب اۏنون چکدیڲی ریاضَت و آیدېنلاشمایا گئدن روحونون یۆکسلمه‌سی نه‌دَنی دیر. ألبتّه بو دوروما چاتان بیر روحو قارشېلاماغا تانرې إله اؤزۆ گلر.
“ اللهُ ولیُّ الَذِینَ آمَنوُا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُلُمَاتِ إِلَی النّور“، یانې “آللاه ایمان گتیرَن‌لرین دۏستو و باشچې‌سې دېر. اۏنلارې (نادان‌لېق، کۆفر و ایطاعتسیز‌لیک) قاران‌لېقلار(ېن)دان (عئلم، ایمان و تقوا) نور(ون)ا طرف چېخاردېر.” (بقره: 257) بو آیدېن‌لېغېن کؤلگه‌سینده سۏنا گله‌جه‌ڲی بیلیب دۆنیادا وار-یۏخو اۏلان بیرجه قېزېندان ایسته‌ییر اۏنو گؤرمه‌ڲه گلسین. ألبتّه قېزېنا “بو سۏن گؤرۆشۆمۆز اۏلا بیلر، قېزېم” دئمیر. آما اؤز إولی‌لیک یاشامې، اۆسته‌گل ایشی ایله باشې قارېشمېش قېز آنانېن زنگینه باخمایاراق گؤرۆشۆنه گلمیر، یا دا گلیب چاتا بیلمیر.
تبریز کیمی بؤیۆک شهر‌لرین گۆنده‌لیک یاشامې، اینسان‌لارېن بیر-بیرینه اۏلان ایلیشکیسی و أخلاقییّاتې بو ایلک آبزاسېن (پاراقرافېن) درین‌لیک‌لریندن ایلدېرېم کیمی اۏخوجونون گؤزۆنه چارپېر. 15 ایل ریاضَت چَکَن سۏنا آنا روحونو تکجه‌نه‌لیک (مئدیتاسییۏن) ایله پیشیریب. اۏ یارېنا – یارې‌سېنا – چاتمایېنجا بو قَفَسدن قورتولا بیلمه‌یه‌جک. اۏ یارې‌نېن سۏنایا نه دَڲری وار؟
یئن-یانق قارشېت‌لار فلسفه‌سینه گؤره قاران‌لېق ایله ایشېق، گئجه ایله گۆندۆز، قادېن ایله کیشی، ایستی ایله سۏیوق، خئیر ایله شر بیر-بیرینی تکمیللَشدیرَن داییره‌نین آیرېلماز یارې‌لارې دېر. مؤولانا نسیمی‌نین “مۆحیطی-أعظم” آدلاندېردېغې سئوگی و یاشام داییره‌سی اۏ قارشېت وارلېق‌لارېن بیرلیکده‌‌لیڲی ایله بۆتؤولَشیر. سۏنا قادېن بو یارې‌سېنا قۏوشمایېنجا بۆتؤولشه بیلمه‌یه‌جک. أصلینده سۏنانېن یارې دا بونو بیلیر. اۏ اۆزدن اۏ دا اۏن بئش ایلدن سۏنرا داها جیدّی شکیلده یارې‌سېنې آختارماغا چېخېب سۏنانېن بیر هفته دیر هر گئجه یوخوسونا گلیر. عادی یاشامېن آیېق واختې قهرمانېن کۏسمۏسودور’سا، یوخو دۆنیاسې دا خاۏسودور. قهرمانېن روحو خاۏسدا ایکن تانرې‌نېن حۆضوروندادېر. اۏ ایکی یارې خاۏسدا بیرلَشیر و آرتېق بیرصفحه‌‌لیک خاۏسا کئچمک زامانې یاخېنلاشدېقدا فۏلکلۏروموزا گؤره اینسانېن أن یاخېن آدام‌لارېندان بیری یوخوسونا گلر. سۏنوندا دا اؤلمۆش اینسانېن روحونو اؤزۆندن اؤنجه اؤلمۆش أن یاخېن آدام‌لارې قارشېلایار. یازېچې بورادا سیجیر أدبیاتېن قایدالارېنا اویقون چېخېش إدیر.
سۏنا بیر طرفدن ده کئچمیش نسلین گؤرسه‌دیجیسی کیمی چېخېش إدیر. کئچمیشد‌ن قالان بۆرۆش ساماوار، تۏرپاق حَیَط، سو سپدیکدن سۏنرا تۏرپاغېن اییی، ایکیندی‌لیک چایلاشمالارې، آتا-بالا‌نېن سئویملی باغلانتېسې، شیرین دانېشېق‌لار، پئنجَری (گؤیرتیسی)، پئندیری اینسانېن کئچمیش نسل ایله آرخادا قۏیدوغو مَعنوی دَڲرلرین سیمگه‌‌لری‌دیر. بو مَعنوی دَڲر‌لری ایتیرمیش بیر خالقا گؤره آمریکالې میفۏلۏق جۏزئف کمپبئل “The Masks of God, Primitive Mythology” آد‌لې کیتابې‌نېن 4-نجۆ یارپاغېندا بئله یازېر: “اویقار‌لېق‌لارې یارادان ایقتیصادی، سیاسی و یاخود نیظامی گۆجلر دَڲیل، اینسان‌لارېن اۆرَک بیرلیڲی‌دیر؛ آرادان آپاران دا اۆرک‌بیر‌لیڲی‌نین آرادان گئتمه‌سی ایله باش توتور. میفیک اولو‌لارېندان ایراق دۆشمۆش بیر تۏپلومون عۆضو‌لری آیاق اۆسته یئرییَن اؤلۆلردیر. بئله کیمسه‌‌لر میکرۏجۏسمۏس، مایکرۏکۏسمۏس، مئسزۏکۏسمۏس و گۆجلر-گۆجۆ اۏلان تانرې ایله هم‌آهنگ اۏلا بیلمه‌دیک‌لری اۆچۆن آیاق اۆسته یئرییَن اؤلۆ‌لره دؤنۆشۆر و ألبتّه تۏپلوم‌لارې دا اؤلۆ سایېلېر.” بو نذیرییه‌نین جانلې و سۏن درَجه‌ده باشارېلې اؤرنه‌ڲی جلیل مممدقولوزاده‌نین اؤلۆلر پییئسی دیر.
کئچمیشده قالمېش دَڲر‌لری گؤزۆ اؤنۆنده جانلاندېرماق اۆچۆن آیاق اۆستده دورماغا طاقتی اۏلمایان قلب خسته‌سی سۏنا قادېن سۏن گۆجۆنۆ ووروب رفدن ساماوارېنې إندیریب حَیَطه آپارېر. بو آن قاپې چالېنېر. بو قاپې یئنی یاشایېشېن قاپېسې‌دېر. یئنی یاشایېش اینسانېن اؤزۆ اؤزۆنه دؤنمه‌سی ایله باشلایېر. سۏنا قادېن قاپېداکې سارې‌تئللی گنج قادېنېن گؤزلرینی خاطېرلاماغا چالېشېر. بو بدیعی ایستیعاره اینسان یاشامېنی دَڲیشنده اؤلۆمۆ قبول إتمه‌ییب اینانا بیلمه‌مک آنلامېنې گؤرۆنتۆلَییر. یئنه ده سیجیر أدبیاتې قایدالارې اؤزۆنۆ گؤرسه‌دیر.
أثرین أن گۆجلۆ سیمگه‌‌لریندن قېش ایله یاز قارشېت‌لارې‌نېن بیرلَشمه‌سی‌دیر. سۏنا اؤز گنج‌لیڲی ایله قارشېلاشدېقدا حَیَط یاز دېر. مؤو‌لرین یاشېل و تر-تازه یارپاق‌لارې بو جانلې یازېن شاهیدی دیر. سۏنا ایسته‌دیڲی جَنّت باغېنا وارمېشدېر دئمک‌دیر. سۏنا اوشاق‌لېغېنداکې اوتۏپییایا قایېتمېشدېر. آرتېق سۏنا یئنی یاشایېشېنې باشلامېشدېر.
أثرین سۏنونداکې قېش و بوز دۏنموش چایدا اۏ یئنی یاشایېشېن باشلانماسې دېر، آما بورادا نیسبییَّت تام شکیلده اؤز یئرینده ایشله‌ییر. پرۏفئسۏر کامال عبدالله یاز ایله قېش قارشېت‌لارېنې سئحرباز‌لار دره‌سی آد‌لې ایلک رۏمانېندا سؤزۆن تام آنلامېندا اوستالېق’لا گؤرۆنتۆلَییر. اۏرا‌دا سئحرباز‌لار، یانې عاریف‌لرین یوردو، همیشه یازدېر. عادی اینسان‌لارېن یوردو ایسه قېش‌دېر، بۏران‌لېق دېر.
فیزیکی دۆنیادا یا کۏسمۏسدا سۏنانېن قېشېدېر’سا، خاۏسدا یا مَعنوی دۆنیادا اۏنون یازې، یانې یئنی‌دن دۏغولماسې دېر. بو فلسفه‌ده اؤلۆم یۏخدور. یئنی یاشایېش ایسته‌ین‌لر اؤلۆمه تسلیم اۏلما‌لې و اؤلۆمۆ قبول إتمه‌لی‌دیر. آنجاق اؤلۆمدن یئنی دۏغولوش، یئنی یاشایېش باشلایار. بو دا أصلینده پرۏفئسۏر تۏینبی‌نین آکسفۏرد نشرییّاتېندا چاپ اۏلان “The Study of the History” آد‌لې آلتې جیلد‌لیک أثرینده‌کی نظریه‌سی دیر.
أثرده یازېچې بو أثری یاراتماغېن فلسفه‌سینی قهرمانېن اؤزۆ-اؤزۆ ایله دانېشدېغې دیالۏقدا اۏخوجویا چاتدېرماق ایسته‌ییر. اؤزگه‌‌لر اۆچۆن، اؤزگه‌‌لری ایسته‌دیڲی کیمی یاشاما. بئله یاشاسان، یاشامېن هئچ واخت مَقصَده چاتمایان ژاوئرین ژان والژانې قۏوالاشماسېنا بنزه‌یه‌جک. بو أثری اۏخویان یا ویکتۏر هوقۏنون شاه‌أثری یازېق‌لاری اۏخوموش اۏلما‌لې، اۏلماسا دا گئدیب اۏخویاجاق. بورادا یازېچې یئنه سیجیر و کلاسیک أدبیاتېن دۆنیاسېنا وارېر. اینسان اؤز روحوندا بَڲنمه‌دیڲی اؤزل‌لیک یا أخلاق‌لارېندان قاچماق’لا هئچ یئره چاتماز. اینسان اؤز روحو ایله بارېشماق ایسته‌ییر’سه بَڲنیلمز اؤزل‌لیک‌لری – کارل قوستاو یۆنقون “کؤلگه” آدلاندېردېغې – منفی اؤزل‌لیک‌لری ایله بارېشما‌لې و اؤزۆ اۏلمالې‌دېر. بو مسأله‌نی دئبی فۏرد “The Dark Side of the Light Chasers” آد‌لې کیتابېندا چۏخ گؤزَل آچېقلایېر.
یئنی‌دن یاشام حیکایه‌سی قاچېش أدبیاتې‌نېن سۏنونو بیلمک اۆچۆن تله‌سیک اۏخولاسې بیر حیکایه دَڲیل. بو حیکایه یۏروملو أدبیات دېر. دۆشۆندۆرۆجۆدۆر. ألبتّه هر چاغېن یاشام تجرۆبه‌لرینی یاشایېب دریندن دویان یازېچې تۏپلومون دردلرینه درمان‌اۏلاسې یۏل‌لارېن آردېجادېر. آما بو یۏل نه قدر چتین اۏلدوقجا، یۏلچویا یۏلونون نه قدر دَڲَر‌لی اۏلدوغونو گؤرسه‌دیر. بو یۏلو گئدن‌لردن أن بؤیۆڲۆ اینسان اۏغلونا اؤزۆنه دؤنمک اۆچۆن بئله بویورور:
“سنده آرا، ایسته سنی، تا بولا‌سان سنده سنی / سن سنه یار اۏل، بول اۏنو، سانما کی یارېن یۏخ ایمیش!”
مؤولانا نسیمی‌نین بو بیر بئیتی‌نین قاورامېنې یونوس أمره‌دن توتدو بۆتۆن عاریف‌لر عئینی آنلامدا اینسان اۏغلونا چاتدېرماغا چالېشمېشلار. بوگۆن ده دۆنیا أدبیاتې بونو دئمه‌ڲه چالېشېر. آما کیم داها گؤزَل و آنلایېشلې دئییب، بو قالېر اۏخوجونون اؤزۆنه!
YENİDƏN YAŞAM HEKAYƏSİ ÜZƏRİNDƏ
ARAZ ƏHMƏDOĞLU
“Ney kimi hər dəm ki bəzmi-vəlini yad eylərəm / ta nəfəs vardır quru cimimdə, fəryad eylərəm.
Ruzi-hicrandır, sevin, ey murği-ruhum, kim bugün / bu qəfəsdən mən səni əlbəttə azad eylərəm.”
Füzuli babamız hicran dərdindən qurtulmaq üçün insan dar qəfəsindən azad olmalıdır, buyurur. Seyyid Əzim Şirvani babamız isə eyni anlamda mistik baxımdan daha zəngin bədiilik yaradaraq belə buyurur:
“Canan yoluna verməyə can mən yenə gəldim / bu kəbə ara olmağa qurban yenə gəldim.
Bir gəlmiş idim verməyə can, olmadı qismət / getdim dolanıb bir daxi ey can yenə gəldim.”
Günəş tanrının kişiləşdirmə imgəsi ilə başlyan bu hekayə aydınlığın elçisi kimi insan ruhunun bu dünyada yalnız və yarısını itirmiş durumda əzab çəkməsinin sona çatdığını qutsallığı ilə açılış edir. Burada sicir ədəbiyyatının mifik kökləri özünü sərgiləyir. Bilgə Qam (Qılqamış) eposunda qəhrəman kral, Bilgə Qam yarısını simgələyən Enkidonu itirdikdən sonra öz itirmiş yarısını qaytarmaq üçün Günəş tanrısı İnannanın hüzuruna gedir. Burada isə sicir ədəbiyyat quruluşsuzluq (deconstruction) yaradır. Günəş tanrı ritualı yerinə yetirmək üçün özü gəlib. Sona ana el anasıdır, insanlar içindən doğal həyatını yaşayan bir insan. Amma insan olduğu üçün ritual onu qutsallaşdırır. Qaranlıq bir evdə təkbaşına ürək xəstəliyi əzabı ilə yaşayan bir qarıya bu əzab onun çəkdiyi riyazət və aydınlaşmaya gedən ruhunun yüksəlməsi nədənidir. Əlbəttə bu duruma çatan bir ruhu qarşılamağa Tanrı elə özü gələr.
“ اللهُ ولیُّ الَذِینَ آمَنوُا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُلُمَاتِ إِلَی النّور“, yəni “Allah iman gətirənlərin dostu və başçısıdır. Onları (nadanlıq, küfr və itaətsizlik) qaranlıqlar(ın)dan (elm, iman və təqva) nur(un)a tərəf çıxarır.” (Bəqərə: 257) Bu aydınlığın sayəsində Sona gələcəyi bilib dünyada var-yoxu olan bircə qızından istəyir onu görməyə gəlsin. Əlbəttə qızına “Bu son görüşümüz ola bilər, qızım” demir. Amma öz evlilik həyatı, üstəgəl işi ilə başı qarışmış qız ananın zənginə baxmayaraq görüşünə gəlmir, ya da gəlib çata bilmir.
Təbriz kimi böyük şəhərlərin gündəlik yaşamı, insanların bir-birinə olan ilişkisi və əxlaqiyyatı bu ilk abzasın (paraqrafın) dərinliklərindən ildırım kimi oxucunun gözünə çarpır. 15 il riyazət çəkən Sona ana ruhunu təkcənəlik (meditasiyon) ilə pişirib. O yarına – yarısına – çatmayınca bu qəfəsdən qurtula bilməyəcək. O yarının Sonaya nə dəyəri var?
Yen-Yanq qarşıtlar fəlsəfəsinə görə qaranlıq ilə işıq, gecə ilə gündüz, qadın ilə kişi, isti ilə soyuq, xeyr ilə şər bir-birini təkmilləşdirən dairənin ayrılmaz yarılarıdır. Mövlana Nəsiminin “Mühiti-ə’zəm” adlandırdığı sevgi və həyat dairəsi o qarşıt varlıqların birlikdəliyi ilə bütövləşir. Sona qadın bu yarısına qovşmayınca bütövləşə bilməyəcək. Əslində Sonanın yarı da bunu bilir. O üzdən o da on beş ildən sonra daha ciddi şəkildə yarısını axtarmağa çıxıb Sonanın bir həftədir hər gecə yuxusuna gəlir. Adi həyatın ayıq vaxtı qəhrəmanın kosmosudursa, Yuxu dünyası da xaosudur. Qəhrəmanın ruhu xaosda ikən Tanrının hüzurundadır. O iki yarı xaosda birləşir və artıq birsəfəlik xaosa keçmək zamanı yaxınlaşdıqda folklorumuza görə insanın ən yaxın adamlarından biri yuxusuna gələr. Sonunda da ölmüş insanın ruhunu özündən öncə ölmüş ən yaxın adamları qarşılayar. Yazıçı burada sicir ədəbiyyatın qaydalarına uyğun çıxış edir.
Sona bir tərəfdən də keçmiş nəslin göstəricisi kimi çıxış edir. Keçmişdən qalan bürüş samavar, torpaq həyət, su səpdikdən sonra torpağın iyi, ikindilik çaylaşmaları, ata-balanın sevimli bağlantısı, şirin danışıqlar, pencəri (göyərtisi), pendiri insanın keçmiş nəsl ilə arxada qoyduğu mənəvi dəyərlərin simgələridir. Bu mənəvi dəyərləri itirmiş bir xalqa görə Amerikalı mifoloq Cozef Kəmpbel “The Masks of God, Primitive Mythology” adlı kitabının 4-cü yarpağında belə yazır: “Uyqarlıqları yaradan iqtisadi, siyasi və yaxud nizami güclər dəyil, insanların ürək birliyidir; aradan aparan da ürəkbirliyinin aradan getməsi ilə baş tutur. Mifik Ulularından iraq düşmüş bir toplumun üzvləri ayaq üstə yeriyən ölülərdir. Belə kimsələr mikrocosmos, maykrokosmos, meszokosmos və güclərgücü olan Tanrı ilə həmahəng ola bilmədikləri üçün ayaq üstə yeriyən ölülərə dönüşür və əlbəttə toplumları da ölü sayılır.” Bu nəziriyyənin canlı və son dərəcədə başarılı örnəyi Cəlil Məmmədquluzadənin Ölülər piyesidir.
Keçmişdə qalmış dəyərləri gözü önündə canlandırmaq üçün ayaq üstdə durmağa taqəti olmayan qəlb xəstəsi Sona qadın son gücünü vurub rəfdən samavarını endirib həyətə aparır. Bu an qapı çalınır. Bu qapı yeni yaşayışın qapısıdır. Yeni yaşayış insanın özü özünə dönməsi ilə başlayır. Sona qadın qapıdakı sarıtelli gənc qadının gözlərini xatırlamağa çalışır. Bu bədii isti’arə insan həyatını dəyişəndə ölümü qəbul etməyib inana bilməmək anlamını görüntüləyir. Yenə də sicir ədəbiyyatı qaydaları özünü görsədir.
Əsərin ən güclü simgələrindən qış ilə yaz qarşıtlarının birləşməsidir. Sona öz gəncliyi ilə qarşılaşdıqda həyət yazdır. Mövlərin yaşıl və tər-tazə yarpaqları bu canlı yazın şahididir. Sona istədiyi cənnət bağına varmışdır deməkdir. Sona uşaqlığındakı utopiyaya qayıtmışdır. Artıq Sona Yeni Yaşayışını başlamışdır.
Əsərin sonundakı qış və buz donmuş çayda o yeni yaşayışın başlanmasıdır, amma burada nisbiyyət tam şəkildə öz yerində işləyir. Professor Kamal Abdulla yaz ilə qış qarşıtlarını Sehrbazlar Dərəsi adlı ilk romanında sözün tam anlamında ustalıqla görüntüləyir. Orada Sehrbazlar, yəni ariflərin yurdu, həmişə yazdır. Adi insanların yurdu isə qışdır, boranlıqdır.
Fiziki dünyada ya kosmosda Sonanın qışıdırsa, xaosda ya mənəvi dünyada onun yazı, yəni yenidən doğulmasıdır. Bu fəlsəfədə ölüm yoxdur. Yeni Yaşayış istəyənlər ölümə təslim olmalı və ölümü qəbul etməlidir. Ancaq ölümdən yeni doğuluş, yeni yaşayış başlayar. Bu da əslində Professor Toynbinin Oksford nəşriyyatında çap olan “The Study of the History” adlı altı cildlik əsərindəki nəzəriyyəsidir.
Əsərdə yazıçı bu əsəri yaratmağın fəlsəfəsini qəhrəmanın özü-özü ilə danışdığı dialoqda oxucuya çatdırmaq istəyir. Özgələr üçün, özgələri istədiyi kimi yaşama. Belə yaşasan, həyatın heç vaxt məqsədə çatmayan Javerin Jan Valjanı qovalaşmasına bənzəyəcək. Bu əsəri oxuyan ya Viktor Huqonun şahəsəri Səfilləri oxumuş olmalı, olmasa da gedib oxuyacaq. Burada yazıçı yenə sicir və klasik ədəbiyyatın dünyasına varır. İnsan öz ruhunda bəyənmədiyi özəllik ya əxlaqlarından qaçmaqla heç yerə çatmaz. İnsan öz ruhu ilə barışmaq istəyirsə bəyənilməz özəllikləri – Karl Qustav Yunqun “kölgə” adlandırsığı – mənfi özəllikıəri ilə barışmalı və özü olmalıdır. Bu məsələni Debi Ford “The Dark Side of the Light Chasers” adlı kitabında çox gözəl açıqlayır.
Yenidən Yaşam hekayəsi qaçış ədəbiyyatının sonunu bilmək üçün tələsik oxulası bir hekayə dəyil. Bu hekayə yorumlu ədəbiyyatdır. Düşündürücüdür. Əlbəttə hər çağın yaşam təcrübələrini yaşayıb dərindən duyan yazıçı toplumun dərdlərinə dərmanolası yolların ardıcadır. Amma bu yol nə qədər çətin olduqca, yolçuya yolunun nə qədər dəyərli olduğunu göstərir. Bu yolu gedənlərdən ən böyüyü insan oğluna özünə dönmək üçün belə buyurur:
“Səndə ara, istə Səni, ta bulasan səndə Səni / sən Sənə yar ol, bul onu, sanma ki yarın yox imiş!”
Mövlana Nəsiminin bu bir beytinin qavramını Yunus Əmrədən tutdu bütün ariflər eyni anlamda insan oğluna çatdırmağa çalışmışlar. Bugündə dünya ədəbiyyatı bunu deməyə çalışır. Amma kim daha gözəl və anlayışlı deyib, bu qalır oxucunun özünə!
سایېن آراز احمداۏغلو جناب‌لارې، بو دۆنیادا وئریلن هزینه‌لردن بیریسی زامان دېر، بو گؤزَل هزینه‌نیزدن منیم اۆچۆن آیېرېب بو گؤزَل نقدی منیم حیکایه‌‌لریمه یازدېغېنېز اۆچۆن، سۏنسوز تَشَکّۆر‌لریمی سیزه سونورام؛ بونو دا آرتېرما‌لې‌یام کی یازدېق‌لارېنېز منی چۏخ شاشېرتدې، سانکې بو حیکایه‌نی من یۏخ سیز یازمېسېنېز. منیم بۆتۆن بئینیمدن کئچن‌لری بیره-بیر قلَمه گتیریب‌سینیز. من ده سیزین بو آیدېن دۆشۆنجه‌نیزین قارشې‌سېندا باش أڲیب قَلَمینیزی آلقېشلایېرام.
sayın araz əhmədoğlu cənabları, bu dünyada verilən həzinələrdən birisi zaman dır, bu gözəl həzinəzdən mənim üçün ayırıb bu gözəl nəqdi mənim hikayələrimə yazdığınız üçün, sonsuz təşəkkürlərimi sizə sunuram; bunu da artırmalıyam ki yazdıqlarız məni cox şaşırtdı, sankı bu hikayəni mən yox siz yazmısınız. mənim bütün beynimdən keçənləri birə-bir qələmə gətiribsiniz. mən də sizin bu aydın düşüncənizin qarşısında baş əyib qələminizi alqışlayıram
یارادېجې‌لېق اؤزۆ گۆجلۆدۆر. بو گۆج عئینی فازداکې دۆشۆنجه‌لری ده اؤزۆ یارادېر. بونو سیز باشلادېب‌سېنېز و بیز‌لر ده بیر اۏخوجو کیمی سیزین أثرینیزدن آلدېغېمېز دۆشۆنجه‌لریمیزی پایلاشېرېق. اومود إدیرم بو ایش دۆزگۆن یئرینی آلماق’لا اینسان‌لارېن آراسېندا دۆشۆنجه آخېنې داغ‌لاردان دره‌لره اۏرادان دا دَنیزلره آخېب هامېمېزېن بیر جؤوهردن اۏلدوغوموزو کشف إتمکده کؤمَک إدر. بیر اۏخوجو کیمی سیزین بو گؤزَل أثری بیز ایله پایلاشماغېنېز اۆچۆن بیز تَشَکّۆر إتمه‌لی‌ییک، إدیریک ده.
Yaradıcılıq özü güclüdür. Bu güc eyni fazdakı düşüncələri də özü yaradır. Bunu siz başladıbsınız və bizlər də bir oxucu kimi sizin əsərinizdən aldığımız düşüncələrimizi paylaşırıq. Ümid edirəm bu iş düzgün yerini almaqla insanların arasında dşüncə axını dağlardan dərələrələr oradan da Dənizlərə axıb hamımızın bir cövhərdən olduğumuzu kəşf etməkdə kömək edər. Bir oxucu kimi sizin bu gözəl əsəri biz ilə paylaşmağınız üçün biz təşəkkür etməliyik, edirik də.