یئنی قاپې Yeni Qapı یئنی قاپې، یئنی باخېش دېر تۆرک دۆنیاسېنا
خلیل ریضا اولوتۆرک (بیوقرافی)
بیز تۆرک‌لریز…وطنیمیز باشدان-باشا یئر کۆره‌سی
بایراغېمېز آل گۆنَش دیر، چادېرېمېز گؤڲ قۆببه‌سی.
خلیل ریضا اولوتۆرک 1932-نجی ایل اۏکتۏبر آیې‌نېن 21-نده آذربایجانېن سالیان رایۏنونون پیرَببه کندینده آنادان اۏلموشدور. گلیشی ایله عائله‌یه سئوینج بخش إتمیش، کؤرپه‌یه بابا‌سې خلیل اؤز آدېنې وئرمیشدیر. کؤرپه قایغې و نوازیش’له بؤیۆدۆ. یئددی یاشې اۏلاندا اۏنو مکتبه گؤندَردیلر.
ایکی سایلې سالیان رایۏن اۏرتا مکتبینده تحصیل آلدېغې ایلک ایل‌لردن خلیل اؤز چالېشقان‌لېغې، فراسَتی و داورانېشې ایله اؤرگتمن‌لری‌نین رغبتینی قازاندې. اۏ، سالیان شَهَر کیتاب‌خاناسې‌نېن أدبیات درنه‌ڲی‌نین فعال عۆضوۆ ایدی. مکتب ایل‌لری خلیل-ین بدیعی أدبیات عالَمینه، پۏئزییانېن عذابلې، رۏمانتیک یارادېجې‌لېق مئیدانېنا چېخما‌سې اۆچۆن بیر حاضېر‌لېق دؤورۆ اۏلدو. اۏنون شیفاهی خالق أدبیاتېنې، کلاسیک و چاغداش یازېچې‌لارېن أثرلرینی مۆطالیعه إتمه‌سی، ایستر-ایسته‌مَز اۏندا یازېب-یاراتماغا گۆجلۆ هَوَس اۏیاتمېشدېر. خلیل ریضا هله گنج یاش‌لارېندان اۏنو هیجانلاندېران، دۆشۆندۆرَن حادیثه‌لری بعضن پۏئتیک دیل’له ایفاده إتمه‌ڲه چالېشېردې.
اۏنون ایلک مطبوع شعری 1948-نجی ایلده ”آذربایجان پیۏنئری” قزئتینده درج اۏلونموشدور. 1949-نجو ایلده‌خلیل-ین آذربایجان دؤولت بیل‌یوردونون فیلۏلۏژی فاکۆلته‌سینه کئچمه‌سی، باکې أدبی اۏرتامې اۏنون یارادېجې‌لېق ایمکان‌لارېنا گئنیش یۏل آچدې: بیل‌یورددا أدبیات‌تانېیان عالیم جعفر خندانېن، سۏنرا‌لار شاعیر بختیار واهابزاده‌نین رهبر‌لیک إتدیڲی أدبی دَرنکده، ایستر’سه ده آذربایجان یازېچې‌لار بیرلیڲینده خالق یازېچې‌سې میرزه ایبراهیم‌اۏوون باشچې‌لېغې ایله کئچیریلن “گنج‌لر گۆنۆ”مشغله‌لرینده فعال ایشتیراک إتمک خلیل ریضا‌نېن شاعیر کیمی یئتیشمه‌سینه جیدّی إتکی گؤرسه‌دیردی.
1954 -نجۆ ایلده آذربایجان دؤولت بیل‌یوردونو بیتیرن خلیل ریضا أمک چالېشماسېنا “آذربایجان قادېنې” ژورنا‌لې دۆزنله‌مه‌سېنده باشلامېشدېر. اۏ، بورادا أدبی ایشچی گؤره‌وینده چالېشدېغې ایلک ایلده دؤورۆ مطبوعاتدا چاپ إتدیردیڲی مقاله و شعرلر’له أدبی ایجتیماعییتین دیققتینی جلب إتمیشدیر.
1954 -نجۆ ایلده خلیل ریضا س.س.ری یازېچې‌لار ایتّیفاقې‌نېن عۆضوۆ سئچیلیر. اۏنون ایلک شعرلر تۏپلوسو – “باهار گلیر” کیتابې (1957) نشر اۏلونور. 1957-نجی ایلین آقوست آیېندا آذربایجان یازېچې‌لار ایتّیفاقې خلیل ریضانې مۏسکۏیا، م. قۏرکی آدېنا دۆنیا أدبیات أنستیتونو یانېندا اۏلان ایکی ایل‌لیک عالی أدبیات کورس‌لارېنا گؤندرمه‌سی ده گنج شاعیرین گله‌جه‌ڲینه اینام’لا باغلې اۏلماسې ایدی.
خلیل ریضا أنستیتودا روس أدبیاتې‌نېن گؤرکَملی صنعتکارې پاوئل آنتۏکۏلسکی‌نین رهبر‌لیک إتدیڲی بؤلمه‌ده پۏئزییانېن نظری أساس‌لارېنې اؤرگنمک’له یاناشې، دۆنیا خالق‌لارې‌نېن مدَنی ایرثی ایله ده یاخېندان تانېش اۏلموشدور. مۏسکۏدا تحصیل آلدېغې ایل‌لرده روس شاعیری ساموئل مارشاکېن إوینده و یاسنایا پۏلیانادا داهی لئو تۏلستۏیون خاطیره موزه‌سینده اۏلماسې، لئنینقرادا “إرمیتاژ” خزینه‌سینه کۏللئکتیو سفری، ناظیم حیکمت و شۏلۏخۏف’لا گؤرۆش‌لری گنج شاعیرین خاطیره‌سینده درین ایزلر بوراخمېشدېر.
1959 -جو ایلده خلیل ریضا باکې’یا قایېتدېقدان سۏنرا آذربایجان دؤولت پئداقۏژی أنستیتونون آسپیرانتوراسېندا تحصیلینی داوام إتدیرمیشدیر.
1984-نجۆ ایلده شاعیرین “عؤمۆردن اوزون کۆچه‌لر” کیتابې و س.س.ری خالق‌لارې‌نېن دیل‌لریندن ترجۆمه إدیلمیش پۏئتیک أثرلرد‌ن عیبارت “قارداش‌لېق چلنگی” آد‌لې تۏپلوسو جمعيّت طرفیندن آذربایجان س.س.ری دؤولت مۆکافاتېنا تقدیم اۏلونسا دا، بو فیکیر حاکیم داییره‌لرین إعتیراضېنا نه‌دن اۏلموشدور. شاعیرین أن بؤیۆک گؤره‌وی یازېب-یاراتماقدا گؤرَن خلیل ریضا یۏرولمازدان، وار قۆوّه‌سی ایله چالېشېر، یئنی شعر‌لری، عئلمی آراشدېرما‌لارې ایله تَسَلّی تاپېردې. یئته‌نکلی شاعیر خلیل ریضا 1985-نجی ایلده “مقصود شئیخزاده‌نین بدیعی یارادېجې‌لېغې و آذربایجان اؤزبک أدبی-علاقه‌لری‌نین آکتوال سۏرون‌لارې” قۏنوسوندا دۏکتۏرلوق دیسئرتاسییاسې مۆدافیه إدیر.
1986 -نجی ایلده آذربایجان أدبیاتې‌نېن اینکیشافېنداکې خیدمت‌لرینه گؤره اۏنا “أمَکدار اینجه‌صنعَت خادیمی” آدې وئریلیر.
80 -نجی ایل‌لرین سۏن گۆن‌لرینده خالق آزاد‌لېق حرکاتې گئنیش‌لَندیڲی زامان خلیل ریضا‌نېن گۆر سَسی آذربایجانېن هر یئریندن إشیدیلیردی. اۏ، بۆتۆن وار‌لېغې ایله خالق حرکاتېنا قۏشولموشدو، هر یئرده روس شۏوینیست سیاسَتینی، داغ‌لېق قاراباغ تۏرپاغېنا تجاوۆز إدن إرمنی داشناک‌لارېنې اۏدلو-ألۏولو چېخېش‌لارې ایله ایفشا إدیر، لعنت‌لَندیریردی.
بیز تۆرکۆستان إل‌لری‌ییک
غئیرت، قۆدرت یئل‌لری‌ییک.
داشناک‌لارې قۏوان بیزیک،
دار گؤز‌لری اۏوان بیزیک.
یئتر مئیدان سولادېلار،
یوردوموزو تالادېلار.
باکېمېزې عزیزلیک ،
عقرب‌لردن تمیزله‌یک!
شؤعله وئرسین بو لعل، مرجان-
إرمنی‌سیــز آذربایجان.
آذربایجان ضییالې‌لارې زامان-زامان اؤز یارادېجې‌لېق‌لارېندا آذربایجانچې‌لېق ایده‌سینه دؤنمۆشدۆلر. بو ساحه‌ده مرحوم شاعیریمیز خلیل ریضا اولوتۆرکۆ اؤزل ایله قئید إتمک واجیب دیر. اؤز ایده‌آلې اوغروندا مۆباریزه آپاران ضییالې‌لار اۏردوسو ایچه‌ری‌سینده خلیل ریضا اولوتۆرک ایستیقلال شاعیر‌لری محمّد هادی، أحمد جاواد، محمّد بی‌ریا کیمی تاریخی اؤنَم قازانمېشدېر. خلیل ریضا‌نېن میللی ایده‌آلېندا آذربایجانچې‌لېق – آذربایجانېن طالئعی و ایده‌لری ایله مؤحکَم باغلې‌دېر. صنعتکارېن پۏئزییاسېندا وطنین، خالقېن عۆمومی‌لَشمیش اۏبرازې زنگین منبع‌لر’له، قایناق‌لار’لا مۆشاییعَت اۏلونموشدور.خلیل ریضا آزاد‌لېق ایده‌آلې ایله پۏئزییاسېنا بشری مَضمون گتیر‌میشدیر. اۏ، آذربایجان أدبیاتې‌نېن گؤرکَملی نۆماینده‌سی، أدبیات‌تانېیان عالیم، ایجتیماعی-سیاسی خادیم، میللی دئمۏکراتیک حرکاتېمېزېن مۆجاهیدی، آذربایجان پۏئزییاسېندا گؤرکَملی أدبی سیمادېر.
اۏنون پۏئزییاسې‌نېن کؤکۆ، مایاسې وطن عئشقی تۏرپاق و دۆنیا ایله باغلې‌دېر. شاعیر یازېردې:
“بیزیم بیرینجی بۏرجوموز یئر کۆره‌سینی قۏروماقدېر. یئر کۆره‌سینده‌کی سۏنسوز گؤزَل‌لیک‌لری، فۆضولی‌نین و شئکسپییئرین یاراتدېغې پۏئزییا کهکشان‌لارېنې، ایبنی‌سینانې قۏروماقدېر. بۆتۆن تَفَکّۆر کۏریفئی‌لری‌نین اۆره‌ڲیندن، گؤزلریندن سۆزۆلن أدبی ایشېغې قۏروماق بیزیم بۏرجوموزدور… بیز اؤز قۆدرتلی أل‌لریمیزی سرحَد‌لر، اۏقیانوس‌لا‌ر اۆزه‌ریندن اوزادېب بیر – بیریمیزی سلاملا‌مالې، اؤز قلبیمیزین قرارېنې قطعی بیلدیرمه‌‌لی‌ییک. یاشاسېن خالق‌لارېن آزاد‌لېق ایده‌آلې”.
ایلک آللاهېم، سۏن آللاهېم مۆباریزه! منه بنزه!
دۏغرانسام دا خېنجېم–خېنجېم، ذرّه-ذرّه، ریزه-ریزه،
مرامېم دېر مۆباریزه! منه بنزه!
خلیل ریضا “شۆبهه‌لی شخص” کیمی تعقیب اۏلونموش، 1990-نجی ایل یانوارېن 26-سېندا س.س.ری دؤولت تهلۆکه‌سیز‌لیڲی أمک‌داش‌لارې طرفیندن حَبس إدیله‌رک مۏسکۏیا – لئفۏرتۏوۏ حبس‌خاناسېنا گؤندَریلمیشدیر. آرام‌سېز سۏرغو-سوال، آغېر ایتّیهام شاعیرین ایراده‌سینی قېرا بیلمیر، اۏ، زینداندا دا آزاد‌لېق اوغروندا ساواشېنی داوام إتدیریر. 8 آی 13 گۆن اؤز مۆحیطیندن تجرید اۏلونموش شاعیر، اۏدلو-ألۏولو قلبی‌نین ایشېغېندا “لئفۏرتۏوۏ گۆنده‌لیڲی”-نی، 200 دن چۏخ شعر، پۏئما و مکتوبونو قلَمه آلېر.
“لئفۏرتۏوۏ گۆنده‌لیڲی” شاعیرین قبول إتدیڲی اولوتۆرک تَخَلّۆصۆنۆن وثیقه‌سی دیر.
خلیل ریضا 1990-نجې ایلین یانوارېن ییرمی‌آلتې‌سېناجان 40 ایل‌لیک أدبی یارادېجې‌لېغې دؤورۆنده اؤز أثرلرینی “خلیل خلیل‌اۏو”، “خلیل خلیل‌بَڲلیڲ، “خلیل اۏدسئور”، “خلیل ریضا” تَخَلّۆصۆ ایله چاپ إتدیرمیشدیر. “خلیل ریضا اولوتۆرک” تَخَلّۆصۆ ایسه شاعیرین کئچدیڲی مۆباریزه یۏلونون، أدبی-مَعنوی آختارېش‌لارې‌نېن مَنطیقی نتیجه‌سی ایدی. شاعیر، عؤمرۆنۆن سۏن ایل‌لرینده، دؤرد ایل بئش آی 22 گۆن، دۆنیاسېنې دَڲیشه‌نه قَدَر یازدېغې شعرلرده و نشر إتدیردیڲی کیتاب‌لاردا خلیل ریضا اولوتۆرک ایمضاسېنې قۏیموشدور. شاعیرین وفاتېندان سۏنرا اۏنون عؤمۆر-گۆن یۏلداشې، وفادارې فیرنگیز خانېم 20-نجی عصرین سۏن گۆن‌لریندن بو گۆنه‌جن خلیل ریضا‌نېن شعر‌لرینی، گۆنده‌لیک‌لرینی و ترجۆمه‌لرینی ساهمانا سالاراق خلیل ریضا اولوتۆرک ایمضاسې ایله نشر إتدیرمکده‌دیر. اۏ، خلیل ریضا‌نېن یارېمچېق ایش‌لرینی – “ایشېق اۆزۆ گؤرمه‌ڲن” أثرلرینی نشر إتدیرمک’له اۏنو یاشادېر، أبَدیيَّته، اؤلمزلیڲه قۏووشدورور.
من بیلیرم دۆنیایا إله بیر گۆن گله‌جَک:
داغ‌لارا سَس سالاجاق یالنېز اۏوچو گۆلـله‌سی.
لاکین اۏ زامان بئله قلبیمده دیلله‌نه‌جک
باکې’دا یئره هۏپموش قان‌لارېن شلاله‌سی.
مۏسکۏ، لئفۏرتۏوۏ زیندانې، 10 فئورال 1990.
شکر خسته‌لیڲی اۏلان شاعیرین ساغلام‌لېق دورومو، دوستاقدا داها دا پۏزولموشدور. 1990-نجې ایل اۏکتۏبرون 9-ندا یاتاب قاطارېندا باکې’یا گتیریلن خلیل ریضا، بیر آی داوام إدن محکَمه پرۏسئسیندن سۏنرا آزادلېغا بوراخېلدې. چۏخ گۆجسۆزلَمیش، بنیزی سارالمېش شاعیر فیزیکی حال‌سېز‌لېغېنا، خسته‌لیڲینه باخمایاراق براعَت آلېب آزادلېغا بوراخېلدېغې ایلک گۆن‌لردن یئنه آذربایجانېن ایستیقلالییّتی اوغروندا ساواشا آتېلمېشدېر.
1991-نجی ایلین مایېن آلتې‌سېندا شاعیر “تۆرک میللتی مۆکافاتې لاورئاتې” فخری آدېنا لاییق گؤرۆلمۆشدۆر. بیر ایلدن سۏنرا اۏنا آذربایجان رئسپوبلیکاسې‌نېن خالق شاعیری فخری آدې وئریلمیشدیر.
أن آغېر،أن چتین فتح اۏلونان بیر زیروه‌دن بۏیلانماق سعادتی هله‌م- هله‌م کیشی‌یـه نصیب اۏلمور. بئله اوجا‌لېق‌لاردان بیری ده شهید‌لیک زیروه‌سی دیر. ایستیقلالییّتی اوغروندا ساواش آپاران آذربایجانې کؤرپه ایکن بئشیڲینده بۏغماغا اوزانان أل‌لری کسمک اۆچۆن اۏنو مۆدافیعه‌یه قالخان و بو مۆقَدَّس آمال اوغروندا اؤلۆمۆن شهید‌لیک زیروه‌سینی فتح إدن ایگید‌لردن بیری ده محض میللی ایستیقلال شاعیری خلیل ریضا اولوتۆرکۆن اۏغلو تبریز خلیل‌بَڲلی دیر. قهرمان‌لېق بیر نئچه آنېن، ثانییه‌نین ایشی دَڲیل، قهرمان‌لېق فردین، شخصییَّتین ایلیڲینده، قانېندا، سۆمۆڲۆنده دیر.
تبریز 1991-نجی ایلین اۏکتۏبروندان 1992-نجی ایلین یانوار آیې‌نېن 31-ینه کیمی قاراباغېن ناخچیوانیک جیوارېندا گئدن دؤڲۆش‌لرده قهرمان حؤکمۆ’یله دؤڲۆشۆب شهید اۏلدو. اۏلوم ایله اؤلۆم آراسېندا‌کې قاطارې یاشام کؤرپۆسۆنه، اؤلۆمسۆزلۆڲه چئویره بیلدی. آذربایجان رئسپوبلیکاسې‌نېن پرئزیدئنتی أبۆلفضل إلچی‌بَڲین 8 اۏکتۏبر 1992-نجی ایل تاریخلی فرمانې ایله تبریز خلیل ریضا اۏغلو خلیل‌بَڲ‌لییه آذربایجانېن میللی قهرمانې آدې وئریلمیشدیر.
أن بؤیۆک سئوینجسَن، أن مۆقَدَّس غم،
منی اۏد ایچینه آتان تبریزیم.
اۆزۆنه باخاندا بالام دئییرَم،
آدېنې چَکَنده آتام تبریزیم!
بیر سَحَر، بیر گۆنَش وار منزیلیمده،
قۏی دۆنیا‌لار بیلسین نه‌چیسَن کیمسَن.
کیچیک منزیلیمده، دار منزیلیمده،
سن اوجسوز-بوجاق‌سېز مملکتیمسَن.
بو میصراع‌لارې اۏخویارکن شاعیرین دۏغما بالا‌سېنا و وطنینه اۏلان بؤیۆک، سۏنسوز محبّتینی گؤرۆرۆک. وطنینی، میللتینی جانېندان آرتېق سئون خلیل ریضا اولوتۆرک 1994-نجۆ ایل اییونون 22-نده وفات إدیب، فخری خییابانېندا تۏرپاغا تاپشېرېلدې. آذربایجان خالقې‌نېن میللی ساواشېندا اؤزل خیدمت‌لرینه گؤره خالق شاعیری خلیل ریضا اولوتۆرک (اؤلۆمۆندن سۏنرا) “ایستیقلال” اۏردئنی ایله تلطیف إدیلمیش‌دیر.
