صمد وورغونون مکتوبلارې / سخاوت ساحیل (حیکایه)
نئجه اۏلموشدو’سا صمد وورغون اۏودان قایېداندا ألوئردیگیلین کندینه دۆشمۆشدۆ. خبر ایلدېرېم سۆرعتی’له کند سۏوئتینه، اۏردان دا بۆتۆن رایۏنا یایېلمېشدې. شاعیر کۏلخۏز صدرینین ایکیمرتبهلی إوینین إیوانېندا ایپک مۆتَکّهیه سؤیکهنیب میخکلی ساماوار چایې ایچیردی. اۏوون یۏرقونلوغونو جانېندان چېخارماق ایستهییردی، بو دم رایکۏم کاتیبی باشېنېن دستهسی ایله تشریف بویوردو. خۏش-بئشدن سۏنرا رایکۏم دم-دستگاه اۆچۆن ایسپۏلکۏما هیم إلهدی. ایسپۏلکۏم دا پۏرتکۏما گؤز إلهییب یانېنا چاغېردې کی، تئز أل-آیاق إلهسینلر، فئرمادان قوزو گتیریب کاباب چکسینلر. شاعیره نئجه لازېمدې قوللوق اۏلونمالېدېر، یۏخ’سا کیشینین یانېندا اۆزۆقارا اۏلارېق. تاپشېرېق مؤعتَبَر اۏلدوغوندان فئرمایا صدر اؤزۆ گئتدی، شاعیر اۆچۆن کسیلهجک قوزونو شخصَن سئچمهلی’ییدی، بو ایشده کیمه’سه اۆرَک قېزدېرا بیلمَزدی، “اۆزۆقارا” سؤزۆ اۏنو یامان توتموشدو.
شاعیر’له رایکۏم کاتیبی تزهجهنه ایسینیشیردیلر، قفیلدن کندین ساواد داغارجېغې سایېلان ألوئردی اؤرگتمَن اؤزۆنۆ حَیَط قاپېسېندان ایچهری سالدې، اۏ ساعات دا صمد وورغونون یانېنا جومدو، ألینده ده شاعیرین روس دیلینده اۏلان بۏز جیلدلی کیتابې. قۏناغېن قنشَرینه چاتېب اۏنون مشهور “پارتییامېزدېر” شعریندن بیر بندی هۆدۆللۆیۆب تؤکدۆ:
بشرین ویجدانې، عئشقی، اۆرهڲی،
زئیینی، دۆشۆنجهسی، فیکری، دیلهڲی،
بۆتۆن یئر اۆزۆنۆن خۏش گلهجهڲی،
هر ذؤوق-صفاسې پارتییامېزدېر!
شاعیر خۏشحال اۏلوب اۏنا یانېندا یئر گؤرسَتدی، ألوئردی ده إله بیل هیمه بندی’یمیش، اۏتوران کیمی باشلادې شعری میصراع-میصراع تحلیل إلهمهڲه. أصلینده بونا تحلیل دئمک اۏلمازدې، سادهجه هر میصراعې اؤز سؤزلری ایله مؤللیفین اؤزۆنه ایضاح إدیردی. رایکۏم کاتیبی ألوئردینین گلیشیندن ناراحات اۏلسا دا، قېرېمېنې پۏزمادې، ایستهدی اۏ دا شعر تحلیلینه قۏشولسون، آما گؤردۆ یۏخ، گیریلهسی کۏل دَڲیل، دینمهدی. ألینده علاج اۏلسایدې ألوئردییه چمکیرَردی، اینتهاسې اؤزۆنۆ پیس آدام إلهمک ایستهمیردی. هم ده گؤردۆ کی، اؤرگتمَن شاعیر’له عئلمی دیلده مۆذاکیرهلر آپارېر، اۏدور کی، قولاق آسماغا اۆستۆنلۆک وئردی. صمد وورغون آرادا رایکۏم کاتیبینه ألوئردینی تعریفلهییب دئدی کی، رایۏندا بئله اؤرگتمنلرین اۏلماسې رایۏنون اوغورودور. رایکۏم کاتیبی رایۏنون اوغورونو اؤز اوغورو کیمی قبول إلهدیڲیندن ألوئردینین گلیشینه اؤزۆ ده سئوینمهڲه باشلادې، چۆنکی شاعیر’له دانېشاجاق ساواددا دَڲیلدی. اۏنونکو قوزو کابابې و چکیلمه توت آراغې’یدې، بیر ده های-کۆی سالېب رهبرلیک قابیلییَّتینی نۆماییش إتدیرمک.
ألوئردی سن دئیَن درین آدام دَڲیلدی، هاردا’سا پئدمکتب اۏخویوب أدبیات اؤرگتمَنی اۏلموشدو، اۏنو دا آلا-یارېمچېق. نه چۏخو’یدو پئدمکتبه غیابی آدېنې یازدېرېب، دَرس دئیَنلر. بو دا إلهلریندن بیری’یدی… تا کی، صمد وورغون اۏنلارېن کندینه گلهنهجن. إله همین گۆندن ده ألوئردینین اولدوزو پارلادې.
شاعیر’له اۏلان صؤحبَت رایۏندا دۆز بیر آی مۆذاکیره اۏلوندو. بیرینجی کاتیب هارا گئدیردی ألوئردینی میثال چکیردی، رایۏنا باشاوجالېغې گتیردیڲیندن به-به’له دانېشېردې. ألوئردینین حؤرمَتی بیره-بئش آرتمېشدې، رایکۏمون یېغېنجاقلارېندا باشدا اۏتوروردو، مئسکۏمون ایجلاسېندان چېخېب پاتکۏمون ایجلاسېنا گیریردی. تانېماق اۏلموردو اۏنو، نئجه دئیَرلر، “پلانکا”نې قالدېرمېشدې، دَرس دئدیڲی مکتبه گئتمهڲه بئله واخت تاپمېردې.
شاعیرین گلیشیندن بیر خئیلَک واخت اؤتمۆشدۆ، اۏلوب کئچنلر یاواش-یاواش اونودولماغا باشلامېشدې. سؤز-صؤحبَت سنگییَنده ألوئردی عمللی-باشلې ناراحات اۏلدو؛ اۏنو بارماق’لا گؤرسهدنلرین سایې آزالمېشدې. بیلمیردی نئیلهسین، دۆشۆنۆب نهسه بیر چېخېش یۏلو تاپمالې’یدې. یۏخ’سا، یئنه ده عادیلَشیب هَمَنکی أدبیات اؤرگتمَنینه چئوریلهجه’یدی، مجلیسلره دعوت-فیلان دا آلمایاجایدې، إو’له مکتبین آراسېندا یۏل اؤلچهجه’یدی ألوئردی.
اۏ آخشام إوه گئج گلدی، کئفی-أحوالې یئرینده’یدی، هله بیر آز دا یوخارې’یدې. گلَن کیمی ده آروادېنا برک-برک تاپشېردې کی، بس، صاباح یۏلا چېخېرام، إرتهدَن دوروب حاضېرلېق گؤرسۆن، باکې’یا گئدهجم. آرواد ایلک اؤنجه دوروخدو، سۏنرا ایرهلی یئریییب أریندن سۏروشدو:
– آی ألوئردی، باکې’یا گئدیرسن؟ نه خبردی، دایرئکتۏرا دئییبسن؟
– هه ده، دئمیشَم کی، گئدیرم. سئنترالنې کۆتۆبخانایا نۏوې کیتابلار گلیب، تیراژې آزدې دئیین، ایرایۏنا گلیب چېخمېر، اوروس کلاسیکلرینین أثرلریدی، اۏنویچون گئدیرم. دایرئکتۏر منه نه دئیه بیلر، بۆتۆن ایرایۏن باشېما آند ایچیر.
سَحَر اۏ باشداننان دوروب تۏققاسېنېن آلتېنې یاخشېجا برکیتدی کی، گۆن أڲیلَنه قدر کارېنا گلسین. عادتی’یدی اوزاق یئره گئدنده تئزدندن مؤحکَم یئییردی، بیر آز دا سیمیج اۏلدوغوندان کافهیه، رئستۏرانا گئتمزدی، اوزاقباشې یۏل چانتاسېندا لاواش-پئندیر گؤتۆرَردی. إودن چېخاندا بیرجه کلمه سؤز دئدی:
– آخشاما قایېداجام.
اۏ دئمهسه ده، آروادې بیلیردی کی، گئجهنی باکې’دا قالماز، تۏران چؤکَنه قایېدار. ایستهدی بیر سۏروشسون کی، آی کیشی، بو قَفیلسیز گئتمهڲین هئچ خۏشوما گلمهدی، نه مسألهدی؟ آما سۏروشمادې، شره لعنت دئییب، دالېنجا بیر پارچ سو آتدې.
***
گۆنَش بۏز تپهلرین آرخاسېنا کئچنده ألوئردی اؤزۆنۆ یئتیردی، قۏلتوغوندا دا وور-توت بیر کیتاب. اینتهاسې شاد-خۆرَّم ایدی، إله بیل اۏنا تزه وظیفه وئرمیشدیلـر، سۏن گۆنلرین قانېقاراسېنا اۏخشامېردې ألوئردی. آخشامدان شالوارېنې و کؤینهڲینی اۆتۆلهدیب حاضېر قۏیدوردو.
آرواد دویوق دۆشدۆ کی، أرینین نهسه گیزلی پلانې وار، سۏروشمایا بیلمَزدی، ماراق اۆستۆن گلدی:
– آی ألوئردی، نه خبردی، یئنه هارا’سا گئدیرسن؟
– یۏخئ إ، هئچهارا گئتمیرَم، دئییرَم بیردن اۏلار دا، ایریکۏمدان، فیلاندان ایجلاسا-زادا چاغېرارلار، حاضېر اۏلسون.
تئزدن اۆزۆنۆ قېرخېب یویوندو، گئیینیب-کئجینیب ایستارتدا دوردو. نه’یسه گؤزلهییرمیش کیمی حؤوصلهسیز ایدی. إوده وار-گل إلهمهڲه باشلادې، بیر یئرده قرار توتا بیلمیردی، تئز-تئز پنجرهدن تۏرپاق یۏلا بۏیلانېردې. بیردن رایکۏم کاتیبینین “وۏلقا”سې گؤرۆندۆ، ألوئردینین حَیَطینه چاتاندا ایکی دفعه سیقنال وئردی. شۏفئر أرک’له حَیَط قاپېسېندان ایچهری گیریب سَسینی باشېنا آتدې:
– آی ألوئردی، آی ألوئردی، یۏلداش رایکۏم سنی گؤزلهییر، پُست ایدارهسیندن زنگ إلهمیشدیلر، ألوئردی اؤرگتمَن باکې’دان مکتوب گلیب. صمد وورغون گؤندَریب دئییرلر، رایۏنون پارتییا فعاللارې پُست ایدارهسینه یېغېشېب.
ألوئردی حَیَطه چېخېب شۏفئر’له سلاملاشدې:
– سلام، سلام خۏش خبر’له گلیبسن، موشتولوغون منده. صمد قاغادان نییاران’ېیدېم.
– تئز اۏل، تئز اۏل گئدک، یۏلداش رایکۏم بیزی گؤزلهییر، واخت یۏخدو.
ألوئردی دروازادان چېخاندا عئینی سؤزۆ یئنه دئدی:
– آخشاما قایېداجام.
رایۏن پُست ایدارهسینین قارشېسېنا ییرمییه قدر آدام یېغېلمېشدې، رایکۏمدان توتموش مئسکۏما قدر هامې اۏردایدې. ألوئردی “وۏلقا”دان دۆشۆب بیرباشا ایچهرییه جومدو، بیرینجی کاتیبه سلام وئرمهڲی ده اونوتدو. پُست مۆدۆرۆ بیر ألینده مکتوب، بیر ألینده قئیدییّات ژورنالې حاضېر دایانمېشدې. ألوئردی سلامسېز-کلامسېز ژورنالې مۆدۆرۆن ألیندن آلېب آد-فامیلینین یازېلدېغې سطرین قارشېسېنا قۏل چَکدی، سۏنرا ژورنالې اۏنون اۆستۆنه آتېب مکتوبو ألیندن قاپدې. پُست مۆدۆرۆ اۏنون بو حرکتیندن غئیضلَنسه ده، بیر سؤز دئیه بیلمهدی. مکتوب صمد وورغونون اؤزۆندن گلمیشدی آخې، هم ده، رایکۏم کاتیبی بایېردا مکتوبون اۏخونماسېنې صبرسیزلیک’له گؤزلهییردی. ألوئردی ایدارهنین قاپېسېندان چېخماغا ماجال تاپمامېش هیجانلې، ماراق دۏلو باخېشلار’لا راستلاشدې. قاپېنېن آغزېنداجا مکتوبو آچېب اۏخوماغا باشلادې. کارېخېب إلهمَزدن، إله راحات اۏخویوردو کی، إله بیل اؤز ألی’یله یازمېشدې:
“زحمتکئش سۏوئت وطنداشې ألوئردی اؤرگتمَن سلاملار!
سیزین’له تانېشلېغېمېز منده درین تأثّۆرات یاراتدې. مَنطیقلی تحلیله، اؤزۆنهمخصوص دۆشۆنجهنیزه حئیران اۏلدوم. أدبیات بیلیکلرینیز کیفایت قدر یئتکین و إحاطهلی دیر. یارادېجېلېغېما بَلَد اۏلماغېنېز منی فرحلَندیردی. رایۏندا یاشایان ساده سۏوئت زحمتکئشلرینین شعره، صنعته ماراق گؤرسَتمهسی، یۆکسک قیمَت وئرمهسی بیز شاعیرلری داییمی ایلهاملاندېرېر. عادی بیر کند اؤرگتمَنینین بو قدر حاضېرلېقلې اۏلماسې چۏخمیللتلی سۏوئت خالقېنېن قازاندېغې ناییلییَتلردن بیریدیر. سیزین بیلیک و باجارېغېنېز ایمکان وئریر دئیَک کی، رایۏنونوزدا قاباقجېل مکتبلردن بیرینه رهبرلیک إتمهڲه تام لاییقسینیز. من بونا سۏوئت ضییالېسې کیمی اۆرَکدن أمینم!
منه گؤرسَتدیڲینیز قۏناقپرورلیک حاقّېندا آیرېجا دانېشماق ایستهییرم. زحمتیمی چَکَن یۏلداشلارا اۆرهڲیمین أن درین گوشهلریندن آتشین سلاملارېمې یئتیرین، تَشَکّۆرلریمی چاتدېرېن. قوزو کابابېنېن دادې داماغېمدان گئتمیر، موغان تۏرپاغېندا بسلهنن قوزو جئیرانا برابردیر. سیزین و رایۏن رهبرلیڲینین قایغېکئشلیڲیندن باکې’داکې یۏلداشلارا دا اۆرَک دۏلوسو صؤحبَت آچمېشام.
عزیز ألوئردی اؤرگتمَن، سیزین تیمثالېنېزدا برکتلی رایۏنونوزدان اؤزۆمه صداقَتلی دۏست تاپمېشام. ایمکان تاپان کیمی یئنه ده سیزین گؤرۆشۆنۆزه گلهجم. یۏلداش رایکۏم کاتیبینه ألۏولو سلاملارېمې یئتیرمهڲینیزی سیزدن خواهیش إدیرم!
أللرینیزی سېخېرام، باغرېما باسېرام!
سیزین صمد وورغون.”
مکتوب بیتن کیمی هامې أل چالدې. رایکۏم کاتیبی ألوئردییه دئدی کی، منه سلام گؤندَردیڲی یئری تزهدن اۏخوسون، یاخشې إشیتمهدیم. ألوئردی همین یئری پافۏس’لا تکرار اۏخودو: “یۏلداش رایکۏم کاتیبینه ألۏولو سلاملارېمې یئتیرمهڲینیزی سیزدن خواهیش إدیرم!” بیرینجی کاتیب، – علیک سلام، – دئییب تئز ألوئردینین أللرینی سېخدې، سانکی صمد وورغونون ألینی سېخېردې.
ألوئردی نۆماییشکارانه شکیلده ورَقی قاتلایېب پاکئتین ایچینه قۏیدو و شست’له دئدی:
– مندن بو قدر.
آداملار داغېلېشدې. ایکیبیر، اۆچ-بیر بؤلۆنۆب کنارا چکیلدیلر، باشلادېلار مکتوبو مۆذاکیره إتمهڲه. أرکی چاتان رایۏن فعاللارې اۏنو کنارا چکیب صؤحبَته توتماق ایسته’سه ده، ألوئردی یاخاسېنې أله وئرمهدی. رایکۏم کاتیبی ایسپۏلکۏما گؤرسهدیش وئردی کی، آخشام یانېما گلسین، شاعیرین تکلیفینی یئرینه یئتیرمهلیییک، اؤرگتمَن لاییق اۏلدوغو یئرده ایشلهمهلیدیر. “وۏلقا”یا میننده ألوئردییه: – منیم ده سلاملارېمې یۏلداش صمد وورغونا حؤکمن یئتیرَرسَن، – دئییب، قاپېنې اؤرتدۆ. ماشېن گۆرۆلتۆ’یله یئریندن ترپَندی.
***
سَحَر-سَحَر ایدی، ألوئردی دَرسه تزهجهنه باشلامېشدې کی، دایرئکتۏرون اۏتاغېنا چاغېردېلار. دایرئکتۏر هیجانلې’یدې، خطین اۏ باشېندا ایسپۏلکۏم ایدی. ألوئردی گوشینی آلېب أدب-أرکان’لا سلاملاشدې:
– صاباحېنېز خئییر یۏلداش ایسپۏلکۏم، قوللوغونوزدا حاضېرام.
– ألوئردی اؤرگتمَن، یۏلداش کاتیب سیزی صاباح 9-دا گؤزلهیهجک. رایۏن پارتییا کۏمیتهسینین ایجلاسې کئچیریلیب، قرارا آلېنېب سیزی ایرهلی چکسینلر. “باکې کۏمیسئری” قصبه مکتبینه دایرئکتۏر تعیین اۏلونوبسونوز. سیزی تبریک إدیرم.
ایسپۏلکۏمون تبریکیندن سۏنرا نه دئدیڲی یادېندا قالمادې ألوئردینین، باشېآلۏولو إوه قایېتدې.
***
دیققتی و حؤرمَتی هَمَنکی تکی اؤزۆنه چکه بیلمیشدی، ایشلری یاغ کیمی گئدیردی. تزه وظیفه تزه دۏستلار قازاندېرمېشدې؛ هامې اۏنا جان آتېردې، دانېشماق، گؤرۆشمک، صمد وورغون حاقّېندا سواللار وئرمک هَوَسینده’یدیلر. رایکۏم کاتیبی هر هفته اۏنو قبولا چاغېرېردې، هر دفعه ده صمد وورغونون مکتوبلارېنې تزهدن اۏخوتدوروب لَذَّت آلېردې. خۆصوصَن ده رایۏن حاقّېندا و اؤزۆنه عایید اۏلان یئرلره تکرار-تکرار قولاق آسماغې خۏشلایېردې. هم ده پارتییا فعاللارېنا دئمک ایستهییردی، اۏ بۏیدا شاعیر، اۆستهلیک ده فادایئوین دۏستو مندن دانېشېر. مکتوبلارېن سۏنوندا رایکۏم کاتیبینه قوجاق دۏلو سلام-کلام دا همیشهکی کیمی اؤز یئرینده اۏلوردو.
بالا-بالا قاباغا گئدیردی ألوئردی، ألینه بئشدن-اۆچدن ده گلیردی، رایۏنون ایداره مۆدۆرلری، کۏلخۏز صدرلری اۏنون خواهیشینی گؤڲده توتوردو. کیمه آغېز آچسایدې، بیر جاواب آلېردې: باش اۆسته. بئلهجهنه “باش اۆسته”لر’له داشې داش اۆسته قۏیوب اؤزۆنه یاخشېجا إو تیکدیردی، حَیَط-باجا دۆزلتدیردی ألوئردی.
آیدا بیر دفعه باکې’یا گلیردی، اؤزۆ ده هئچ کیمدن ایجازه آلېب-إلهمیردی، ایجازه آلسایدې کیمسه شۆبههلَنه بیلردی، ساکیتجه بازار گۆنلری آرادان چېخېردې. آروادېنا مؤحکَم-مؤحکَم تاپشېرېردې کی، هارا گئتمهڲینی بیر کیمسهیه دئمهسین: “ایجازهسیز گئدیرم، بیلسهلر دایرئکتۏرلوقدان چېخاردارلار، قالارېق یامان گۆنه. آخشاما قایېداجام”. آرواد دا دینیب-دانېشمېردې، هئچ سۏروشموردو، نهیه گئدیرسن. ألوئردی ایزی آزدېرماق اۆچۆن مکتوبلارې اؤز آدرئسینه یازمېردې، إلهجهنه رایۏن پُستونا یازېردې، والسّلام. گئریسی حاضېرې’یدې. سۏنونجو مکتوبدان سۏنرا رایۏن پارتییا کۏمیتهسینه بۆرۏ عۆضوۆ سئچمیشدیلر. شاییعه گزیردی کی، ألوئردینی رایکۏما آپاراجاقلار، مئسکۏمون یئرینه حاضېرلاشېر. شاییعه حقیقته چئوریلهجکدی، آرایا صمد وورغونون اؤلۆمۆ دۆشمه’سهیدی…
شاعیرین دۆنیادان کؤچمهسی اۏنو سارسېتدې، قېرخ گۆن آداملاردان اوزاق گزدی، هامې اۏنا باشساغلېغې وئریردی، ألوئردینین دردی ایسه باشقا ایدی…وظیفهسینی، حؤرمَت عیزّتینی ایتیرهجهڲیندن قۏرخوردو، بیلمیردی نئیلهسین، صمد وورغونون مکتوبلارې اۏلمازدان دیققتده قالماق، وظیفه توتماق چتین اۏلاجاقدې. دۆزدۆ، اۏنا دَڲیب تۏخانان اۏلمامېشدې، یئنه دایرئکتۏر ایشلهییردی ألوئردی، اینتهاسې نۆفوذو اؤنجهکی کیمی دَڲیلدی.
مکتبده ساعاتلارا کابینیندن چېخمېردې، هئی فیکیرلی گزیردی، چېخېش یۏلو آختارېردې، چارهسیزلیک اۏنو دالانا دیرهمیشدی.
بیردن عاغلېنا رسول ریضا گلدی. “لئنین” پۏئماسې دیللر أزبری ایدی، شؤهرَتی اؤلکهنی بۆرۆمۆشدۆ، اۆستهلیک “ایستالین مۆکافاتې” دا آلمېشدې. اۏنون مکتوبو ألوئردینی دۆشدۆڲۆ آنلاشېلماز وضعيّتدن خیلاص إدردی، شان-شؤهرَتینی یئرینده ساخلایا بیلردی. اۏ، تزهدن باکې’یا گئتمهلی اۏلدو. سَحَر إرکن إودن چېخاندا عادتی اۆزره بیر کلمه دئدی:
– آخشاما قایېداجام.
گئریسی حاضېرې’یدې. رایکۏم کاتیبی یئنه اؤزۆ مکتبه زنگ إلهمیشدی.
رسول ریضا یازېردې:
“عزیزیم، وفالې دۏست ألوئردی….”