(23 صفحه / 3600 سؤزجۆک)
کؤچۆرۆب اویقونلاشدېران‌لار: آیهان میانالې، علیرضا فرشی
منیم آدېم قېرمېزې / بیرینجی بؤلۆم
1-من اؤلۆیم
ایندی من اؤلۆیم، بیر قویونون دیبینده مئییتم. سۏن نفسیم چۏخدان چېخېب، اۆره‌ڲیم چۏخدان دایانېب، آما آلچاق قاتیلیمد‌ن باشقا کیمسه باشېما گلن‌لری بیلمیر. اۏ ایرگنج رذیل’سه منی اؤلدۆردۆڲۆنه یاخشېجا أمین اۏلماق اۆچۆن نفسیمی دینله‌دی، نبضیمه باخدې، سۏنرا بؤیرۆمه بیر تپیک ایلیشدیردی، منی قویونون یانېنا سۆرۆدۆ، قالدېرېب آشاغې آتدې. داش’لا ایلک اؤنجه‌دن سېندېردېغې کلّه‌م قویویا دۆشنده پارچا-پارچا اۏلدو، اۆزۆم، آلنېم، یاناق‌لارېم أزیلدی، یۏخ اۏلدو؛ سۆمۆک‌لریم قېرېلدې، آغزېم قان’لا دۏلدو.
دؤرد گۆن دیر کی، إوه قایېتمامېشام: آروادېم، اوشاق‌لارېم منی آختارېردېلار. قېزېم آغلایا-آغلایا عذاب چکیر، حَیَط قاپې‌سېنا باخېر؛ هامېسې‌نېن گؤزۆ یۏلدا، قاپېدادې.
دۏغرودان، قاپېدا دېرمې، اۏنو دا بیلمیرَم. بلکه ده آلېشېبلار، چۏخ تأسۆف! چۆنکی بورادا اۏلاندا اینسانا إله گلیر کی، گئریده قۏیدوغو یاشامېن
قاباق‌لار اۏلدوغو کیمی کئچیب-گئدیر. من دۏغولمامېشدان قاباق آرخامدا حۆدودسوز زامان واردې. من اؤلندن سۏنرا دا همین زامان بیتیب-تۆکنمه‌یه‌جک! یاشایاندا بونلار باره‌ده هئچ دۆشۆنمزدیم؛ إله‌جه ایشېق‌لار ایچینده، ایکی قاران‌لېق زامان آراسېندا یاشایاردېم.
خۏشبخت ایدیم، خۏشبخت ایمیشم: ایندی آنلایېرام. پادشاهېمېزېن نقّاشخاناسېندا أن یاخشې رسم‌لری من چکردیم، اوستالېقدا منه چاتا بیله‌جک بیر رسّام دا یۏخ ایدی. قېراقدا گؤردۆڲۆم ایش‌لر’له ألیمه دۏققوز یۆز آخچا کئچَردی. بونلار دا، طبیعی کی، اؤلۆمۆمۆ داها قارشې‌سې آلېنماز إله‌ییردی.
یالنېز ناخېش و رسم چکردیم: صفحه کنارلارېنې بزه‌یَر، چرچیوه ایچینه رنگ‌لر، رنگلی یارپاق‌لار، بوتالار، گۆل‌لر، چیچک‌لر، قوش‌لار، چین اوصولو ایله ایشلَنمیش قېورېم-قېورېم بولود‌لار، بیر-بیری‌نین ایچینه کئچن یارپاق‌لار، رنگ مئشه‌لری و اۏ مئشه‌لرین ایچینده گیز‌لَنمیش جئیران‌لار، جۆیۆرلر، پادشاه‌لا‌ر، آغاج‌لار، سارای‌لار، آت‌لار، اۏوچولار جېزاردېم… أوّل‌لر بعضن تاباق ایچینه، بعضن گۆزگۆنۆن آرخاسېنا، قاشېغېن ایچینه، بعضن بۏغاز ایچینده ساحیل إوی‌نین، قۏناق اۏتاغې‌نېن تاوانېنا، بعضن صاندېغېن اۆزه‌رینه ناخېش ووراردېم… سۏن ایل‌لرده‌سه تکجه کیتاب صفحه‌لری اۆزه‌رینده چالېشېردېم، چۆنکی پادشاهېمېز ناخېشلې کیتاب‌لارا چۏخ پول وئریردی. دئمک ایسته‌میرم کی، اؤلۆم’له قارشېلاشاندا پولون یاشامدا هئچ واجیب اۏلمادېغېنې آنلادېم. اینسان یاشامدا اۏلمایاندا دا پولون اؤنه‌مینی بیلیر. ایندی بو دورومومدا منیم سَسیمی إشیده‌جه‌ڲینیزی، بو مؤعجۆزه‌یه باخېب بئله دۆشۆنه‌جه‌ڲینیزی بیلیرم: ایندی یاشایاندا نه قدر پول قازاندېغې‌نېن باشېنې بوراخ. بیزه اۏرا‌دا گؤردۆک‌لرینی دانېش. اؤلۆمدن سۏنرا نه وار، روحون هارا‌دادې، جَنّت و جهنَّم نئجه‌دی، اۏرا‌دا نه‌لر گؤرۆر‌سن؟ اؤلۆم نئجه شئیدی، سنه عذاب وئریرمی؟ حاقلې‌سېنېز. یاشایاندا اینسانېن اۏ بیری طرفده نه‌لر باش وئردیڲی ایله چۏخ ماراقلاندېغېنې بیلیرم. محض بو ماراغې اۆزۆند‌ن قانلې ساواش مئیدان‌لارېندا، جسدلر آراسېندا گزیشن آدامېن حیکایَتینی دانېشمېشدېلار. جان وئرمکده اۏلان جنگاور‌لر آراسېندا اؤلۆب-دیریلن بیر کیمسه’یله راستلاشماق، اۏ بیری دۆنیا‌نېن سیر‌لرینی آلماق مَقصَدی’له اؤلۆب-دیریلن بیر اینسان آختاران همین آدامې تئیمورون عسگرلری دۆشمن سایېب بیر قېلېنج ضربه‌سی’یله ایکی یئره آیېرېبلار، اۏ دا اۏ بیری دۆنیادا اینسانېن ایکییه بؤلۆندۆیۆنۆ گۆمان إله‌ییب.
بئله بیر شئی یۏخدو. حتتا دۆنیادا ایکییه بؤلۆنن روح‌لارېن بورادا بیرلَشدیڲینی بئله سؤیله‌یه بیله‌رم. آما دین‌سیز کافیرلرین، زېندېق‌لارېن و شئیطانا اویان کۆفربازلارېن ایدّیعالارې‌نېن عکسینه اۏلاراق، شۆکۆر، اۏ بیری دۆنیا دا وار. اۏرادان سیزه قېشقېرماغېم بونون ثوبوتودو. اؤلدۆم، آما، گؤردۆڲۆنۆز کیمی، یۏخ اۏلمادېم. اۏ بیری طرفدن ده، قورآنی-کریمــده صؤحبَت آچېلان و آلتېندان چای‌لار آخان قېزېل-گۆمۆشدن دۆزَلدیلن جَنّت کؤشک‌لرینه، مئیوه‌لی، ایری یارپاقلې آغاج‌لارا، باکیره گؤزَل‌لره راست گلمه‌دیڲیمی سؤیله‌مه‌ڲه مجبورام. اۏنا گؤره ده «واقیعه» سوره‌سینده دانېشېلان جَنّتده‌کی اۏ ایری‌گؤزلۆ حوری‌لری دفعه‌لر’له نئجه کئف‌لَنیب رسم إله‌دیڲیمی ایندی چۏخ یاخشې خاطېرلایېرام. قورآنی-کریم بیر یانا، ایبن عَرَبی کیمی گئنیش‌خیاللې‌لارېن شیرین-شیرین صؤحبَت آچدېق‌لارې سوتـد‌ن، شرابـدان، داد‌لې سودان و بالدان عیبارت دؤرد چایا دا، طبیعی کی، هئچ راست گلمه‌دیم. حاقلې اۏلاراق اۏ بیری دۆنیا‌نېن اومود و خیال‌لارې’یلا یاشایان بو قدر آدامې اینانج‌سېز‌لېغا سۆرۆکله‌مک ایسته‌مه‌دیڲیمه گؤره بۆتۆن بونلارېن اؤز اؤزل وضعيّتیم’له باغلې اۏلدوغونو درحال بیلدیرمه‌لی‌یم: اؤلۆمدن سۏنراکې یاشام قۏنوسوندا بیر آز دا اۏلسا، بیلگیلی هر بیر مؤمۆن کس منیم وضعيّتیمه دۆشمۆش بدبختین جَنّت چای‌لارېنې گؤرمک مجبورییَتینده قالدېغېنې قبول إله‌یر.
قېساسې، نقّاش‌لار بؤلۆڲۆنده و اوستادلار آراسېندا ظریف أفَندی کیمی تانېنان من اؤلدۆم، آما باسدېرېلمادېم. بو نه‌دَندَن ده روحوم بَدَنیمی بۆسبۆتۆن ترک إله‌مه‌دی. جَنّت-جهنَّم طالئعیمین هاراسې دېرسا، روحومون اۏرا‌لارا یاخېنلاشماسې اۆچۆن بَدَنیم بو پیس دورومدان چېخمالې دېر. باشقالارې‌نېن باشېنا دا گلَن بو ایستیثنا دوروموم روحوما دهشتلی عذاب‌لار وئریر. کلّه‌مین پارام-پارچا اۏلماسېنې، بَدَنیمین یارې‌سې‌نېن بوز کیمی سودا قېرېق‌لار و یارا‌لار ایچینده چۆرۆمه‌سینی دویمورام، آما بَدَنیمدن چېخماق اۆچۆن چېرپېنان روحومون درین عذابېنې حیسّ إله‌ییرم. سانکی بۆتۆن عالَم منیم ایچیمده بیر یئره سېغېشېب دارالماغا باشلایېر.
بو دارالما حیسّینی آنجاق اۏ بنزر‌سیز اؤلۆم آنېمدا دویدوغوم سارسېدېجې گئنیش‌لیک حیسّی’یله توتوشدورا بیله‌رم. هئچ گؤزله‌مه‌دیڲیم داش ضربه‌سی’یله بئیین طاسېم بؤیرۆندن قېرېلاندا اۏ آلچاغېن منی اؤلدۆرمک ایسته‌دیڲینی درحال آنلادېم، اؤلدۆره بیله‌جه‌ڲینه ایسه اینانمادېم. ایچیم اومود’لا تامام دۏلویموش، آما نقّاش‌خانا’یلا إویم آراسېندا‌کې سۏلقون یاشامېمې یاشایاندا بونون هئچ فرقینه وارمامېشدېم. یاشامدان بارماق‌لارېم، دېرناق‌لارېم و اۏنا باتېردېغېم دیش‌لریم’له برک-برک یاپېشدېم. باشېمدان آلدېغېم باشقا ضربه‌لرین آغرې‌سې’یلا سیزه عذاب وئرمه‌ڲیم.
اؤله‌جه‌ڲیمی کدر’له درک إله‌ینده قلبیمی عاغېلاگلمز گئنیش‌لیک حیسّی بۆرۆدۆ. کئچید آنېنې همین گئنیش‌لیک حیسّی’یله یاشادېم. بو طرفه کئچمه‌ڲیم اینسانېن رؤیاسېندا اؤزۆنۆ یاتمېش کیمی گؤرمه‌سی سایاق یومشاق و آسان اۏلدو. لاپ آخېردا آلچاق قاتیلیمین قار‌لې، پالچېقلې آیاق‌قابې‌لارېنې گؤردۆم. گؤزلریمی یومدوم، إله بیل یاتېردېم، سۏنرا لذّتلی بیر کئچید’له بو طرفه کئچدیم.
ایندیکی شیکایتیم دیش‌لریمین قانلې آغزېما پازې کیمی تؤکۆلمه‌سیندن، اۆزۆمۆن تانېنمایاجاق قدر أزیلمه‌سیندن، یا دا بیر قویونون دیبینده بۆزۆشۆب قالمازدان دَڲیل، هله دیری سایېلماغېمداندې. سئون‌لریمین تئز-تئز منی یا‌دا سالېب ساغ، هله ایستانبولون بیر گوشه‌سینده سفئح ایش’له مشغول اۏلدوغومو، حتتا باشقا قادېنېن آردېنجا گئتدیڲیمی گۆمان إله‌مه‌لری بدبخت روحوما عمللی-باشلې عذاب وئریر. قۏی تئزلیک’له جسدیمی تاپسېنلار، نامازېمې قېلېب، جنازه‌می قالدېرېب، منی باسدېرسېنلار! داها واجیبیسه بو دېر کی، قاتیلیم تاپېلسېن! گَرَک بیله‌سینیز کی، اۏ آلچاق تاپېلماسا، ایسته‌ییرلر منی أن مؤحتشَم مزاردا باسدېرسېنلار، بدبخت‌لیک ایچینده قبریمده چئوریله-چئوریله گؤزله‌یه‌جه‌ڲم، هامېنېزا اینانج‌سېزلېق آشېلایاجاغام. قاتیلیم اۏلاجاق قهبه اۏغلونو تاپېن، من ده سیزه اۏ بیری دۆنیادا گؤردۆک‌لریمی بیر-بیر دانېشېم! آما قاتیلیمی تاپاندان سۏنرا اۏنا منگنه آلَتی’یله شیکنجه وئریب، سۆمۆک‌لریندن دۏققوز-اۏنونو، أل-آیاغې‌نېن اۏیناق سۆمۆک‌لرینی یاواش-یاواش چاتېلدادېب قېرمالې، سۏنرا دا اۏ ایرگنج و یاغلې ساچ‌لارېنې – شیکنجه وئرن‌لرین بوندان اؤترۆ دۆزلدیلمیش شیش‌لری’یله باشې‌نېن دری‌سینی دئشه-دئشه – آرادابیر باغېردا-باغېردا یۏلمالې‌سېنېز.
بو قدر غضب دویدوغوم قاتیلیم کیمدی، هئچ گؤزله‌نیلمز شکیلده منی نییه اؤلدۆردۆ؟ بونلار’لا ماراقلا‌نېن. دئییر‌سینیز کی، «عالَم بئش تۆمـن‌دن کئچمه‌ڲَن قاتیل‌لر’له دۏلودو، بیری اۏلماسېن، اۏ بیری اۏلسون؟» اۏندا سیزی ایندی‌دن خبردار إله‌ییرم: اؤلۆمۆمۆن آرخاسېندا دینیمیزه، دَب‌لریمیزه، دۆنیاگؤرۆشۆمۆزه و أخلاق طرزیمیزه قارشې ایرگنج تجاوۆز وار. آچېن گؤزلرینیزی، ایناندېغېنېز و یاشادېغېنېز یاشامېن، ایسلامېن دۆشمن‌لری‌نین منی نییه اؤلدۆردۆڲۆنۆ، بیر گۆن سیزی نه‌یه گؤره اؤلدۆره‌جه‌ڲینی اؤرگه‌نین. بۆتۆن سؤز‌لرینی گؤز یاش‌لارې’یلا دینله‌دیڲیم بؤیۆک واعیظ أرض‌روملو نۆصرَت خۏجانېن دئدیک‌لری بیر-بیر یئرینی تاپېر. سیزه دئیَک کی، باشېمېزا گلن‌لر دانېشېلېب کیتابدا یازېلسا بئله، أن اوستا نقّاش‌لار دا اۏنو رسم إله‌یه بیلمز‌لر. عئینی’له قورآنی-کریم کیمی –کسگین سهو باشا دۆشۆلمه‌سین! – بو کیتابېن سارسېدېجې گۆجۆنۆن هئچ جۆر رسم إدیله بیلمه‌یه‌جَڲیندن ایره‌لی گلیر. بونو درک إله‌یه بیلدیڲینیزدن شۆبهه‌لنیرَم.
باخېن، من ده قوللوقدا اۏلدوغوم واخت‌لاردا درین‌لیک‌لرده‌کی گرچکدن، اۏ دۆنیادان گلَن سَسدن قۏرخار، هم ده فیکیر وئرمزدیم، بئله شئی‌لره لاغ إله‌یردیم. سۏنوجوم بو رذیل قویونون دیبی اۏلدو! بو، سیزین ده باشېنېزا گله بیلر؛ گؤزۆنۆزۆ دؤرد آچېن. ایندی عمللی-باشلې چۆرۆسم، بلکه منی ایرگنج قۏخومدان تاپاجاق‌لارېنا اومود إله‌مکدن باشقا ألیمدن هئچ شئی گلمیر: بیر ده رذیل قاتیلیم تاپېلاندا خئییرخواه آدامېن اۏنا وئره‌جه‌ڲی شیکنجه‌لری تَصَوّۆرۆمده جانلاندېرماقدان باشقا.
2-منیم آدېم قارا دېر
ایستانبولا، دۏغولوب-بؤیۆدۆڲۆم شَهَره یوخو گزرگیسی کیمی گلدیم. اؤلۆمۆ یاخېنلاشان کس‌لر اۆچۆن «تۏرپاق چَکدی» دئیَرلر، منی ده اؤلۆم چکمیشدی. شَهَره گیرَنده، هر شئیدن قاباق، تکجه اؤلۆمۆن اۏلدوغونو گۆمان إله‌میشدیم، سۏنرا عئشق’له قارشېلاشدېم. آما عئشق همین مقامدا، ایستانبولا ایلک دفعه گیرَنده شَهَرده‌کی خاطیره‌لریم قدر اوزاق و اونودولموش بیر شئی ایدی. اۏن ایل قاباق ایستانبولدا خالا‌مېن اوشاق یاشېنداکې قېزېنا عاشیق اۏلموشدوم.
ایستانبولدان چېخېب گئدندن یالنېز دؤرد ایل سۏنرا، عجم اؤلکه‌سی‌نین (صفوی مملکتی) بیتیب-تۆکنمز بۏزقېرېندا، قار‌لې داغ‌لارېندا و کدر‌لی شهر‌لرینده گزیب، مکتوب داشېیېب، وئرگی تۏپلایاندا ایستانبولدا قالا‌ن کؤرپه سئوگیلیمین اۆزۆنۆ یاواش-یاواش اونوتدوغومو باشا دۆشدۆم. خیالا قاپېلېب همین اۆزۆ خاطېرلاماغا چۏخ جهد إله‌دیم، آما نه قدر چۏخ سئویر-سئوسین، اینسانېن هئچ گؤرمه‌دیڲی اۆزۆ اونوداجاغېنې دا درک إله‌دیم. دۏغودا کاتیب‌لیک و سفر إله‌مک’له پاشالارېن خیدمتینده کئچیردیڲیم ایل‌لرین آلتېنجې‌سېندا آرتېق خیالېمدا جانلاندېردېغېم اۆزۆن ایستانبولداکې سئوگیلیمین اۆزۆ اۏلمادېغېنې بیلیردیم. آلتېنجې ایلده سهو خاطېرلادېغېم اۆزۆ داها سۏنرا، سککیزینجی ایلده بیر داها اونودوب، یئنه تامام باشقا بیر شئی کیمی خاطېرلادېغېمې دا آنلایېردېم. اۏن ایکی ایل سۏنرا، اۏتوز آلتې یاشېمدا شَهَریمه گئری قایېداندا سئوگیلیمین اۆزۆنۆ بئله-بئله چۏخدان اونوتدوغومو آجې-آجې باشا دۆشدۆم.
دۏست‌لارېمېن، قۏهوم‌لارېمېن، محله‌میزده‌کی تانېش‌لارېمېن چۏخو بو اۏن ایکی ایلده اؤلمۆشدۆلر. خلیجه باخان قبریستان‌لېغا گئتدیم، آنام و من بورادا اۏلمایاندا اؤلن عمی‌لریم اۆچۆن دوعا إله‌دیم. پالچېقلې تۏرپاغېن اییی خاطیره‌لریمه قارېشدې: بیر نفر آنامېن قبری‌نین بؤیرۆنده کوزه سېندېرمېشدې، نه‌دن‌سه کیچیک پارچا‌لارا باخاندا آغلاماغا باشلادېم. اؤلۆ‌لره‌می گؤزیاشې تؤکۆردۆم، یا نئچه ایل‌لردن سۏنرا غریبه طرزده هله ساغ-سلامت اۏلماغېم، یۏخ’سا تامامی’له عکسینی سئزدیڲیم، سفریمین باشا چاتدېغېنې حیسّ إله‌دیڲیم اۆچۆنمۆ آغلایېردېم، بیلمیرَم. آچېق-آشکار قار یاغماغا باشلامېشدې. گؤزلریمی اۏرا-بورا سۏورولان تک-تۆک دَنه‌لره زیلله‌ییب فیکره گئتمیش، اؤز یاشامېمېن گیزلین‌لری ایچینده یۏلومو ایتیر‌میشدیم کی، گؤردۆم قبریستان‌لېغېن قاران‌لېق گوشه‌سیندن قارا بیر ایت منه باخېر.
گؤز یاش‌لارېم دۏندو. بورنومو سیلدیم. قارا ایتین منه دۏستجاسېنا قویروغونو بولادېغېنې گؤرۆب قبریستان‌لېقدان چېخدېم. داها سۏنرا آتا قۏهوم‌لارېمدان بیری‌نین چۏخدان یاشادېغې إولردن بیرینی کیرایه‌له‌ییب محله‌ده مسکن سالدېم. إو صاحابې اۏلان قادېن منی ساواشدا صفوی عسگرلری‌نین اؤلدۆردۆڲۆ اۏغلونا اۏخشاتدې. اۏتاغېمې یېغېشدېراجاق، یئمه‌ڲیمی حاضېرلایاجاقدې.
إله بیل ایستانبولدا یۏخ، دۆنیا‌نېن اۏ باشېنداکې عَرَب شهر‌لریند‌ن بیرینده مۆوَقَّتی اۏلاراق یئرلَشمیشدیم، شَهَر نئجه یئر اۏلدوغو’یلا ماراقلانان آدام کیمی کۆچه‌لره چېخدېم، اوزون-اوزادې، دۏیونجا گزدیم. کۆچه‌لرمی دارالمېشدې، یۏخ’سا منه‌می إله گلیردی؟ بعضی یئرلرده بیر-بیرینه دۏغرو اوزانمېش إولرین آراسېنا سېغېنمېش کۆچه‌لرده بئل‌لری یۆکلۆ آت‌لارا دَڲمه‌مک اۆچۆن دووار‌لارا، قاپې‌لارا قېسېلا-قېسېلا یئریمک مجبورییَتینده قالدېم. وار‌لې‌لار دا آرتمېشدې، یۏخ’سا من‌می بئله دۆشۆنۆردۆم؟ حئیرَت‌آمیز بیر آرابا گؤردۆم، بئله‌سی نه عَرَبیستاندا، نه ده عجم اؤلکه‌سینده واردې؛ مغرور آت‌لارېن چکدیڲی قالا‌یا اۏخشایېردې. چمبرلی‌داشېن تۏیوق‌بازارېندان گلَن پیس اییی‌نین ایچینده بیر-بیرینه قارېشمېش، جېر-جېندېر ایچینده عار‌سېز دیلنچی‌لر گؤردۆم. بیری کۏر ایدی، یاغان قارا باخېب گۆلۆمسه‌ییردی.
دئسه’یدیلر، قاباق‌لار ایستانبول داها یۏخسول، داها کیچیک، داها خۏشبخت ایدی، بلکه اینانمازدېم، آما قلبیم بئله دئییردی. چۆنکی گئریده قالا‌ن سئوگیلیمین إوی یئرلی-یئرینده، جؤکه و شابالېد آغاج‌لارې‌نېن آراسېندایدې، آما قاپې‌دان سۏروشدوم، آرتېق اۏرا‌دا بیر باشقا‌سې یاشایېردې. سئوگیلیمین آنا‌سې – خالا‌م اؤلۆب، یئزنه‌م’له قېزې کؤچۆب (بئله وضعيّت‌لرده اۆره‌ڲینیزی و خیال‌لارېنېزې نئجه ده رحم‌سیزجه‌سینه قېردېق‌لارېنې قطعیَّن باشا دؤشمه‌ڲن قاپېداکې آدام‌لارېن سؤیله‌دیک‌لری کیمی)، باش‌لارېنا بعضی فلاکت‌لر گلمیشدی. سیزه ایندی بونلاردان صؤحبَت آچمایېم، کؤهنه حَیَطده‌کی جؤکه آغاجې‌نېن بوداق‌لارېندان کیچیک بارماغېم بؤیۆکلۆڲۆنده بوز پارچا‌لارې ساللاندېغېندان، ایستی، یام-یاشېل و گۆنَشلی یاز گؤن‌لرینی خاطېرلادېغېم حَیَطین کدردن، قاردان و باخېم‌سېزلېقدان اینسانېن عاغلېنا اؤلۆمۆ سالدېغېندان دئییم.
قۏهوم‌لارېمېن باش‌لارېنا گلن‌لرین بیر قیسمینی، أصلینده، یئزنه‌مین منه، تبریزه یۏللادېغې مکتوبدان بیلیردیم. همین مکتوبدا یئزنه‌م منی ایستانبولا چاغېرمېش، پادشاهېمېز اۆچۆن گیز‌لی بیر کیتاب حاضېرلادېغېنې، منیم اۏنا کؤمَک إله‌مه‌ڲیمی ایسته‌دیڲینی یازمېشدې. منیم بیر واخت‌لار تبریزده عۏثمانلې پاشالارې، والی‌لر، ایستانبولداکې سیفاریشچی‌لر اۆچۆن کیتاب‌لار حاضېرلا‌تدېغېمې یئزنه‌م إشیتمیشدی. تبریزده گؤردۆڲۆم ایش – کیتاب سیفاریش إله‌ین ریجاچې‌لاردان بئه پول آلېب، ساواش‌لاردان و عۏثمانلې عسگریندن شیکایتچی نقّاش‌لاردان، خطّاط‌لاردان هله شهری ترک إله‌ییب قزوینه و باشقا عجم شهر‌لرینه گئتمه‌ین‌لری تاپماق، پولسوزلوق و ایش‌سیزچی‌لیکدن ناراضې‌لېق إله‌ین همین بؤیۆک اوستالارا صفحه‌لری یازدېرېب، نَقش إتدیریب، جیلدلتدیریب، کیتابې ایستانبولا یۏللاماقدان عیبارت ایدی. گنج‌لیک ایل‌لریمده یئزنه‌مین منه آشېلادېغې ناخېش و گؤزَل کیتاب عئشقی اۏلماسایدې، بو ایش‌لره هئچ گیریشمزدیم.
یئزنه‌مین بیر واخت‌لار یاشادېغې کۆچه‌نین چارشېیا آچېلان اوجونداکې ساچ‌قېرخان هله کیچیک حۆجره‌سینده، عئینی گۆزگۆلر، اۆلگۆج‌لر، دَمیر قاب‌لار، صابېن تئل‌لری آراسېندایدې. گؤزلریمیز بیر-بیرینه ساتاشدې، آما منی تانېدې‌مې، بیلمیرَم. ایچینه ایستی سو دۏلدوردوغو باش یوماق اۆچۆن قابېن، تاواندان آسېلان زنجیرین اوجوندا هله عئینی قؤوسۆ جېزا-جېزا ایره‌لی-گئری یئللَندیڲینی گؤرمک منی نشه‌لندیردی.
گنج‌لیک ایل‌لریمده گزدیڲیم بعضی محله‌لر، بعضی کۆچه‌لر اۏن ایکی ایلده یانېب، کۆل و تۆستۆ اۏلوب اوچموشدو، یئرلرینده ایت‌لرین یۏل کسدیڲی، سرسری‌لرین اوشاق‌لارې قۏرخوتدوغو یانقېن یئرلری عمله گلمیشدی. بعضی یئرلرده ایسه کیمی‌سینده ده منیم کیمی اوزاق‌لاردان گلن‌لری حئیرت‌لَندیرن دَب‌دَبه‌لی عیمارت‌لر تیکیلمیشدی. عیمارت‌لرین بعضی‌لری‌نین پنجره‌لرینه أن باها‌لې‌سېندان رنگلی وئنئزییا پرده‌لری تاخمېشدېلار. اوجا دووار‌لارېن اۆزه‌رینده آسېلان کۆله‌فیرنگی‌لردن من اۏلمایان چاغدا ایکی‌مرتبه‌لی، چۏخ دَب‌دَبه‌لی بیر إو تیکیلدیڲینی ده گؤردۆم.
بیر چۏخ باشقا شهر‌لرده اۏلدوغو کیمی، ایستانبولدا دا پولون هئچ بیر دَڲری قالمامېشدې. منیم دۏغویا گئتدیڲیم ایل‌لرده بیر آغجایا دؤرد یۆز دیرهم‌لیک ایری چؤرک چېخاردان فېرېن‌لار دۆشۆردۆ، ایندی عئینی پولا بونون یارې‌سېنې و اۆسته‌لیک دادې-دوزو اینسانا اوشاق‌لېغېنې کسگین خاطېرلاتمایان چؤرک وئریردیلـر. رحمت‌لیک آنام اۏن ایکی یومورتا اۆچۆن اۆچ آغجا سایماق لازېم اۏلدوغونو گؤرسه’یدی، دئیَردی، تۏیوق‌لار قودوروب باشېمېزا سېچمامېش باشقا بیر دییارا قاچاق، آما بیلیردیم، بو قیمَتدن دۆشمۆش پول هر یئری بۆرۆمۆشدۆ. فلۏرئنسییا‌دان گلَن تاجیر گمی‌لری‌نین صاندېق-صاندېق بو دمیر پول‌لار’لا دۏلو اۏلدوغو سؤیلَنیلیردی. ضرب‌خانادا قاباق‌لار یۆز دیرهم گۆمۆشدن بئش یۆز آغجا کسیلیردیسه، ایندی صفوی‌لر’له بیتیب-تۆکنمه‌ین ساواش‌لار اۆزۆند‌ن سککیز یۆز آغجا کسیلمه‌ڲه باشلامېشدې. یئنیچریلر آلدېق‌لارې آغجانېن خلیجه دۆشنده سبزه کؤرپۆسۆندن دَنیزه تؤکۆلن قورو لۏبیالار سایاق سودا اۆزدۆڲۆنۆ گؤرۆب عۆصیان إله‌میش، پادشاه‌لا‌رېمېزېن سارایېنې دۆشمن قالا‌سې کیمی مۆحاصیره‌یه آلمېشدېلار.
بایزید مسجیدینده وعض وئرَن و حَضرَت محمّد سۏیوندان سئیید اۏلدوغونو إعلان إله‌ین نۆصرَت آد‌لې واعیظ ده ایندی – بۆتۆن بو أخلاق‌سېز‌لېق، باها‌لېق، جینایت‌لر، سۏیقون‌لار سۆره‌جینده آد چېخارتمېشدې. أرض‌رومو آدلانان همین واعیظ سۏن اۏن ایکی ایل ایچینده ایستانبلو کاسېبلاشدېران بۆتۆن فلاکت‌لری:
باغچاقاپې و قازانچې‌لار محله‌سی یانقېن‌لارېنې، هر دفعه شَهَره گیرَنده اۏن مین‌لر’له آدام آپاران وبانې، صفوی‌لره قارشې ساواشدا بو قدر ایتکی وئریلمه‌سی‌نین یئرینده بیر نتیجه ألده اۏلونماماسېنې، باتېدا مسیحی‌لرین عۆصیان‌لار قالدېرېب کیچیک عۏثمانلې قالا‌لارېنې گئری آلما‌لارېنې حَضرَت محمّدین یۏلوندان ساپېلماسې، قورآنی-کریمین أمرلریندن اوزاقلاشېلماسې، مسیحی‌لره دؤزۆم گؤرسه‌دیلیب، آزادجا شراب ساتېلېب، چالغې چالېنما‌سې’یلا ایضاح إله‌ییردی.
منه أرض‌روملو واعیظدن هیجان’لا بحث إله‌ییب، بو خبر‌لری وئرَن تورشوساتان چارشې-بازارې بۆرۆین دمیر پولون، یئنی دوکات‌لارېن، آصلانلې ساختا فلۏرین‌لرین، گۆمۆشۆ گئتدیکجه آزالان آغجالارېن عئینی’له کۆچه‌لری دۏلدوران چرکزلر، آبازالار، مینقرئلییالې‌لار، بۏسنییالې‌لار، گۆرجۆلر، إرمنی‌لر کیمی اینسانې قطعی و قارشې‌سې آلېنماز أخلاق‌سېزلېغا سۆرۆکله‌دیڲینی سؤیله‌دی. أخلاق‌سېزلار، عۆصیانچې‌لار قهوه‌خانالاردا تۏپلانېر، سَحَره قدر دئدی-قۏدو إله‌ییرلرمیش: کیم اۏلدوغو بیلینمه‌ین لۆت-عۆریان‌لار، نشه‌خۏر سرسری‌لر، قلندری تؤر-تؤکۆنتۆلری آللاهېن یۏلو بو دېر دئیه مئیخانالاردا سَحَره قدر موسیقی’یله اۏینایېب، اۏرا‌لارېنا-بورا‌لارېنا شیش سۏخوب، هر جۆر أدب‌سیز‌لیڲی إله‌یندن سۏنرا بیر-بیری‌لرینی و کیچیک اۏغلان‌لارې بئجه‌ریرلرمیش.
ایلگینج اود سَسی إشیتدیم، بیلمیرَم اۏنومو آختارېب آرخاسېنجا گئتدیم، یۏخ’سا خاطیره‌لریم و ایستک‌لریم، دئدیڲیم عاغېل قارېشېق‌لېغې آجې‌دیل تورشوساتانا داها آرتېق دؤزه بیلمه‌ییب منه بیر چېخېش یۏلومو سئزدیردی. بیلدیڲیم بو دېر کی، بیر شهری سئوسه‌نیز، اۏرا‌دا چۏخ گزسه‌نیز، ایل‌لر کئچَندن سۏنرا اۏ شهرین کۆچه‌لرینی یالنېز روحونوز دَڲیل، بَدَنینیز ده إله تانېیار کی، قارېن کدر‌لی-کدر‌لی سپه‌لندیڲی غۆصّه آنېندا آیاق‌لارېنېز سیزی اؤزل سئودیڲینیز بیر تپه‌یه چېخاردار.
بئله‌جه، نال‌دؤڲَن چارشې‌سېندان چېخېب سۆلئیمانییه‌یه مسجیدینین دۆز یانېندان خلیجه یاغان قارا تاماشا إله‌دیم. قوزئیه باخان دام‌لاردا قۆببه‌لرین کۆلک توتان گوشه‌لرینی قار ایندی‌دن باسمېشدې. شَهَره گیرَن بیر گمی‌نین برق وورا-وورا، منه سلام یۏللایا-یۏللایا إندیریلن یئلکن‌لری خلیجین سطحی’یله عئینی قورقوشون‌سایاق دومان رنگینده’یدی. سَرو و چینار آغاج‌لارې، دام‌لارېن گؤرۆنۆشۆ، آخشام اۆستۆنۆن حۆزنۆ، آشاغې محله‌لرین ایچ سَس‌لری، ساتېجې‌لارېن قېشقېرتې‌لارې و مسجید قاباغېندا اۏینایان اوشاق‌لارېن سَس-کۆیۆ بئینیمده بیرلَشیب تعجّۆب-فیلان دۏغورمازدان بوندان سۏنرا یاشامېمې شَهَریمدن باشقا بیر یئرده یاشامایاجاغېمې منه حیسّ إتدیردی. بیر آن‌لېغا سئوگیلیمین ایل‌لردن بری اونوتدوغوم اۆزۆنۆن گؤز‌لریم اؤنۆنده جانلاناجاغېنې گۆمان إله‌دیم.
یۏخوشدان آشاغې إندیم. غلبه‌لیڲین آراسېنا قارېشدېم. آخشام آذانېندان سۏنرا بیر جیڲَرخانادا قارنېمې دۏیوردوم. بۏش آشخانانېن پیشیک یئدیردن کیمی، شفقت’له لۏغما‌لارېما گؤز قۏیا-قۏیا منه قوللوق إله‌ین صاحابې‌نېن دانېشدېق‌لارېنې دیققت’له دینله‌دیم. اۏندان آلدېغېم ایلهام و إله‌دیڲی تصویر’له کۆچه‌لر عمللی-باشلې قارالاندان سۏنرا أسیر بازارې‌نېن آرخا طرفینده‌کی دار کۆچه‌لردن بیرینه بورولوب بورادا قهوه‌خانانې تاپدېم.
ایچه‌ریسی تۆنلۆک و بۆرکۆیدۆ. تبریزده، عجم شهر‌لرینده لاپ چۏخ اۏخشارلارېنې گؤردۆڲۆم، قهوه‌خانادا مَدّاح یۏخ، پرده‌دار آدلانان حیکایه‌چی آرخادا، اۏجاغېن یانېنداکې هۆندۆر یئرده اۏتورموشدو. قاباغېندا بیرجه رسم، قابا کاغېذ‌دا تله‌سیک، آما باجارېق’لا چکیلمیش بیر ایت رسمی آسېب، آرابیر رسمده‌کی ایته ایشاره إله‌یه-إله‌یه حیکایه‌سینی همین ایتین دیلیندن سؤیله‌ییردی.
3-من ایتم
گؤردۆڲۆنۆز کیمی، آزې دیش‌لریم اۏ قدر ایتی و اوزوندو کی، آغزېما زۏر’لا سېغېر. بونون منه دهشتلی گؤرکم وئردیڲینی بیلیرم، آما خۏشوما گلیر. بیر کره بیر قصّاب آزې دیش‌لریمین بؤیۆکلۆڲۆنه باخېب: «أشی، بو، ایت دَڲیل، دۏنوزدو»، – دئمیشدی.
اۏنو بالدېرلارېندان إله قاپدېم کی، دیش‌لریمین اوجوندا، یاغلې أتی‌نین قورتاردېغې یئرده اۏمبا سۆمۆڲۆنۆن سرت‌لیڲینی حیسّ إله‌دیم. ایت اۆچۆن هئچ بیر شئی دیش‌لرینی ایچدن گلَن غضب و حیرص’له ایرگنج دۆشمنی‌نین أتینه باتېرماق قدر لذّتلی اۏلامماز. بئله بیر فۆرصَت دۆشنده، قاپماغا حاقّېم اۏلان قوربانېم ساللانا-ساللانا قاباغېمدان کئچنده لَذَّتدن گؤز‌لریم قارالېر، دیش‌لریم سانکی سېزېلدایا-سېزېلدایا قاماشېر، اؤزۆم ده بیلمَزدن بۏغازېمدان سیزی قۏرخودان مېرېلتې‌لار چېخارتماغا باشلایېرام.
من ایتم، سیز ده منیم قدر ماغېل وار‌لېق‌لار اۏلمادېغېنېزا گؤره: «هئچ ایت ده دانېشارمې؟» – دئییر‌سینیز. آما اۏ بیری یاندان اؤزۆنۆزۆ اؤلۆلرین دانېشدېغې، قهرمان‌لارېن اۏنلارا بلیرسیز سؤز‌لری سؤیله‌دیک‌لری باره‌ده حیکایه‌یه ایناندېرېر‌سېنېز. ایت‌لر دانېشېر، آما دینله‌مه‌ڲی باجارانا.
أوّل زامان ایچینده، قلبیر سامان ایچینده، بیر واخت‌لار بیر پایتاختېن أن بؤیۆک مسجیدلریندن بیرینه، توتاق کی، آدې بَیازید مسجیدیـدی، بیر عیالت شهریندن ناشې واعیظ گلیبمیش. آدېنې بلکه گیزلَتمک، اۏنا، مثَلَن، نۆصرَت خۏجا دئمک لازېمدې، آما باشقا یالان سؤیله‌مک ده اۏ‌لار، همین آدام کۆت‌بئیین بیر واعیظمیش. آما بئینینده نه قدر آز عاغېل-کامال وارمېشسا، دیلینده ده، ماشاللاه، اۏ قدر قۆدرت وارمېش. هر جۆمعه جماعتی إله جۏشدورور، إله آغلادېرمېش کی، گؤز‌لری قورویوب بایېلان‌لار، حالې پیس‌لَشَن‌لر اۏلورموش. آماندې، هئچ ده سهو باشا دۆشۆلمه‌سین؛ اۏ هئچ اؤنجه‌کی دیللی-دیلاور واعیظ‌لر کیمی آغلامازمېش؛ تامام عکسینه، هامې آغلایاندا اۏنون کیرپیڲی بئله ترپنمز، جماعتی تؤهمت‌لَییرمیش کیمی دانېشماغا داها دا گۆج وئرَرمیش. دانلانماغې سئودیک‌لریندن، دئیه‌سن، بۆتۆن مۆحافیظه‌چی‌لر، أصیل‌زاده‌لر، حالواچې‌لار، آشاغې طبقه‌نین آدام‌لارې و اؤزۆ کیمی بیر چۏخ واعیظ‌لر همین آداما قول، کؤله اۏلوبلار. إح، اۏ دا ایت دَڲیلمیش کی، چیڲ سۆت أممیش اینسان اۏغلویموش؛ همین حئیران تۆنلۆڲۆ قارشې‌سېندان کئچیر و گؤرۆردۆ؟ اؤلۆیه قېرخ تؤره‌نی دۆزلتمک، روحو اۆچۆن حالوا و یئمک پیشیرمک‌می واردې؟ حَضرَت محمّد زامانېندا قورآنی-کریمی نغمه کیمی آواز’لا اۏخوماق‌مې واردې؟ میناره‌یه چېخاراق «سَسیم نه قدر گؤزَ‌لدی، عَرَبجه لاپ عَرَب کیمی دانېشېرام» دئییب، لۏوغالانا-لۏوغالانا، قادېن‌سایاق أزیلیب بۆزۆله-بۆزۆله آواز’لا آذان اۏخوماق‌مې واردې؟ قبیرلرین اۆستۆنه گئدیب یالوارېرلار، اؤلۆلردن مدد اومورلار، تۆربه‌لره گئدیب بُت‌پرست‌لر کیمی داشا سجده إله‌ییرلر، چیت باغلایېرلار، نذیر دئییرلر. بو عاغېلې وئرَن طریقتچی‌لرمی واردې حَضرَت محمّد زامانېندا؟ طریقتچی‌لرین باش‌بیلَنی ایبن عَرَبی فیرعۏنون ایمان’لا اؤلدۆڲۆنه آند ایچمک’له گۆناهکار اۏلوب. طریقتچی‌لر، مؤولوی‌لر، خلوتی‌لر، قلندری‌لر چالغې چالا-چالا قورآنی-کریم اۏخویوب، اوشاق- اۏغلان هامېسې بیرگه «دوعا إله‌ییریک» دئیه رقص إله‌ییب، اۏینایان‌لار – بونلار کافیر دیلر. تککه‌لر یېخېلمالې، تَمَل‌لری یئددی آرشېن قازېلمالې، چېخان تۏرپاق دَنیزه تؤکۆلمه‌لی دیر کی، آنجاق اۏرا‌لاردا ناماز قېلماق مۆمکۆن اۏلسون.
همین نۆصرَت خۏجا داها دا قېزېشېب آغزېندان قېغېلجېم ساچا-ساچا: «إی مؤمۆن‌لر، قهوه ایچمک حرامدې»، – دئییرمیش. حَضرَت پئیغمبَریمیز بونون زئیینی اویوشدوردوغونو، معده‌نی دئشدیڲینی، بئل بۏشلوغو و قېسېرلېق یاراتدېغېنې بیلدیڲینه، قهوه‌نین شئیطان اۏیونو اۏلدوغونو درک إله‌دیڲینه گؤره ایچمه‌میشدی. بوندان باشقا، ایندی قهوه‌خانالار کئف أهلی‌نین، ذؤوق دۆشکۆنۆ اۏلان وار‌لې‌لارېن دیز-دیزه اۏتوروب، هر جۆر أدب‌سیز‌لیک إله‌دیک‌لری یئرلردی، حتتا تککه‌لردن أوّل قهوه‌خانالار باغلانمالېدې. کاسېبېن قهوه ایچمه‌ڲه پولومو وار؟ قهوه‌خانالارا گئدیر، قهوه’یله بئیین‌لرینی دومانلاندېرېر، ایپین اوجونو إله ایتیریرلر کی، اۏرا‌دا ایتین، کؤپه‌ڲین دانېشدېق‌لارېنې دۏغرو ظنّ إله‌ییب دینله‌ییرلر؛ همین نۆصرَت: «ایتدی، ایندی ده منه و دینیمیزه کۆفر إله‌ییر»، – دئییرمیش.
ایجازه‌نیز’له اۏ واعیظ أفَندی‌نین سۏن سؤزۆنه جاواب وئرمک ایسته‌ییرم. حاجې-خۏجا-واعیظ-ایمام دسته‌سی‌نین بیز ایت‌لری هئچ سئومه‌مه‌سی، ألبتّه، معلومونوزدو. منه قالسا، مسأله – حَضرَت محمّدین اۆستۆنده یاتمېش بیر پیشیڲی اۏیاتماماق اۆچۆن أته‌ڲینی کسمه‌سی’یله باغلېدې. پیشیڲه گؤرسه‌دیلن بو نزاکتین بیزه گؤرسه‌دیلمه‌دیڲی خاطېرلانېب، نانکۏر اۏلدوغونو أن سفئح آدام اۏغلونون بئله بیلدیڲی همین مخلوق’لا أزَلی داوامېز اۆزۆند‌ن «رسول‌الله‌ېن ایت‌لر’له دۆشمنچی‌لیڲی واردې» دئمک طلب اۏلونور. «دست‌نامازې پۏزار» دئیه مسجیدلره بوراخېلماماغېمېز، یۆز ایل‌لر دیر مسجید حَیَط‌لرینده تعصّۆب‌کئش‌لرین سېرېقلې سۆپۆرگه‌لریندَن یئدیڲیمیز ضربه‌لر پیس نيَّت‌لر’له یارادېلمېش بو یانلېش تفسیرین نتیجه‌سی دیر.
سیزه قورآنی-کریمین أن گؤزَل سوره‌لریندن اۏلان «کهف» سوره‌سینی خاطېرلاتماق ایسته‌ییرم: بو گؤزَل قهوه‌خانادا، آرامېزدا قورآنی-کریم اۏخومایان کیتاب‌سېزلار اۏلدوغونا گؤره یۏخ، بئله حافیظه‌لری تزه‌له‌مک اۆچۆن. همین سوره‌ده بُت‌پرست‌لر آراسېندا یاشاماقدان بئز‌میش یئددی جاواندان صؤحبَت آچېلېر. اۏنلار بیر ماغارادا دالدالانېب یاتېر‌لار. آللاه بیر-بیر جاوان‌لارېن قولاق‌لارېنا مؤهۆر ووروب اۏنلارې دۆز اۆچ یۆز دۏققوز ایل یاتېردېر. اۏیاناندا آرادان بو قدر واخت کئچدیڲینی همین یئددی جاواندان بیری آدام‌لار آراسېنا قارېشاندا ألینده‌کی یارامایان سیکّه‌دن باشا دۆشۆر: جاوان‌لار چۏخ حئیرت‌لَنیرلر. اینسان اۏغلونون آللاها باغلې‌لېغېندان، اۏنون مؤعجۆزه‌لریندن، زامانېن اؤته‌ری‌لیڲیندَن، درین یوخونون شیرین‌لیڲیندن صؤحبَت آچان سوره‌نین ایستر-ایسته‌مَز سیزه خاطېرلا‌داجاغېم اۏن سککیزینجی آ‌یه‌سینده همین یئددی جاوانېن یاتدېغې أصحابی-کهف آد‌لې ماغارانېن گیریشینده یاتان ایتدن بحث إدیلیر. طبیعی کی، هر کس قورآنی-کریمده اؤز آدې‌نېن اۏلماسې’یلا فخر إله‌یه بیلر. بیر ایت کیمی همین سوره’یله اؤیۆنۆر، دئییرَم کی، دۆشمن‌لرینه یاوا ایت دئیَن أرض‌رومی‌لرین عاغېل‌لارېنې، اینشاللاه، باش‌لارېنا گتیرَر.
اۏندا ایت‌لره قارشې بو دۆشمنچی‌لیڲین أصلی-أساسې نه‌دیر؟ نییه «ایت موردار دېر» دئییر‌سینیز، نییه إوینیزه ایت گیرَنده هر یئری باشدان-آیاغا سیلیب-سۆپۆرۆرسۆنۆز؟ بیزه تۏخانانېن دست‌نامازې پۏزولورمو؟ کۏفتانېزېن اوجو بیر ایتین نم تۆک‌لرینه آزاجېق تۏخانسا، نییه کۏفتانې باشدان‌خاراب عصبی قارې‌لار کیمی یئددی کره یوماغې شرط قۏیورسونوز؟ ایتین قازانې یالاماغېنا گؤره قازانېن یا آتېلمالې، یا قالا‌یلانمالې اۏلدوغوندان آنجاق قالا‌یچې‌لار، بلکه ده پیشیک‌لر باش آچا بیلر.
نه واخت کی آدام‌لار اۏبا‌لاردان، دۆزنگاه‌لاردان، کؤچَب‌لیکد‌ن أل چکیب شَهَره کؤچدۆلر، چۏبان ایت‌لری اۏبادا قالدې، اۏندا بیز ایت‌لر موردار اۏلدوق. ایسلامیيَّتدن أوّل ایکی آیدان بیری ایت آیې ایدی. ایندی‌سه ایت اۏلدو اوغورسوز. بو آخشام بیر آز عیبرت دَرسی آلماق ایسته‌ین سیز دۏست‌لارېمې کدر‌لَندیرمک ایسته‌میرم، من واعیظ أفَندی‌نین قهوه‌خانالارېمېزې سؤیۆب-یامانلاماسېنا حیرص‌لنیرَم.
بو أرض‌روملو نۆصرَتین آتاسې‌نېن بللی اۏلمادېغېنې سؤیله‌سم، نه دئیَرلر؟ منه ده دئمیشدیلر کی، سن نه جۆر ایتسن، اوستان قهوه‌خانادا رسم آسېب، حیکایه دانېشان مَدّاح اۏلدوغونا گؤره سن اۏنو قۏروماق اۆچۆن، بو دېر ها، واعیظ أفَندییه بؤهتان آتېرسان. نه دانېشېر‌سېنېز، بؤهتان آتمېرام. من قهوه‌خانالارېمېزې چۏخ سئویرَم. بیلیرسینیزمی کی، رسمیم بئله اوجوز کاغېذ اۆزه‌رینده نقش اۏلوندوغونا، یا دا ایت اۏلدوغوما گؤره کدرلَنمیرَم ده، من سیز‌لر’له بیرگه آدام کیمی اۏتوروب قهوه ایچمه‌دیڲیمه حئییف‌سیلَنیرَم. بیز قهوه‌میز و قهوه‌خانالارېمېز اۆچۆن اؤلۆرۆک… آما بو نه‌دیر بئله… اوستام باخ چمنه جذب‌إدیجی قهوه وئریر. «هئچ رسم ده قهوه ایچرمی؟» دئمه‌ڲین؛ باخېن. باخېن، کؤپک لاققا-لاق’لا قهوه ایچیر.
اۏۏه، گؤزَل، چۏخ یاخشې تأثیر إله‌دی، ایچیمی ایسیتدی، گؤزلریمی ایتی‌لَشدیردی، بئینیمی آچدې و گؤرۆن عاغلېما نه گلدی. وئنئزییا حاکیمی پادشاهېمېزېن قېزې نورحیات سولطانا هديه کیمی چین ایپه‌ڲیندن، تۏپ-تۏپ قوماش‌لاردان، اۆستۆ ماوی چیچکلی چین کؤینک‌لریندن باشقا نه یۏللایېب، بیلیرسینیزمی؟ تۆک‌لری ایپَکد‌ن، قوندوز تۆکۆندن یومشاق اۏلان عیشوه‌لی بیر فیرنگ ایتی. همین ایت یامان نازلې’یمېش، بیر ده قېرمېزې ایپَکد‌ن پالتارې وارمېش. بیزیم تانېش‌لاردان بیری اۏنو راحاتلایېب، اۏندان بیلیرم. همین فیرنگ اؤلکه‌سینده آز قالا کؤپک‌لرین هامېسې بو جۆر ألبسه گئیَرمیش. اۏرا‌دا گویا کۆبارلار کۆبارې بیر فیرنگ قارېسې چېلپاق ایت‌می گؤرۆب، یۏخ’سا کؤپه‌ڲینکینی‌می گؤرۆب، داها اۏنو بیلمیرَم، دئییرلر، «آیی، حئیوان چېلپاقدې!» قېشقېراراق یېخېلېب اؤزۆندن گئدیب.
فیرنگ دین‌سیزلری‌نین اؤلکه‌سینده آز قالا هر ایتین بیر صاحابې وارمېش. زاواللې ایت‌لر بۏیون‌لارېندا زنجیر، أن یازېق کؤله‌لر کیمی زنجیرلنمیش حالدا، هردن‌بیر سۆرۆتلَنه-سۆرۆتلَنه کۆچه‌لرده گزدیریلیرلرمیش. همین آدام‌لار سۏنرا اۏ زاواللې ایت‌لری زۏر’لا إولرینه سۏخار، حتتا اۏنلارې یاتاق‌لارېنا دا سا‌لارلارمېش. بیر ایت اۏ بیری’یله ایمسیله‌شیب-سئویشمک نه‌دی، یاناشې بئله گزمزمیش. زنجیرلنمیش حالدا بئله میسکین وضعيّت‌لری’یله کۆچه‌ده قارشېلاشسایدېلار، حۆزنلۆ گؤز‌لری’یله بیر-بیری‌لرینی اوزاقدان خئیلَک سۆزرلرمیش.
بیزیم ایستانبول کۆچه‌لرینده سۆرۆلر’له، دسته‌لر’له آزادجا گزَن ایت‌لر اۏلماغېمېز، آغا – صاحیب تانېمازدان لازېم گلنده یۏل کسمه‌ڲیمیز، کئفیمیز ایسته‌ین ایستی گوشه‌ده قېورېلېب، کؤلگه‌یه اوزانېب مېشېل-مېشېل یاتماغېمېز، ایسته‌دیڲیمیز یئره سېچېب، ایسته‌دیڲیمیزی قاپماغېمېز گاوورلارېن عاغېل‌لارېنا سېغېشان شئی‌لر دَڲیل. گؤره‌سن، بو سبَبدَن‌می أرض‌روملو حئیران‌لارې‌نېن ایستانبول کۆچه‌لرینده صدَقه اۆچۆن دوعا اۏخونا-اۏخونا ایت‌لره أت آتېلماسېنا، بونون اۆچۆن وقف‌لر قورولماسېنا قارشې اۏلدوق‌لارې باره‌ده دۆشۆنمه‌دیم. أڲر بونلارېن نيَّتی ایت‌لره دۆشمنچی‌لیکدن باشقا اؤزل دین‌سیزلیگ إله‌مکدی‌سه، ایت میللتینه دۆشمنچی‌لیڲین إله دین‌سیزلیڲین اؤزۆ اۏلدوغونو خاطېرلادېم. همین رذیل‌لرین، اومودوارام کی، اوزاق اۏلمایان إعدام‌لارې واختې جلّاد دۏست‌لار – بعضن عیبرت اۏلسون دئیه إله‌دیک‌لری کیمی – بیزی ده پارچالایېب یئمه‌ڲه چاغېرارلار.
آخېردا دا دئیَک کی، بوندان اؤنجه‌کی صاحابېم چۏخ عدالتلی آدام ایدی. گئجه سۏیوغونا چېخاندا ایشی بؤلۆشۆردۆک. من هۆرمه‌یه باشلایان کیمی اۏ، قوربانېنې بۏغازلایار، بئله‌جه، حریفین فریادې إشیدیلمزدی. عَوَضینده ده جزالاندېردېغې گۆناه‌کار‌لارې دۏغرایېر، قاینادېر، منه وئریردی، یئییردیم. من چیڲ أت سئومیرَم. أرض‌روملو واعیظین جلّادې، یقین، اینشاللاه، آرتېق بو باره‌ده ده دۆشۆنَر، اۏ یارامازېن أتینی چیڲ-چیڲ یئییب معده‌می پۏزمارام.
بیرینجی بؤلۆمۆن سۏنو
رۏمانېن باشقا بؤلۆم‌لرینی اۏخوماق اۆچۆن آشاغېداکې سئچه‌نَک‌لره تۏخانېن!
بیرینجی بؤلۆم ایکینجی بؤلۆم اۆچۆنجۆ بؤلۆم
سایېن قادر جعفری‌نین اینستاگرام صفحه‌سی: www.instagram.com/qadircfri
سۏنا نشریاتې‌نېن اینستاگرام صفحه‌سی: www.instagram.com/sona.pub
بَنزَرگه‌لر / Bənzərgələr
آنا کارنینا / لئو تۏلستۏی (بیرینجی بؤلۆم)
آغ گئجهلر / فئۏدۏر داستایئوسکی (بیرینجی بؤلۆم)
علی و نینۏ / قوربان سعید (بیرینجی بؤلۆم)
اؤلۆلر إویندن آنېلار / فئۏدۏر داستایئوسکی (بیرینجی بؤلۆم)
قادېن جۏرابلارې / جلیل جاوانشیر (بیرینجی بؤلۆم)
قاران‌لېق بوتیکلرین خیابانې/ پاتریک مۏدیانۏ (بیرینجی بؤلۆم)
منیم إرمنی اۏغلوم / آکشین خیال (رۏمانېن بۆتۆنۆ)
آذربایجان، رۏمان و رۏمانتیزم / آیهان میانالې…
