کؤچۆرۆب اویقونلاشدېران‌لار: آیهان میانالې، علیرضا فرشی
اؤلن دۆنیام / ایسماعیل شېخلې
هر هانسې گؤرکَملی آدامېن یاشامېندان رۏمان یازماق مۆمکۆن اۏلمادېغې کیمی، خالقېن یاشامې‌نېن ایسته‌نیلن مرحَله‌سیندن ده بؤیۆک بدیعی أثرلر یازماق غئیری-مۆمکۆن دیر. اۏ آدام‌لارېن یاشامېندان أثر یازماق مۆمکۆن دیر کی، بو یاشام جمعيّتین ایجتیماعی، سیاسی و سۏسیال تاریخی ایله سَسلش‌سین و نتیجه إعتیبارې ایله فردی ترجۆمه‌یی-حال ایجتیماعی ترجۆمه‌یی-حالا چئوریلسین. خالقېن دا یاشامېندا طالئع‌یۆکلۆ دؤنۆش نؤقطه‌‌لری اۏلور. بو دؤنۆش نؤقطه‌‌لری خالقېن یئنی، خۏشبخت یاخود بدبخت یاشام مرحَله‌لرینه کئچمه‌سینه نه‌دن اۏلور. 20-نجی عصرده بیزیم خالقېن یاشامېندا بئله دؤنگه‌لر چۏخ اۏلموشدور. اینقیلاب ایل‌لری، 30-نجو ایل حادیثه‌لری، بؤیۆک وطن ساواشې دؤورۆ، 37-نجی ایل و ساییر بو جۆر دؤنۆش نؤقطه‌لریندن دیر. من “دَلی کۆر” رۏمانېنې یازدېقدان سۏنرا آذربایجاندا 20-نجی ایل‌لرده باش وئرَن اینقیلاب تاریخیمیزدن یازماق قرارېنا گلدیم، مۆعيَّن ماتئریال‌لار تۏپلادېم، حتتا أثرین آدېنې دا اۏخوجو‌لارا چاتدېردېم. “قانلې تپه” آدلاناجاق بو أثر 20-نجی ایل‌لرین مۆرَکَّب و ضیدیيَّتلی یاشامېنې إحاطه إتمه‌لی ایدی. لاکین مؤوجود اۏلان قاداغا‌لار، آرشیو سندلری‌نین گیزلین ساخلا‌نېلماسې، اۏ ایل‌لرده باش وئرَن أصل حقیقت و ضیدیيَّت‌لرین مئیدانا چېخاردېلېب آچېق سؤیله‌نیلمه‌سینه قۏیولموش یاساق‌لارېن نتیجه‌سینده تاریخی دؤورۆ اۏلدوغو کیمی وئرمه‌ڲین غئیری-مۆمکۆنلۆڲۆ منی فیکریمدن داشېندېردې. گؤردۆم کی، یازاجاغېم أثر یازېلمېش أثرلرین (“دۆنیا قۏپور”، “دومانلې تبریز”، “بیر گنجین مانیفئستی”، “سَحَر”، “شامۏ”) تکرارېندان باشقا بیر شئی اۏلمایاجاق. اۏنا گؤره ده، رۏمانې یازماماغې قرارا آلدېم. لاکین سۏن ایل‌لرده باش وئرَن حادیثه‌لر، محدودییت و قاداغا‌لارېن گؤتۆرۆلمه‌سی، باش وئرمیش حادیثه‌لرین قیسمَن گرچک‌لیک’له وئریلمه‌سی ایمکانې منی أثر اۆزه‌رینده یئنی‌دن ایشله‌مه‌ڲه سؤوق إتدی و من یئنی رۏمان اۆزه‌رینده ایشله‌مه‌ڲی قرارا آلدېم. أثرین روحو و مَضمونو تامام یئنی اۏلدو، أثرین آدې دا دَڲیشدی. من رۏمانېمې “اؤلن دۆنیام” آدلاندېردېم. لاکین خسته‌لیک، یازېچې اۆچۆن أساس اۏلان گؤزۆن گؤرمه‌مه‌سی، یازېب-اۏخویا بیلمه‌مه‌ڲیم منیم پلان‌لارېمې آلت-اۆست إله‌دی. اوزون ایضطیراب و تَرَدّۆددن، عائله مشورَ‌ت‌لریندَن سۏنرا بو قناعَته گلدیک کی، من أثری دیققت إدیم و یاشام یۏلداشېم اۏنلارې یازېیا کؤچۆرتسۆن. بو قایدا ایله أثری حیصّه-حیصّه، فصیل-فصیل یازېب باشا چاتدېردېق و بونا گؤره، ایلک اؤنجه‌دن یاشام یۏلداشېما اؤز تَشَکّۆرۆمۆ بیلدیریرم. أثری یازارکن تاریخی سند‌لرین، آرشیو ماتئریال‌لارې‌نېن، حادیثه‌لرین ایشتیراکچې‌سې اۏلان آدام‌لارېن آذربایجاندا و خاریجده چاپ اۏلونموش خاطیره و کیتاب‌لارې‌نېن تۏپلانماسې و منه چاتدېرېلماسېندا بؤیۆک زحمت‌لری اۏلان گنجه‌لی دۏستوم تۏفیق باغېراۏوا، یازېچې آنارا و ساواش تاریخیمیزی، إله‌جه ده ژئنئرال‌لارېمېزېن یاشامېنې مۆکممل بیلن شمیستان نظیرلی‌یـه دؤنه-دؤنه میننتدار اۏلدوغومو سؤیله‌ییرم. همچینین أل یازماسې‌نېن حاضېرلانماسېندا منه یاخېندان کؤمَک إدن اۏغلان‌لارېم إلچین و فرروخا، إله‌جه ده گلین‌لریم سئوینج و رئیحانا میننتدارام. اۏخوجو‌لارېمدان ایسه أثرده یاشېمېن چۏخلوغو و خسته‌لیڲیمدن ایره‌لی گلَن قوصور‌لار وار’سا، باغېشلامالارېنې ایلک اؤنجه‌دن خواهیش إدیرم.
10 مارت 1995-نجی ایل ایسماعیل شېخلې
اۏلن دۆنیام (بیرینجی بؤلۆم)
حَسَن آغا إیوانې کۆره باخان إولری‌نین حَیَطینده اۏدون یارېردې. هاوانېن سازاق، أطرافېن قرۏو اۏلماسېنا باخمایاراق إنلی کۆره‌ڲی‌نین اۏرتاسې ترله‌میشدی. علاالدین سَسینی إشیدنده بالتانې کؤتۆڲه سانجېب دیکَلدی. گؤدَکچه‌سینی چیڲنینه سالدې، آغېر-آغېر دۏققازا دۏغرو آددېملادې.
– نییه اۏر‌دا دوروبسان؟
– بری گل، سؤزۆم وار.
حَسَن آغا اۏنا یاخېنلاشدې. سلاملاشدېلار. علاالدینین گؤز‌لری گۆلۆردۆ.
– بیر شئی گؤرمۆرسَن؟
حَسَن آغا دیققت’له علاالدینی باشدان-آیاغا سۆزدۆ. گؤردۆ کی، نیشانلاناندان بری اۆستۆ-باشې سلیقه‌یه دۆشۆب. گۆلۆمسۆندۆ.
– دئیه‌سن قېزېن عئشقی سنی سېغاللاشدېرېب؟
– إله بو؟
– به، نه ایسته‌ییرسَن؟
– اۆست-باشېمې دئمیرَم، بیر چیڲنیمده‌کینه باخ.
حَسَن آغا یالنېز ایندی قۏشالۆله‌نی گؤردۆ و گؤز‌لری ماراقدان ایشېلدادې. بیر اۏوچو حریص‌لیڲی ایله ألینی اوزادېب تۆفنگی آلدې. پارېلدایان قونداغېنا، نه قدر تمیزلَنسه ده، یاغې تامام سیلینمه‌ڲن لۆله‌سینه باخدې، چاخماغېنې چکیب برک-بۏشلوغونو یۏخلا‌دې. تَتیڲی باسدې، سۏنرا لۆله‌نی ایشېلدایان گۆنه دۏغرو قالدېرېب باخدې. نیشان آلېرمېش کیمی گؤزۆنۆ قېیېب اۆزۆنۆ قونداغا یاپېشدېردې.
– هه، نئجه دیر؟
حَسَن آغا تۆفنگین آغېرلېغېنې بیلمک ایسته‌ییرمیش تکین قۏشالۆله‌نی ألینده سامباللادې.
– چۏخ مۆبارک، هاواخت آلېبسان؟
– دۆنن.
– آتماغې نئجه دیر، یۏخلا‌مېسان‌مې، دۆزمۆ نیشان آلېر؟
– إله سَنین یانېنا گلمیشم کی، گئد‌ک یۏخلا‌یاق.
حَسَن آغانېن بیردن-بیره آلېشان اۏوچولوق إحتیراصې بیردن-بیره ده سؤندۆ. قۏشالۆله‌نی گئری قایتاردې.
– یۏخ، بو گۆن گئده بیلمه‌یه‌جم.
– نییه؟
– قۏناغېم گله‌جَک.
علاالدین دۏستوندان بئله جاواب گؤزلمه‌دیڲیندن بیر آن دوروخدو. اۏ إله ظنّ إدیردی کی، حَسَن آغا همیشه‌کی کیمی أل‌اۆستۆ راضېلاشاجاق، درحال پاترۏن‌داشېنې، تۆفنگینی گؤتۆرۆب اۏنا یۏلداش‌لېق إده‌جکدی.
– قۏناغېن نه واخت گله‌جَک؟
– گۆن‌اۏرتا اۆستۆ، یا دا آخشام طرفی.
– إح، آی رحمت‌لیڲین اۏغلو، اۏناجان اۏن دفعه گئدیب گله‌ریک. تئز اۏل، تۆفنگینی گؤتۆر.
– یۏخ، علاالدین، بو دفعه من‌سیز گئت.
– إله شئی یۏخدو. سن‌سیز اۏوون نه لَذَّتی. – علاالدین دؤنۆب سویو سۏغولموش کۆره، جَله‌ده‌کی چېلپاق آغاج‌لارا، چیلکن‌لره، اۏ تایداکې مئشه‌نین بۏز قۏواق‌لارېنا باخدې. -أصل اۏو واختېدې، هاوا دا هاوالانېب. سَنین جانېن اۆچۆن اۆره‌ڲیمه دامېب، گئدن کیمی مارال ووراجایېق، اؤزۆم اۏجاق چاتېب کاباب چکه‌جم.
حَسَن آغانېن اۏوچولوغونا، سرراست گۆلـله آتماغېنا سؤز اۏلا بیلمَزدی. اۏنلار همیشه بیر یئرده اۏوا گئد‌ر، اۏجاق چاتېب اۏو أتی پیشیرَردیلر. علاالدین ده پیس اۏوچو دَڲیلدی. آما اؤزۆنۆن ألینه یاتان تۆفنگی یۏخ ایدی. یئزنه‌سیندن، تانېش‌لارېندان آلدېغې تۆفنگ‌لر ایسه، هردن اۏنون گۆلـله‌سینی بۏشا چېخاردېردې. ایندی اؤزۆنه تزه تۆفنگ آلمېشدې. حَسَن آغا بو جاوان اۏغلانېن اۆره‌ڲیندن کئچن‌لری دویدو. اۏ، باشا دۆشۆردۆ کی، علاالدین اؤزۆنۆ گؤرسَتمک ایسته‌ییر. ایسته‌ییر کی، کۆرۆ کئچیب مئشه‌ده آخشاما قدر دۏلاشسېن، گئری دؤننده أ‌لی دۏلو قایېتسېن، تزه تۆفنگین ایلک اۏووندان-ووردوغو قېرقۏوول‌لاردان – نیشانلې‌سېنا پای گؤندَرسین، قۆرّه‌لنسین. اۏنون اؤزۆ ده جاوان اۏلموشدو. مئشه‌دن قایېداندا کندین اۏرتاسېنداکې جېغېرلارا سېغېشمېردې. ایسته‌دیڲی قېزېن دۏققازلارېندان کئچنده بیلیردی کی، هاردا’سا گیزلَنیب آرخاسېنجا باخان وار، آز قالېردې آیاق‌لارې دۏلاشسېن. آخشام اۆستۆ باجې‌سې، یا دا آنا‌سې اۆستۆنۆ وورماسا‌لار دا، اۏنون اۆره‌ڲیندن کئچن‌لری باشا دۆشۆر، اۏولانان قېرقۏوول‌لاردان قۏنشویا پای گؤندَ‌ریردیلر. بو پای حَسَن آغانېن دئییکلی‌سی‌نین گیزلیجه اۆرَک دؤڲۆنتۆسۆنه، یاناق‌لارې‌نېن قېزارماسېنا نه‌دن اۏلوردو. إرته‌سی گۆن ایسه اۏنا ناخېشلې یۆن جۏراب، یا دا یان‌لارې ایشله‌مه‌لی دستمال گلیردی… حَسَن آغا باشا دۆشۆردۆ کی، علاالدین بو ساعات تۆفنگدن چۏخ اؤزۆنۆ سېناماق، نیشانلې‌سې‌نېن گؤزۆنده اوجالماق ایسته‌ییر.
– إله گَرَک بو گۆن گئد‌ک؟ قۏی قالسېن صاباحا. آخشامدان حاضېرلاشېب اۏ باشدان گئده‌ریک.
گؤرمۆرسَن گۆن هارا قالخېب؟ بیز کۆرۆ کئچَنه‌جن، گۆن گۆن‌اۏرتادان أڲیله‌جک.
– هله آخشاما چۏخ وار، سؤزۆمۆ یئره سالما، اؤزۆن بیلیر‌سن کی، ألی‌بۏش گئرییه قایېدا بیلمه‌رَم. حَسَن آغا اۏنون إیهامېنې باشا دۆشدۆ. گۆلۆمسۆندۆ.
– واللاه هئچ هَوَسیم یۏخدو.
– باشېن حاقّې، سَندَن أل چَکَن دَڲیلم، گئد‌ک! حَسَن آغا یارې خۏش، یارې زۏر راضې‌لېق وئردی.
اۏنلار تۏرپاق یۏلدان آرالانېب، یارغانېن قاشېنداکې جېغېرا چېخدېلار.
آلان هامېدان قاباقدا گئدیر، تئز-تئز جېغېردان چېخېب سیرکه‌ن‌لرین آراسېنې دۏلاشېر، آیاغېنې یاواش-یاواش باسېب یئری ایمسیلییر، تۏراغای‌لارې هۆرکۆدۆر، سۏنرا گئری قایېدېر، علاالدینین أل-آیاغېنا سۆرتۆنۆردۆ. علاالدین ایتین سئوینجینه شریک اۏلورموش کیمی اۏنون باشېنې سېغاللایېردې.
دیکدیره چېخدېلار. حَسَن آغا آیاق ساخلایېب گیرمه‌ڲه إنن یۏلا باخدې. بیردن بَدَنی اۆشۆرگه‌لَندی. برکدن آسقېردې. علاالدین سَسه دؤنۆب باخدې و گؤردۆ کی، حَسَن آغا دیکدیرده دایانېب آشاغې إنمک ایسته‌میر. علاالدین گئری قایېتدې.
– نییه دوردون؟
– إشیتمه‌دین تک صبیر گلدی؟ – حَسَن آغا گؤزۆنۆ علاالدینین اۆزۆنه زیلله‌دی. اۏنون باخېش‌لارېندا بیر یالوارېش واردې. – هئچ آیاغېم گئتمیر، گل قایېداق.
– آی حَسَن قاغا، سن ده لاپ مزه‌لی اۏلموسان، تک صبیر گلنده نه اۏ‌لار؟ بئله
شئیدن اؤته‌ری ده، آدام گئری‌می قایېدار؟
– بیلیرم، سن بئله شئی‌لره اینانمېرسان، آما من اینانېرام. تک صبیر منه دۆشمۆر، من قایېدېرام.
اۏ، دۏغرودان دا گئری دؤندۆ. علاالدین نه قدر یالواردېسا، إشیتمک ایسته‌مه‌دی. حتتا اۏنون یۏلونو کسیب قاباغېندا آتېلېب-دۆشن آلانې دا آجېقلانېب قۏودو.
– آی حَسَن قاغا، بیر آیاق ساخلا، گؤر نه دئییرَم؟
حَسَن آغا دایاندې. هیجاندان سینه‌سی قالخېب-إنن علاالدینه باخدې.
– نه دئییرسن؟
– بیر شرطیم وار.
– نه شرط؟
– باخ، بو ایستیکانې نیشان قۏیاجام. أڲر بیرینجی گۆلـله‌یه وورا بیلسم، گئدیریک.
أڲر وورا بیلمه‌سم، سن دئیَن اۏلسون، قایېدېرېق.
حَسَن آغا تَرَدّۆد ایچینده دایاندې. اۏندان اینتیظار’لا جاواب گؤزله‌یَن علاالدینه خئیلَک باخدې. نه فیکیرلَشدی’سه، “یاخشې” دئدی و کؤکسۆنۆ اؤتۆردۆ. علاالدین قوش کیمی سېچرایېب آرالاندې. یۏلدان کنار‌دا، سیرکن‌لیک‌لرین ایچیندن اوجالان قانقالېن اوجونا کیبریت قوطوسونو تاخدې و عئینی سۆرعت’له گئری قایېتدې.
– بوردان نیشان آلېم، یۏخ’سا بیر آز گئری چکیلیم؟
– بوردان ننه‌م ده وورار، باخ، گئت اۏ دیکدیره.
علاالدین دئییلن یئره گئتدی و تۆفنگی اۆزۆنه قالدېرماغې ایله نیشانې وورماغې بیر اۏلدو.
– ایندی نه دئییرسن؟
– یاخشې، سن دئیَن اۏلسون، – دئیه حَسَن آغا گؤڲۆلسۆز جاواب وئردی و آیاغېنې سۆرۆیه-سۆرۆیه إنیشه دۏغرو آددېملادې.
کۆرۆن سویو گؤز یاشې کیمی دوم-دورو ایدی. یارغان‌لارېن دیبی، چیلکن‌لرین أطرافې سېرسېرا باغلامېشدې.
سو إله دایازلاشېب، إله شفّافلاشمېشدې کی، چایېن دیبینده‌کی داش‌لار آیدېنجا گؤرۆنۆردۆ.
سۏیوق اۏلماسایدې، آدام چرمه‌شیب آسان‌لېق’لا اۏ اۆزه کئچه بیلردی.
علاالدین اولغون کۏل‌لارې‌نېن آراسېندا‌کې قایېغې ایته‌له‌ییب سویا سالدې. هامېدان قاباق آلان آتېلېب قایېغا میندی. حَسَن آغا کۆره‌ڲی گؤتۆرۆب بورون طرفه کئچدی. علاالدین چپی ألینه آلدې. ایکی-اۆچ تکاندان سۏنرا کۆرۆ یارې إله‌دیلر.
خزل دیزه چېخېردې. قۏواق‌لار، پالېدلار، جېر مئیوه آغاج‌لارې، ساققېز کۏل‌لارې یارپاق‌لارېنې تؤکسه‌لر ده، بیر-بیرلرینه سؤیکَنیب سېخلاشمېشدېلار. إله بیل سۏیوقدان قۏرونماق اۆچۆن بیر-بیرلرینه قېسېلمېشدېلار. بیرجه قېزېلجېق کۏل‌لارې یارپاغېنې تؤکمه‌میش، یاز-یای آی‌لارېندا اۏلدوغو کیمی قالېنلاشېب قېزېل‌لېغا دؤنمۆشدۆلر.
آلان قاباقدا گئدیر، آیاق‌لارېنې یاواش باسېر، آرابیر دایانېب قولاق‌لارېنې شکله‌ییر، أطرافې دینشه‌ییردی. مئشه‌نین درین‌لیڲیندن، قاراسو طرفدن قاز سَسی گلیر، قاناد سَسی إشیدیلیردی. بیردن آلان دایاندې. یئری ایمسیله‌ییب گئری بۏیلاندې و قمیشلیڲه دۏغرو قاچېب مارېغا یاتدې. حَسَن آغا قۏلتوق‌آلتې سېندان گۆلـله چېخاردېب تۆفنگی دۏلدوردو. علاالدین قاباغا، ایتین یانېنا گئتدی. دیققت’له خَزَله، قمیش‌لیڲین یانېنداکې نم تۏرپاغا باخدې. أ‌لی ایله ایزی گؤرسَتدی.
– قابان دېر، ایندیجه کئچیبلر.
ایت ایزی آلېب بیر خئیلَک قمیش‌لیڲین یاخاسې بۏیو گئتدی. سۏنرا یانا بورولوب، مئشه‌نین درین‌لیڲینه قاچدې.
– دئیه‌سن، اییی آلېب، إحتیاطلې اۏل، – دئیه حَسَن آغا پېچېلتې ایله گؤرسه‌دیش وئردی.
اۏنلار دیزه قدر خَزَله باتا-باتا، نفَس‌لرینی درمَزدن، آلانېن دالېنجا گئتدیلر. مئشه قالېنلاشېردې. قېزېلجېق کۏل‌لارې، سارماشېق‌لار، آغاج‌لارېن گؤوده‌سینه ایلان کیمی دۏلانېب قۏل-بوداق آتان تنَک‌لر تئز-تئز یۏل‌لارېنې کسیردی. آرابیر قوش‌لار کۏل‌لاردان پېرېلتې ایله اوچور، قمیش‌لیڲین اۏ تایېندا گؤزدن ایتیردیلر.
بیردن آلانېن سَسی گلدی؛ اؤنجهې کسیک-کسیک، سۏنرا بۏغوق-بۏغوق. علاالدین سېچرایېب قاباغا آتېلدې. آلانېن خاصيّتینی بیلیردی: اۏو گؤرنده همیشه بئله إدردی.
اۏنلار قمیش‌لیڲین یانېندان تالایا چېخاندا گؤردۆلر کی، آلان ایری بیر قابانې قاباغېنا سالېب قۏوور. علاالدین تۆفنگی اۆزۆنه قالدېردې، تَتیڲی چَکدی. ایت زینگیلده‌دی و قېزېلجېق کۏلونا دۏغرو قاچدې. اۏنلار اؤز‌لرینی یئتیرنده گؤردۆلر کی، آلان هۆره-هۆره قېزېلجېق کۏلونون أطرافېندا فېرلانېر. ایت اۏنلارې گؤرنده داها دا اۆرَک‌لندی و کۏللوغا جومولدو.
– موردار کۏلا گیریب، تئز اۏل، آراکَسمه‌یه آلاق.
حَسَن آغا یئرینده دایاندې. علاالدین قنشر طرفه کئچدی. قېزېلجېق کۏلونو آرایا آلدېلار. چاخماغې چکیب تۆفنگ‌لری کۏللوغا توشلادېلار. بارماق‌لار ته‌تیکده حاضېر دایاندېلار.
قېزېلجېق کۏلو إله قالېن ایدی کی، بو اۆزۆند‌ن باخاندا اۏ اۆزۆنۆ گؤرمک مۆمکۆن دَڲیلدی. ایتین قۏووب کۏلا سالدېغې قابان دا، إله آلانېن اؤزۆ ده شینی‌ییب هاردا’سا دایانمېشدېلار. اۏوچولار دا نفَس‌لرینی ایچه‌ری سالمېشدېلار. بیر بالاجا شېققېلتې إشیدن کیمی تَتیڲی چکیب همین سَمته گۆلـله آتا‌سې’یدېلار.
حَسَن آغا کۏلون درین‌لیڲینده ایت زینگیلتیسی، سۏنرا شېققېلتې إشیتدی. یقین إتدی کی، آلان قابانېن قاباغېنې کسمیشدیر. دۏنوز ایسه نَفَسینی دریب فۆرصَت گؤزله‌ییر، آزاجېق کئچسه، ایتی پارچالایاجاق. تۆفنگینی اۏ سَمته هرله‌ییب تَتیڲی چَکدی. آلان سېچرایېب کۏللوقدان کنارا آتېلدې. گۆلـله سَسینه دیکسینن قوش‌لار، آغاجېن بوداغېنداکې قارغا‌لار هاوایا قالخدېلار و اوزون زامان جیویلتی سَسی قارغا قارېلتې‌سېنا قارېشدې. بارېت تۆستۆسۆ چکیلمه‌میش حَسَن آغا گؤردۆ کی، قابان کۏللوقدان چېخېب خۏرتلایا- خۏرتلایا قمیشلېغا قاچدې. قۏل‌لارې یانېنا دۆشدۆ. اۏ، یقین بیلیردی کی، گۆلـله‌سی بۏشا چېخمایېب. بس نئجه اۏلموشدو کی، قابان قاچېردې. آلان دا گؤرۆنمۆردۆ. تۆفنگی یئره آتدې. اۆره‌ڲی سکسکه‌لی حالدا قېزېلجېق کۏلونون باشېنا دۏلاندې و گؤردۆ کی، آلانېن بَدَنی تیتره‌ییر. ایت چاشقېن حالدا گاه قویروغونو بولایېب ایره‌لی أڲیلیر، گاه دا گئری چکیلیب کسیک-کسیک زینگیلده‌ییردی.
علاالدین سارالمېش کۏل‌لارېن آراسېندا آرخا‌سې اۆسته اوزانمېشدې. سینه‌سیندن قان آخېردې. پاپاغې کنارا دۆشمۆشدۆ. حَسَن آغانېن دیزلری قاتلاندې. إله بیل گؤزلرینه قاران‌لېق چؤکدۆ. باشې هرلَندی. سلدیرله‌یه-سلدیرله‌یه علاالدینه یاخېنلاشدې. دیز چؤکۆب بیر خئیلَک دۏنموش کیمی، لال-دینمز، قارشې‌سېندا اوزانان علاالدینین اؤنۆنده دایاندې. إله بیل اۏنون نیطقی توتولموش، دامار‌لارېندا قان دۏنموش، گؤزلرینه تۏر گلمیشدی. نه دیلله‌نه بیلیردی، نه ده ترپَنه. خئیلَک گؤزله‌دی. سۏنرا تیترک أل‌لری ایله خَزَلی، اۏت‌لارې کنارا آتدې. علاالدینین هله ده تۆفنگین تَتیڲینده اۏلان بارماغېنې آرالادې. اۏنو قوجاغېنا آلېب کۏللوقدان کنارا چَکدی. بیر خئیلَک نه إده‌جه‌ڲینی بیلمَزدن بئله‌جه دایاندې. سۏنرا علاالدینی یئنی‌دن خزلین اۆستۆنه اوزاتدې. نَفَسی دارالدې. هؤول’له دارتېب یاخاسېنې آچدې. پئنجه‌ڲی‌نین، کؤینه‌ڲی‌نین دۆڲمه‌لری وېزېلتې ایله یان‌یؤوره‌یه سپه‌لندی. بۏغازېنا یېغېلمېش گؤز یاش‌لارېنې اوددو. علاالدینین باشېنې قالدېرېب دیزی‌نین اۆستۆنه قۏیدو. اۏنون دا پئنجه‌ڲی‌نین، کؤینه‌ڲی‌نین یاخاسېنې آچدې. أ‌لی ایستی قانا بولاندې. بۏغولا-بۏغولا:”منیم إویمی نییه یېخدېن، – دئدی، – ایندی من نه إدیم، جماعته نه جاواب وئریم، سیزینکی‌لرین اۆزۆنه نئجه باخېم، آ ظالېم بالا‌سې؟ آی بدبخت اۏغلو، بدبخت، اؤزۆنۆ ده، منی ده نییه بدبخت إله‌دین؟ سنه دئمه‌دیم‌می تک صبیر گلدی، گل قایېداق. ایندی من باشېما هارانېن داشېنې تؤکۆم؟!”.
علاالدین إله بیل بو سؤز‌لری إشیتدی. گؤزلرینده ایشارتې سئزیلدی. دۏداق‌لارې ترپَندی. سَسی گۆج’له إشیدیلدی.
– سنده نه گۆناه وار، آی حَسَن قاغا، گؤرۆنۆر أجل منی چکیر‌میش.
علاالدینین بَدَنیندن گیزیلتی کئچدی. بو گیزیلتیدن قۏل‌لارې، قېلچا‌لارې گریلدی و بیردن سۆست‌لَشیب بۏشالدې. حَسَن آغا اۏنو قوجاقلایېب هؤنکۆردۆ. باشا دۆشدۆ کی، علاالدین جانېنې تاپشېردې. دیققت’له گؤزلرینه باخدې. تئلینی سېغاللادې، ألینی اۆزۆنده گزدیردی.
بئله‌جه، مئییت قوجاغېندا نه قدر دایاندېغېنې بیلمه‌دی. هاوانېن قارالېب گۆنۆن یاخدېغېندان، آخشامېن دۆشدۆڲۆندن خبری اۏلمادې. بیر ده اۏ واخت آیېلدې کی، مئشه‌یه قاران‌لېق چؤکۆر. اؤزۆنه تۏختاخلېق وئردی. مئییتی إحمالجا یئره، قېرۏولانمېش خَزَلین اۆستۆنه قۏیدو. مئییتین آیاق‌لارېنې، قۏل‌لارېنې دۆزلتدی، گؤزلرینی سېغادې، پاپاغېنې گتیریب باشې‌نېن آلتېنا قۏیدو. بوندان سۏنرا قامَتینی دۆزلدیب دیکَلدی. سازاق باشلامېشدې. مئشه سۆکوتا غرق اۏلموشدو.
حَسَن آغا یان‌یؤوره‌یه سپه‌لَنمیش قورو بوداق‌لاردان بیر قوجاق یېغدې، گتیریب مئییتین یانېندا یئره تؤکدۆ. أل‌لری أسه-أسه جیب‌لرینی آختاردې. کیبریت چېخاردېب اۏجاق قالا‌دې. مئشه‌یه قېزېل دیللی ألۏوون ایشېغې یایېلدې. سۏنرا ایری بیر کؤتۆڲۆ سۆرۆیۆب اۏجاغا قۏیدو. بیر خئیلَک چاتېرتې’یلا یانان اۏدون‌لارا باخدې.
آلان یئره یاتدې. قاباق آیاق‌لارې‌نېن اۆستۆنده، خَزَلی خېشېلدادا-خېشېلدادا، زینگیلده‌یه-زینگیلده‌یه مئییتین قارشې‌سېنا قدر سۆرۆندۆ. اۏنو ایمسیله‌دی و بیردن دیک آتېلېب گئری سېچرادې. حَسَن آغا دۏلموشدو. باشېنې أل‌لری آراسېنا آلېب، ایچین-ایچین، کۏرون-کۏرون آغلادې. إله بیل آلان بونو باشا دۆشدۆ. اولاماسېنا آرا وئریب تزه‌دن یئره یاتدې. بو دفعه سۆرۆنه-سۆرۆنه حَسَن آغایا یاخېنلاشدې. ایتین زینگیلتی‌سینی إشیدن کیشی ألینی اۏنون باشېنا چَکدی. ایت اؤزۆنه یاشام تاپمېش کیمی سیویشیب اۏنا لاپ یاخېنلاشدې. قویروغونو بولادې، حَسَن آغانېن بَدَنینه قېسېلدې. هر ایکی‌سی تیتره‌ییردی. حَسَن آغا ایتین بو حرکتیندن اۆرَک‌لندی، اؤزۆنه هم‌درد تاپمېش کیمی اۏلدو. بَدَنی‌نین تیتره‌مه‌سی آزالدې. ألینی أسیم-أسیم أسن آلانېن باشېنا چَکدی. “ایندی نه إله‌یک، آلان، بو دردی کیمه سؤیله‌یک؟ اؤزۆن گؤردۆن کی، منده گۆناه اۏلمادې، بدبخت اۏغلونو أجل چکیب بورا گتیردی! اؤزۆنۆن ده إوینی یېخدې، منیم ده. ایندی منه کیم ایناناجاق؟”. کیشی‌نین یاناق‌لارېندان یاش یووارلاندې. إله بیل آلان دا آغلایېردې، اۏجاغېن ایشېغېندا گؤز‌لری پارېلدایېردې.
خئیلَک بئله‌جه اۏتوردولار. سۏنرا حَسَن آغا یاواشجا آیاغا دوردو. تۆفنگ‌لری گؤتۆرۆب قامَتینی دۆزلتدی. بیر خئیلَک چاتېرتې ایله یانان اۏجاغا، ألۏوون ایشېغېندا اوزانمېش علاالدینین صیفتینه باخدې. کؤکسۆنۆ اؤتۆرۆب یاواش آددېم‌لار’لا اوزاقلاشماغا باشلادې. ایت ده دوردو. قویروغونو قېسېب یازېق-یازېق بۏیلاندې. حَسَن آغا گئری دؤندۆ. گؤز‌لری آلانېن گؤزلرینه ساتاشدې و گؤردۆ کی، ایتین اۆزۆنده، گؤزلری‌نین آلتې برابرینده، ایکی سولو زۏلاق ایشېلدایېر. اۏنو یئنی‌دن قهر بۏغدو:”سن بوردا قالا‌رسان، یاخشې‌مې، آلان، علاالدینی مئشه‌ده تک قۏیماق اۏلماز.اۏنون یانېندا، اۏجاغېن قېراغېندا اۏتورارسان. قۏیمازسان قورد-قوش یاخېن گله، یاخشې‌مې؟ من ده گئدیم کنده گؤرۆم نئیله‌ییرم، باشېما هارانېن داشېنې سالېرام”. آلان إله بیل دئییلن‌لری باشا دۆشدۆ. بیر اۏجاغېن ایشېغېندا آیدېن گؤرۆنن مئییته، بیر ده حَسَن آغایا باخدې. چؤمبَلدی. حَسَن آغا قاران‌لېقدا گؤزدن ایتَندن سۏنرا آغزېنې گؤڲه توتوب، آجې-آجې اولادې.
مئشه ساکیت‌لشمیشدی. نه قوش سَسی إشیدیلیردی، نه ده قاناد شاققېلتې‌سې. هردن بیر آدامېن أتینی اۆرپَشدیرن بایقوش اولاماسې اۏلماسایدې و کۆرۆن قېژېلتېسې آیدېنلاشماسایدې، اینسان مۆرگۆله‌ین مئشه‌ده واهیمه‌لنیب اؤلردی.
حَسَن آغا شاختادان دۏنموش خَزَل و قورو آغاج بوداق‌لارېنې آیاقلایا-آیاقلایا ساحیله دۏغرو آددېملایېردې. هله اؤزۆنه گلمه‌میشدی. هارا گئده‌جه‌ڲینی، نه إده‌جه‌ڲینی بیلمیردی. بیلمیردی کی، اؤنجه اؤز إوینه گئتسین، یۏخ’سا قارداشې‌گیله. دردینی اؤنجه آناسېنا آچسېن، یۏخ’سا آرواد‌لار اۆز-گؤزلرینی جېرېب ساچ‌لارېنې یۏلدوقدان سۏنرا اۏنو آرالېغا آلېب دیدیم-دیدیم إده‌جکدیلر؟ هئچ نه آنلامېر، هئچ نه باشا دۆشه بیلمیردی…
بیردن قاباقدان شېققېلتې و آت فېنخېرتېسې إشیدیلدی. حَسَن آغا دیکسیندی، آما یۏلدان چېخمادې.
اؤزگه واخت اۏلسایدې، سېچرایېب آغاجېن دالېنا کئچر، تۆفنگی هرله‌ییب ألینه آ‌لار، چاخماغې چکیب گۆلـله‌نی لۆله‌یه وئرَر و بارماغې ته‌تیکده گؤزله‌یردی. آما ایندی إله بیل هئچ نه گؤرمه‌دی. باشېنې آشاغې سالېب خَزَلی خېشېلدادا-خېشېلدادا یۏلونا داوام إتدی. آت بیر ده فېنخېردې. چاخماق شاققېلدادې و بۏغوق سَس إشیدیلدی:
– آ‌یه، کیمسن؟
– منم.
شمی‌الدین آغا قارداشې‌نېن سَسینی تانېیېب آت‌دان دۆشدۆ.
– نه اۏلوب؟
حَسَن آغا دینمه‌دی. شمی‌الدین آغا گؤردۆ کی، قارداشې بۆزۆشۆب. إله بیل اۏنون إنلی کۆره‌ڲی، گئنیش سینه‌سی قاتلانمېش، بئلی ده أڲیلمیشدی. شمی‌الدین آغا یان‌یؤوره‌یه بۏیلاندې.
– به علاالدین هانې؟
حَسَن آغا دینمه‌دی. بیلمه‌دی سؤزه نه‌دن و نئجه باشلاسېن، أحوالاتې قارداشېنا نه تَهَر باشا سالسېن.
– هئچ آلان دا گؤزۆمه دَڲمیر. به، اۏوا گلمه‌میشدینیز؟
– کاش قېلچا‌لارېم قېرېلایدې، هئچ گلمه‌ڲه‌یدیک.
– أ، بیر دۆزه‌مَللی دانېش گؤرۆم نه اۏلوب؟
– ألیمدن خاطا چېخدې، بدبخت اۏغلونو اؤلدۆردۆم.
– أ، نه دانېشدېغېندې؟
شمی‌الدین آغانېن بۏغازې قورودو، اودقونا-اودقونا قالدې. نه قدر چالېشدې’سا، سؤزۆنۆن دالېنې گتیره بیلمه‌دی.
– واللاه هئچ اؤزۆم ده بیلمه‌دیم نئجه اۏلدو؟
– به مئییت هانې؟
– اۏر‌دا، اۏجاغېن قېراغېندا دېر.
شمی‌الدین آغا مئشه‌نین درین‌لیڲینده قېزاران قېزېلجېق کۏلونا باخدې…
بیرینجی بؤلۆمۆن سۏنو
اؤلن دۆنیام / ایسماعیل شېخلې (رۏمان) (بیرینجی بؤلۆم)
اؤلن دۆنیام / ایسماعیل شېخلې (رۏمان) (ایکینجی بؤلۆم)
بَنزَرگه‌لر / Bənzərgələr
آنا کارنینا / لئو تۏلستۏی (بیرینجی بؤلۆم)
علی و نینۏ / قوربان سعید (بیرینجی بؤلۆم)
آغ گئجهلر / فئۏدۏر داستایئوسکی (بیرینجی بؤلۆم)
اؤلۆلر إویندن آنېلار / فئۏدۏر داستایئوسکی (بیرینجی بؤلۆم)
قادېن جۏرابلارې / جلیل جاوانشیر (بیرینجی بؤلۆم)
قاران‌لېق بوتیکلرین خیابانې/ پاتریک مۏدیانۏ (بیرینجی بؤلۆم)
آذربایجان، رۏمان و رۏمانتیزم / آیهان میانالې…
