(34 صفحه / 4729 سؤزجۆک)
کؤچۆرۆب اویقونلاشدېران‌لار: آیهان میانالې، علیرضا فرشی
منیم آدېم قېرمېزې / ایکینجی بؤلۆم
بیرینجی بؤلۆمۆن اؤزه‌تی…
بیزیم ایستانبول کۆچه‌لرینده سۆرۆلر’له، دسته‌لر’له آزادجا گزَن ایت‌لر اۏلماغېمېز، آغا – صاحیب تانېمازدان لازېم گلنده یۏل کسمه‌ڲیمیز، کئفیمیز ایسته‌ین ایستی گوشه‌ده قېورېلېب، کؤلگه‌یه اوزانېب مېشېل-مېشېل یاتماغېمېز، ایسته‌دیڲیمیز یئره سېچېب، ایسته‌دیڲیمیزی قاپماغېمېز گاوورلارېن عاغېل‌لارېنا سېغېشان شئی‌لر دَڲیل. گؤره‌سن، بو سبَبدَن‌می أرض‌روملو حئیران‌لارې‌نېن ایستانبول کۆچه‌لرینده صدَقه اۆچۆن دوعا اۏخونا-اۏخونا ایت‌لره أت آتېلماسېنا، بونون اۆچۆن وقف‌لر قورولماسېنا قارشې اۏلدوق‌لارې باره‌ده دۆشۆنمه‌دیم. أڲر بونلارېن نيَّتی ایت‌لره دۆشمنچی‌لیکدن باشقا اؤزل دین‌سیزلیگ إله‌مکدی‌سه، ایت میللتینه دۆشمنچی‌لیڲین إله دین‌سیزلیڲین اؤزۆ اۏلدوغونو خاطېرلادېم. همین رذیل‌لرین، اومودوارام کی، اوزاق اۏلمایان إعدام‌لارې واختې جلّاد دۏست‌لار – بعضن عیبرت اۏلسون دئیه إله‌دیک‌لری کیمی – بیزی ده پارچالایېب یئمه‌ڲه چاغېرارلار.
آخېردا دا دئیَک کی، بوندان اؤنجه‌کی صاحابېم چۏخ عدالتلی آدام ایدی. گئجه سۏیوغونا چېخاندا ایشی بؤلۆشۆردۆک. من هۆرمه‌یه باشلایان کیمی اۏ، قوربانېنې بۏغازلایار، بئله‌جه، حریفین فریادې إشیدیلمزدی. عَوَضینده ده جزالاندېردېغې گۆناه‌کار‌لارې دۏغرایېر، قاینادېر، منه وئریردی، یئییردیم. من چیڲ أت سئومیرَم. أرض‌روملو واعیظین جلّادې، یقین، اینشاللاه، آرتېق بو باره‌ده ده دۆشۆنَر، اۏ یارامازېن أتینی چیڲ-چیڲ یئییب معده‌می پۏزمارام.
ایکینجی بؤلۆم
4-منه قاتیل دئیه‌جکلر
منه اۏ عاغلې‌آزې اؤلدۆرمَزدن بیر آزجا قاباق بئله کیمین’سه جانېنې آلاجاغېمې دئسه’یدیلر، اینانمازدېم. بونا گؤره توتدوغوم ایش بعضن اۆفۆقده گؤزدن ایتن یاد گمی کیمی مندن گئتدیکجه اوزاقلاشېر. بعضن اؤزۆمۆ هئچ بیر جینایت ایشلَتمه‌میش تکی ده حیسّ إله‌ییرم. یازېق ظریف قارداشېمې هئچ ایستمَزدَن گَبَرتدیڲیمین اۆستۆند‌ن دؤرد گۆن کئچیب، وضعيّته ده ایندی-ایندی بیر آز آلېشمېشام.
قارشېلاشدېغېم ایرگنج مسأله‌نی آدام اؤلدۆرمَزدن حَلّ إله‌مه‌ڲی چۏخ ایستَردیم، آما درحال دا باشقا بیر یۏل اۏلمادېغېنې باشا دۆشدۆم. ایشی إله اۏراداجا بیتیردیم؛ بۆتۆن گؤره‌وی اۆستۆمه گؤتۆردۆم. بیر عاغېل‌سېزېن ایفتیراسې اۆزۆند‌ن بۆتۆن نقّاش‌لار جمعيّتی‌نین تهلۆکه‌یه آتېلماسېنا ایزین وئرمه‌دیم.
بونون’لا بئله، قاتیل‌لیڲه آلېشماق چتیندی. إوده دوراممېرام، کۆچه‌یه چېخېرام، کۆچه‌ده دوراممېرام، اۏ بیرینه گئدیرم، سۏنرا اۏ کۆچه‌دن سۏنراکېنا گئدیرم، اینسان‌لارېن اۆز‌لرینه باخدېقجا گؤرۆرَم کی، أل‌لرینه هله جینایت ایشلَتمک فۆرصَتی کئچیرمدیک‌لرینه گؤره آدام‌لارېن چۏخو اؤزۆنۆ گۆناه‌سېز حئساب إله‌ییر. بو کیچیک طالئع و قدر مسأله‌سی اۆزۆند‌ن آدام‌لارېن چۏخونون مندن داها أخلاقلې، داها یاخشې اۏلدوغونا اینانماق چتیندی. اۏلسا-اۏلسا، هله جینایت ایشلَتمه‌دیک‌لری اۆچۆن بیر آز هله تئزآلدانان گؤرکَملی اۏلور، بۆتۆن سفئح‌لر کیمی یاخشې نيَّتلی گؤرۆنۆرلر. گؤزۆنده زکا ایشېلتې‌سې، اۆزۆنده روحوندان بۏی وئرَن کؤلگه گؤردۆڲۆم هر کسین گیز‌لی قاتیل اۏلدوغونو باشا دۆشمک اۆچۆن اۏ یازېغې اؤلدۆرندن سۏنرا ایستانبول کۆچه‌لرینده دؤرد گۆن گزمه‌ڲیم منه بس إله‌دی. تکجه سفئح‌لر گۆناه‌سېزدېلار.
بو آخشام، مثَلَن، أسیر بازارې‌نېن آرخاسېندا‌کې قهوه‌خانادا ایستی قهوه‌م’له قېزېنېر، آرخادا‌کې ایت رسمینه باخېب، ایتین دانېشدېق‌لارېنا هامې’یلا بیرگه اؤزۆمۆ اونودوب گۆلَنده یانېمدا اۏتوران بیر حریفین ده منیم‌تک قاتیل اۏلدوغو حیسّی ایچیمی بۆرۆدۆ. اۏ دا منیم کیمی مَدّاحا گۆله بیلَردی، آما قۏلونون منیم قۏلومون بؤیرۆنده مَحرَم-مَحرَم دورماسېندان‌مې، فینجانې توتان تیترک بارماق‌لارې‌نېن راحات‌سېزلېغېندان‌مې، نه‌دن‌سه بیلمیرَم، اۏنون دا منیم سۏیومدان اۏلدوغو قرارېنا گلدیم و بیردن دؤنۆب اۆزۆنه دیک-دیک باخدېم. درحال قۏرخدو، صیفتی قېپ-قېرمېزې قېزاردې. قهوه داغېلاندا بیر تانېشې اۏنون قۏلونا گیردی:
(آرتېق نۆصرَت خۏجانېن طرفدارلارې بورا باسقېن إله‌ییر)، – دئدی.
همین آدامې قاش-گؤز ایشاره‌سی’یله سوسدوردو. اۏنلارېن قۏرخوسو منه ده سیرایت إله‌دی. کیمسه کیمسه‌یه إعتیبار إله‌میر، هامې هر آن قارشې‌سېنداکېندان آلچاق‌لېق گؤزله‌ییر.
هاوا داها دا سۏیوموش، کۆچه‌لرین کۆنج-بوجاغېندا، دووار دیب‌لرینده عمللی-باشلې قالېن قار قالمېشدې. زیل قاران‌لېقدا بَدَنیم دار کۆچه‌لری حیسّ إله‌یه-إله‌یه یۏلونو تاپېر. بعضن ده پرده‌لری کیپ چکیلی، پنجره‌لری قاپ-قارا تاختا’یلا اؤرتۆلۆ إولرین بیر یئریندن ایچه‌ریده هله یانان قندیلین سۏلقون ایشېغې إشیڲه سېزېب، قار‌دا برق وورور، چۏخ واخت’سا هئچ بیر ایشېق، هئچ بیر شئی گؤره بیلمیرَم. گؤزَتچی‌لرین دَڲه‌نک‌لرینی داش‌لارا وورماسېنا، غَزَبلی ایت سۆرۆلری‌نین اولاماسېنا، إولرین ایچیندن گلَن اینیلتی‌لره قولاق وئریب یۏلومو تاپېرام. بعضن گئجهیارېسې شهرین دار و قۏرخولو کۆچه‌لری قارېن سانکی اؤز ایچیندن سېزان مؤعجۆزه‌لی ایشېق’لا ایشېقلانېر، منه إله گلیر کی، قاران‌لېقدا، خارابا‌لېق‌لار و آغاج‌لار آراسېندا یۆز ایل‌لر دیر ایستانبولو بنزر‌سیز إله‌ین قاراباسمالارې گؤرۆرَم. بعضن ده إولرین ایچیندن بدبخت‌لرین اوغولتوسو گلیر؛ یا خېرهاخېر’لا اؤسکۆرۆر، یا بورون‌لارېنې چکیر، یا یوخولارېندا آغلایېر، قېشقېرېب-باغېرېرلار، یا دا بؤیۆر‌لرینده‌کی اوشاق‌لار آغلایاندا أر-آرواد‌لار بیر-بیری‌لرینی بۏغازلاماغا گیریشیرلر.
قاتیل اۏلمامېشدان قاباقکې خۏشبخت یاشامېمې خاطېرلاماق، نشه‌لنمک اۆچۆن بیر-ایکی آخشام بو قهوه‌خانادا مَدّاحې دینله‌مه‌ڲه گلدیم. بۆتۆن عؤمرۆمۆ بیرگه کئچیردیڲیم نقّاش قارداش‌لارېمېن چۏخو هر آخشام بورا گلیرلر. تا اوشاق‌لېقدان بری بیرگه نقش إله‌دیڲیمیز بیر عاغلې‌آزا قېیاندان بری آرتېق هئچ بیرینی گؤرمک ایسته‌میرم. بیر-بیری‌لرینی گؤرۆب، دئدی-قۏدو إله‌مَزدن بیر ایش گؤره بیلمه‌ڲن قارداش‌لارېمېن یاشامېندا، بورادا‌کې رذیل أڲلنجه هاواسېندا منی اوتاندېران چۏخ شئی وار. منی یئکه‌خانا حئساب إله‌ییب ایڲنه‌له‌مه‌سین‌لر دئیه مَدّاح اۆچۆن بیر-ایکی رسم ده من چکدیم، آما بو رسم‌لرین دۏست‌لارېمېن قېسقانج‌لېغې‌نېن قاباغېنې آلاجاغېنا دا اینانمادېم.
آما قېسقانماقدا چۏخ حاقلې دېرلار. رنگ قارېشدېرماقدا، جدوَل حاضېرلاماقدا، صفحه بَزه‌مکده، قۏنو سئچمکده، اۆز چکمکده، کۆتله‌وی ساواش و اۏو مجلیس‌لرینی یئرلَشدیرمکده، حئیوان‌لارې، پادشاه‌لا‌رې، گمی‌لری، آت‌لارې، ساواشچې‌لارې، آشېق‌لارې رسم إله‌مکده، نقشین ایچینه روحون شعرینی تؤکمکده، حتتا قېزېل سویونا چکمکده ده أن اوستا منم آخې. بونو سیزه اؤیۆنمک اۆچۆن یۏخ، منی باشا دۆشمه‌ڲینیز اۆچۆن سؤیله‌ییرم. قېسقانج‌لېق – زامان کئچدیکجه اوستا نقّاشېن یاشامېندا مۆطلَق بیر شئیه چئوریلیر.
راحات‌سېز‌لېقدان گئتدیکجه اوزانان گزینتی‌لرین اۏرتاسېندا بعضن تئزآلدانان، بعضن معصوم دین قارداش‌لارېمدان بیری’یله گؤز-گؤزه گلیرَم، بیردن ایچیمده بو غریبه دۆشۆنجه باش قالدېرېر: ایندی قاتیل اۏلدوغومو فیکیرلشسَم، قارشېمداکې بونو اۆزۆمدن آنلایاجاق.
بئله‌جه، درحال اؤزۆمۆ باشقا شئی‌لر باره‌ده دۆشۆنمه‌ڲه مجبور إله‌ییرم: لاپ ایلک گنج‌لیک ایل‌لریمده ناماز قېلا‌ندا قادېن‌لار حاققېندا فیکیرلشمه‌مک اۆچۆن اوتانج ایچینده قېورېلا-قېورېلا اؤزۆمۆ مجبور إله‌دیڲیم کیمی. آما ایکی‌لَشمه‌ڲی عاغلېمدان هئچ جۆر چېخاردا بیلمه‌دیڲیم اۏ گنج‌لیک بؤحران‌لارې‌نېن عکسینه اۏلاراق، ایندی ایشلَتدیڲیم جینایتی اونودا بیلیرم.
درک إله‌ییر‌سینیز کی، بۆتۆن بونلارې دوروموم’لا باغلې اۏلدوغو اۆچۆن دانېشېرام. بیر شئیی عاغلېمدان بئله کئچیرسَم، هر شئیی باشا دۆشَرسینیز. بو دا منی آرانېزدا خیال کیمی گزَن آد‌سېز، شخصییَّت‌سیز قاتیل اۏلماقدان چېخاردېر، یاخاسېنې أله وئرمیش، اۆزۆ بللی اۏلان، بۏینو وورولاجاق عادی گۆناهکار وضعيّتینه سالېر. ایزین وئرین کی، هر شئیی دۆشۆنمه‌ییم، اؤزۆم اۆچۆن بعضی شئی‌لری گیزلَدیم: سیزین کیمی نجیب آدام‌لار دا آیاق ایزلرینه باخېب اۏغرونو تاپان کیمی، سؤز‌لریمدن و رنگ‌لریمد‌ن منیم کیم اۏلدوغومو آشکارا چېخارتماغا چالېشسېنلار. بو دا بیزی ایندی چۏخ دَبده اۏلان اۆسلوب مسأله‌سینه گتیریب چېخاردېر: نقّاشېن شخصی اوصولو، اؤزۆنه‌مخصوص رنگی، سَسی وارمې، اۏلمالېدې‌مې؟
اوستالار اوستاسې، نقشین پیری بئهزادېن بیر رسمینی گؤتۆرَک. جینایت رسمی اۏلدوغو اۆچۆن اؤزۆنده اۆسلوبو دا إحتیوا إدن بو مؤعجۆزه‌لی شئی منیم وضعيّتیمه ده اویقون گلیردی. رحم‌سیز تاخت داواسېندا اؤلدۆرۆلمۆش بیر عجم شاهزاده‌سی‌نین کیتاب‌خاناسېندان چېخمېش هئرات ایشی اۏلان دۏخسان‌ایل‌لیک بیر قوصورسوز کیتابېن خُسرۏ و شیرینین حیکایه‌سینی صفحه‌لرینده نقل إله‌دیڲی ایله نه واخت’سا راستلاشمېشدېم. خُسرۏ و شیرینین سۏنونو بیلیر‌سینیز؛ فردوسی‌نین یۏخ، نیظامی‌نین نقل إله‌دیڲینی دئییرَم:
ایکی عاشیق نه ماجرا‌لار و فېرتېنالاردان سۏنرا إولَنیر، آما خُسرۏنون اؤنجه‌کی آروادېندان اۏلان اۏغلو گنج شیرویه شئیطانا اۏخشایېر، اۏنلارې راحات بوراخمېر. همین شاهزاده‌نین آتاسې‌نېن تاختېندا و گنج آروادې شیرینده گؤزۆ وار. نیظامی‌نین آغزې شیرلر کیمی پیس شییاردې دئدیڲی شیرویه بیر یۏل تاپېر، آتاسېنې أسیر آلېب تاختېندا اۏتورور. بیر گئجه آتاسې‌نېن شیرین’له یاتدېغې اۏتاغا گیریر، قاران‌لېقدا اۏرا-بورا تۏخانا-تۏخانا اۏنلارې یاتاقدا تاپېر، خنجرینی آتاسې‌نېن جیڲَرینه سانجېر. آتاسې‌نېن قانې سَحَره قدر آخاجاق، یانېندا راحاتجا اویویان گؤزَل شیرین’له یاتدېق‌لارې یاتاقدا اؤله‌جک.
بؤیۆک اوستاد بئهزادېن رسمی بو حیکایه قدر ایل‌لردن بری ایچیمده‌کی أصل قۏرخونو دا اۆزه چېخاردېردې: گئجهیارېسې قاران‌لېقدا اۏیانېب گؤز گؤزۆ گؤرمه‌ڲن اۏتاقدا تاققېلتې سالان باشقا آدامېن اۏلدوغونو بیلمه‌ڲین دهشتی! اۏ باشقا آدامېن بیر ألینده خنجر اۏلدوغونو، اۏ بیری ألی’یله سیزین بۏغازېنېزدان یاپېشدېغېنې تَصَوّۆرۆنۆزه گتیرین. اۏتاغېن ظریف ناخېش‌لار چکیلمیش دووارې. پنجره و چرچیوه ناخېش‌لارې‌نېن، سېخېلمېش خیرتده‌ڲینیزدن چېخان سَس‌سیز فریاد رنگینده‌کی قېرمېزې خالې‌نېن ایلمه و دۆڲۆن‌لری‌نین، قاتیلینیزین سیزی اؤلدۆرَنده یالېن و ایرگنج آیاغې’یلا حئیفی گلمَزدَن باسدېغې تایې-برابری اۏلمایان یۏرقانا عاغېلاگلمز ظریف‌لیک’له، نشه’یله ایشلَنمیش سارې و بنؤوشه رنگلی چیچک‌لرین هامېسې عئینی مَقصَده خیدمت إله‌ییر: بیر یاندان باخدېغېنېز رسمین گؤزَل‌لیڲینی نۆماییش إتدیریر، اۏ بیری یاندان دا ایچینده اؤلدۆڲۆنۆز اۏتاغېن، آرتېق ترک إله‌دیڲینیز دۆنیا‌نېن نه قدر گؤزَل یئر اۏلدوغونو خاطېرلادېر. رسمه باخاندا – رسمین و دۆنیا‌نېن گؤزَل‌لیڲی‌نین سیزین اؤلۆمۆنۆزه إعتیناسېز‌لېغې، یانېنېزدا آروادېنېز دا اۏلسا، اؤلنده تک-یالقېز اۏلماغېنېز – بئینیمیزی دنگ إله‌ین أصل آنلامې تاپېرسان.
بئهزاد-ـېندې، – ییرمی ایل قاباق تیتره‌ین أل‌لرینده‌کی کیتابا منیم’له بیرگه باخان اوستا دئمیشدی. اۆز-گؤزۆ باشېمېز اۆستۆنده‌کی شمعدان یۏخ، گؤرمه ذؤوقۆندن ایشېقلانمېشدې. اۏ قدر بئهزاد-ـېندې کی، ایمضایا إحتیاج یۏخدو.
بئهزاد دا بونو بیلدیڲینه گؤره ایمضاسېنې رسمین گیز‌لی بیر گوشه‌سینه بئله آتمامېشدې. ایختییار قۏجایا گؤره، بئهزادېن بو عَمَلینده آبېر و سېخېنتې واردې. أصل هۆنَر و اوستالېق هم بنزر‌سیز مؤعجۆزه رسم إله‌مک، هم ده همین مؤعجۆزه‌ده نقّاشېن کیم‌لیڲینی أله وئرَن بیر ایز بوراخماماقدې.
چاره‌سیز قوربانېمې جان هؤولۆ’یله، بیلدیڲیم کیمی و اؤزل اوصول’لا اؤلدۆردۆم. أثریمدن منی أله وئره‌جک اینسانی هر هانسې ایز قالېب-قالمادېغېنې آراشدېرماق اۆچۆن گئجه‌لر بو یانقېن یئرینه گلدیکجه اۆسلوب مسأله‌لری بئینیمه داها چۏخ گیرمه‌ڲه باشلادې. اۆسلوب دئییب یاپېشدېق‌لارې شئی یالنېز اؤزل بیر ایز بوراخماماغېمېزا شراییط یارادان خطادېر.
یاغان قارېن آیدېن‌لېغې اۏلماسایدې دا، بورانې تاپاردېم. بورا ییرمیبئشیل‌لیک دۏستومو قتله یئتیردیڲیم یانقېن یئریدیر(یئری دیر). قار منیم ایمضام کیمی گؤرۆنه بیله‌جک بۆتۆن ایزلری اؤرتۆب، یۏخ إله‌ییب. بو، آللاهېن دا اۆسلوب-ایمضا مسأله‌سینده منیم’له و بئهزاد’لا عئینی فیکیرده اۏلدوغونو اۆزه چېخاردېر. دؤرد گئجه أوّل، اۏ عاغېل‌سېزېن ایدّیعا إله‌دیڲی کیمی، باغېشلانماز بیر گۆناهې دۆشۆنمَزدن بئله کیتابې نقش إله‌ینده ایشله‌میش اۏلسایدېق، آللاه بیز نقّاش‌لارا بو سئوگینی گؤرسَتمزدی.
اۏ آخشام ظریف أفَندی’یله بو یانقېن یئرینه گیرَنده هله قار یاغمېردې. اوزاق‌لاردان یانقېلې-یانقېلې گلَن ایت اولارتې‌لارېنې إشیدیردیک.
نییه بورا گلدیک؟ – اۏ بدبخت سۏروشوردو. بو واخت بورادا منه نه گؤرسه‌ده‌جکسن؟
ایره‌لیده قویو، اۏندان دا اۏن ایکی آددېم اۏ طرفده نئچه ایل‌لر دیر باسدېرېب گیزلَتدیڲیم پولوم وار، – دئدیم. بو دانېشدېق‌لارېمې بیر کیمسه‌یه سؤیله‌مه‌سن، أنیشته أفَندی ده، من ده سنی سئویندیره‌ریک.
دئمه‌لی، قبول إله‌ییرسن کی، باشدان بری نئیله‌دیڲینی بیلیردین… – هَوَس’له دیللَندی.
قبول إله‌ییرم، – چاره‌سیز‌لیک’له یالان سؤیله‌دیم.
چکدیڲینیز رسم چۏخ بؤیۆک گۆناه دېر، بیلیرسن‌می؟ – آغېل‌سېزجا دئدی. کیمسه‌نین جۆرأت إله‌مه‌دیڲی کۆفر دیر، کافیر‌لیک دیر. جهنَّمین لاپ دیبینده یاناجاق‌سېنېز. عذابېنېز، أذيّت‌لرینیز هئچ بیتمه‌یه‌جک. منی ده شریک إله‌دینیز.
بو سؤز‌لری إشیدنده دهشت’له آنلایېردېم کی، بیر چۏخ آدام اۏنا ایناناجاقدې. نییه؟ چۆنکی بو سؤز‌لرین إله گۆجۆ، إله جاذیبه‌سی واردې کی، ایستر-ایسته‌مَز اینسان ماراق دویور، دئدیک‌لری‌نین باشقا آلچاق‌لار حاققېندا گرچک چېخماسېنې ایسته‌ییر. أصلینده، حاضېرلا‌تدېغې کیتابېن گیز‌لی‌لیڲی و وئردیڲی پول‌لار اۆزۆند‌ن أنیشته أفَندی حاققېندا بو جۆر دئدی-قۏدولار چۏخ چېخېردې. اۆسته‌لیک باش نقّاش اوستاد عۏثمان دا اۏنا نیفرت إله‌ییردی. مۆذَهّیب (بَزَکچی، قېزېل سویو ایله ناخېش سالان) همکارېمېن بیله-بیله اؤز ایفتیراسېنې حیله‌گرجه‌سینه همین حقیقت‌لرین اۆزه‌رینده قوردوغونو دا دۆشۆنمۆشدۆم. نه قدر صمیمی’یدی؟
بیزی بیر-بیریمیزه قارشې قۏیان ایدّیعالارېنې اۏنا تکرارلاتدېم. سؤزۆ چَک-چئویر إله‌ییب گَوه‌له‌مه‌دی. سانکی بیرلیکده کئچیردیڲیمیز شایېردلېق ایل‌لریمیزده اؤزۆمۆزۆ اوستاد عۏثمانېن سیلله‌سیندَن قۏروماق اۆچۆن منی بیر قباحَتین اۆستۆنۆ اؤرتمه‌ڲه چاغېرېردې. صمیمی‌لیڲینه اۏ واخت‌لار اینانېردېم. شایېردلېق واختېندا دا گؤزلرینی بئله گئنیش آچاردې، آما همین واخت هله اۏ گؤزلر تذهیبدن کیچیلمه‌میشدی. آنجاق اۏنا هئچ سئوگی دویماق ایسته‌مه‌دیم، چۆنکی هر شئیی باشقا‌لارېنا سؤیله‌مه‌ڲه حاضېر ایدی.
باخ، – مجبوری اوستالېق’لا دئدیم. خط سالېرېق، صفحه قېراق‌لارې‌نېن ناخېشېنې تاپېرېق، جدوَل چکیر، صفحه‌لری رنگلی قېزېل’لا آل-ألوان ناخېشلایېرېق. أن گؤزَل رسم‌لری بیز چکیب، دۏلاب‌لارې، قوطو‌لارې شن‌لَندیریریک. نئچه ایل‌لر دیر بونلارې إله‌ییریک. بو، بیزیم ایشیمیز دیر. بیزه رسم سیفاریش إله‌ییرلر، دئییرلر، بو چرچیوه‌نین ایچینه گمی، جئیران، پادشاه یئرلَشدیر، بو جۆر قوش‌لار، بونلارا اۏخشایان آدام‌لار اۏلسون، حیکایه‌نین بو مجلیسینی چَک، فیلان‌کس بئله دورسون، بیز ده چکیریک. باخ بو دفعه ایسته‌دیڲین بیر آت چَک بورا، – أنیشته أفَندی دئدی. اۆچ گۆن ایسته‌دیڲیم آت رسمی‌نین نه اۏلدوغونو درک إله‌مک اۆچۆن قدیم بؤیۆک اوستادلار کیمی یۆز دفعه‌لر’له آت جېزدېم. ألیمی آلېشدېرماق اۆچۆن کۏبود ثمرقندی کاغېذ‌دا جېزدېغېم بیر یېغېن آتې چېخاردېب اۏنا گؤرسَتدیم. إتکی‌لَنیب کاغېذې آلدې، سۏلقون آی ایشېغېندا گؤزلرینی یاخېنلاشدېرېب قارا-آغ آت‌لارا تاماشا إله‌مه‌ڲه باشلادې. شیرازلې، هئراتلې قدیم اوستادلار، – دئدیم، – آللاهېن ایسته‌دیڲی و گؤردۆڲۆ أصل آت رسمی چکمک اۆچۆن نقّاشېن أللی ایل دوروب-دایانمازدان آت جېزمالې اۏلدوغونو دئییر، هم ده أن یاخشې آت رسمینی قاران‌لېقدا چکمه‌ڲین مۆمکۆن اۏلدوغونو تصدیق‌لَییردیلر. چۆنکی أللی ایلده أصل نقّاش چالېشا-چالېشا کۏر اۏلور، ألی ده چکدیڲی آتې أزبرله‌ییر.
اۆزۆنده‌کی تا اوشاق‌لېق ایل‌لریمیزده اۏندا گؤردۆڲۆم معصوم ایفاده’یله گؤزلرینی منیم آت‌لارېما زیلله‌ییب فیکره گئتمیشدی.
بیزه سیفاریش إله‌ییرلر، بیز ده أن گیز‌لی، أل‌چاتماز آتې قدیم اوستادلارېن چېزدېق‌لارې کیمی چکمه‌ڲه چالېشېرېق، والسّلام. سۏنرا سیفاریش إله‌دیک‌لری شئیدن اؤترۆ بیزی گۆناه‌لاندېرما‌لارې حاق‌سېز‌لېق دېر.
بیلمیرَم، بو، دۏغرو دېرمې؟ – دئدی. بیزیم ده جاواب‌وئرَن‌لیڲیمیز، ایراده‌میز وار. من آللاه‌دان باشقا کیمسه‌دن قۏرخمورام. اۏ دا بیزه یاخشې’یلا پیسی آیېرد إله‌مک اۆچۆن عاغېل وئریب.
یئرینده وئریلن جاواب ایدی.
آللاه هر شئیی گؤرۆر، بیلیر، – عَرَبجه دئدیم. سَنین، منیم، بیزیم بو ایشی بیلمَزدن گؤردۆڲۆمۆزۆ ده باشا دۆشه‌جک. أنیشته أفَندینی کیمه ساتاجاقسان؟ بو ایشین آرخاسېندا پادشاهېمېز حَضرَت‌لری‌نین اۏلدوغونا اینانمېرسان‌مې؟
سوسدو.
دۆشۆندۆم: دۏغرودان، بو قدر قوش‌بئیین ایدی‌می، یۏخ’سا صمیمی آللاه قۏرخوسوندان سۏیوق‌قان‌لېغېنې ایتیریب سارساقلایېردې‌مې؟
قویونون یانېندا دایاندېق. إله بیل قاران‌لېقدا بیر آن‌لېغا گؤزلرینی گؤرۆب قۏرخدوغونو باشا دۆشدۆم. اۏنا یازېغېم گلدی. اۏخ یایدان بیردفعه‌لیک چېخمېشدې. قارشېمداکې‌نېن یالنېز عاغېل‌سېز قۏرخاق یۏخ، هم ده رذیل اۏلدوغونو بیر کره تصدیقله‌مه‌سی اۆچۆن آللاها دوعا إله‌دیم.
بورادان اۏن ایکی آددېم سایېب قازاجاقسان، – دئدیم.
سۏنرا نئیله‌یه‌جک‌سینیز؟
أنیشته أفَندییه دئیه‌رَم، رسم‌لری یاندېرار. باشقا نئیله‌یه بیله‌ریک کی؟ أرض‌روملو نۆصرَت خۏجانېن جماعتی بئله بیر مسأله اۏلدوغونو إشیتسه‌لر، نه بیزی ساغ قۏیارلار، نه ده نقّاشخانا قالا‌ر. اۏنلاردان تانېدېغېن وارمې؟ بو پولو ایندی سن قبول إله کی، بیزی اۏنلارا ساتمایاجاغېنې باشا دۆشک.
پول نه‌یین ایچینده‌دیر؟
کؤهنه بیر تورشو کۆپۆنۆن ایچینده یئتمیش بئش دَنه وئنئزییا قېزېلې وار.
وئنئزییا دوکات‌لارېنې باشا دۆشدۆم، آما بو تورشو کۆپۆ نییه گلمیشدی عاغلېما؟ اۏ قدر صۆنعی’یدی کی، ایناندېرېجې اۏلدو. بئله‌جه، آللاهېن منیم یانېمدا اۏلدوغونو بیر کره ده باشا دۆشدۆم، چۆنکی هر ایل داها دا پولگیر اۏلان شایېردلېق دۏستوم آرتېق هَوَس’له گؤرسَتدیڲیم یۏلدا اۏن ایکی آددېم سایماغا باشلامېشدې.
همین مقامدا فیکریمده ایکی شئی واردې. تۏرپاغېن آلتېندا هئچ وئنئزییا قېزېلې-مېزېلې یۏخ دېر! پول وئر‌مه‌سم، بو آلچاق عاغلې‌آز بیزی محو إله‌یه‌جک. بیر آن‌لېغا ایسته‌دیم کی، شایېردلېق ایل‌لریمیزده بعضن إله‌دیڲیم کیمی، اۏ آلچاق سفئحی قوجاقلایېب اؤپۆم، آما ایل‌لر بیزی بیر-بیریمیزدن یامان اوزاقلاشدېرمېشدې! فیکریم تۏرپاغېن نئجه قازېلاجاغېنا گئتمیشدی. دېرناق‌لارېمېز’لامې؟ بۆتۆن بونلارې دۆشۆنمه‌ڲیم – بونا دۆشۆنمک دئییل’سه – بیر گؤز قېرپېمې قدر چَکدی-چکمه‌دی.
قویونون یانېنداکې داشې تلاش’لا ایکی‌أللی قاپدېم. اۏ آرتېق یئددینجی-سککیزینجی آددېمېندا اۏلاندا اؤزۆمۆ یئتیریب وار گۆجۆم’له باشې‌نېن آرخا طرفینه إندیردیم. داش باشېنا إله گۆجلۆ، إله سرت حالدا دَڲدی کی، بیر آن‌لېغا سانکی اؤز باشېما دَڲَن کیمی سارسېلدېم، حتتا یازېغېم گلدی.
آما توتدوغوم ایشه پئشمان اۏلاجاغېما گؤره باشلادېغېم ایشی تئز بیتیرمک ایسته‌ییردیم. چۆنکی آرتېق یئرده إله چېرپېنېردې کی، آدام ایستر-ایسته‌مَز داها دا تلاشا دۆشۆردۆ.
اۏنو قویونون دیبینه آتاندان چۏخ سۏنرا‌لار دا توتدوغوم ایشده نقّاشېن ظریف‌لیڲینه قطعیَّن یاراشمایان کۏبود جَهَت اۏلدوغونو عاغلېما گتیره بیلدیم.
5-من أنیشته‌نیزم
من قارانېن أنیشته أفَندی‌سی‌یم، آما منه باشقا‌لارې دا أنیشته دئییر. بیر واخت‌لار آناسې قارانېن منی إله چاغېرماسېنې ایسته‌یَردی، سۏنرا یالنېز قارا دَڲیل، هامې بو جۆر چاغېردې. قارا إویمیزه گئدیب-گلمه‌ڲه بوندان اۏتوز ایل قاباق، بیز آغ‌سارایېن آرخاسېندا‌کې جؤکه و شابالېد آغاج‌لارې‌نېن کؤلگه سالدېغې همین قاران‌لېق و نملی کۆچه‌ده مسکن سالاندان سۏنرا باشلادې. اۏ إو بوندان اؤنجه‌کی إویمیز ایدی. یای آی‌لارې من ماحمود پاشا’یلا سَفَره چېخسام دا، پایېز‌دا ایستانبولا قایېداندا قارانېن آناسې’یلا بیزیم إوه سېغېندېغېنې گؤرۆردۆم. رحمت‌لیک آناسې بیزیم رحمت‌لیک خانېمېن بؤیۆک باجې‌سې ایدی. بعضن ده قېش آخشام‌لارې إوه قایېداندا آناسې’یلا منیم خانېمېمېن بیر-بیری‌لرینی قوجاقلامېش، گؤز‌لری یاشلې حالدا دردلشدیک‌لرینی گؤرۆردۆم. هئچ بیرینده قرار توتا بیلمه‌دیڲی کیچیک و اوجقار مدرسه‌لرده اؤرگتمَن‌لیک إله‌ین آتا‌سې حؤوصله‌سیز ایدی، غَزَبلی’یدی، عمللی-باشلې دا ایچَردی. قارا اۏ واخت‌لار آلتې یاشېندایدې، آناسې آغلایاندا آغلایار، آناسې سوساندا سوسار، منه – أنیشتنیزه قۏرخو’یلا باخاردې.
ایندی اۏنو قارشېمدا قطعیَّتلی، کامالا یئتمیش، حؤرمَتکار بالدېزېم اۏغلو کیمی گؤرمکدن ممنونام. منه گؤرستدیڲی حؤرمَت، ألیمی اؤپمه‌سینده‌کی إحتیاط، هديه گتیردیڲی مۏغۏل هۏققاسېنې (مۆرَکَّب‌قابې) وئرنده تکجه قېرمېزې مۆرَکَّب اۆچۆن دیر دئمه‌سی، قارشېمدا دیزلرینی دیققت’له بیرلَشدیرمیش حالدا آغېر اۏتوروشو – بۆتۆن بونلار یالنېز اۏنون جهد إله‌دیڲی آغلې باشېندا، یئتکین آدام اۏلدوغونو دَڲیل، منیم ده جان آتدېغېم آهېل آدام اۏلدوغومو اؤزۆمه بیر داها خاطېرلادېر.
بیر-ایکی کره گؤردۆڲۆم آتاسېنا اۏخشایېر. اوزون بۏیو، اینجه، بیر آز عصبی أل-قۏل حرکت‌لری وار، آما بو، اۏنا یاراشېر. أل‌لرینی دیزلری‌نین اۆستۆنه قۏیماسې، من واجیب بیر شئی سؤیله‌ینده باشا دۆشۆرَم، حؤرمَت’له دینله‌ییرَم ایفاده إله‌ین باخېش‌لار’لا گؤزلریمین دۆز ایچینه باخما‌سې، سؤز‌لریمین آغېرلېغېنا اویقون گیز‌لی بیر مقام’لا باشېنې یېرغالاماسې چۏخ یئرینده دیر. بو یاشېما چاتدېم، أصل حؤرمَتین اۆرَکدن دَڲیل، کیچیک تفرّۆعات‌لاردان و بۏیون أڲمکد‌ن قایناقلاندېغېنې بیلیرم.
آناسې‌نېن بیزیم إویمیزده اۏغلونون گله‌جه‌ڲینی گؤردۆڲۆندن هر بهانه’یله اۏنو بورا تئز-تئز گتیردیڲی ایل‌لرده کیتاب‌لاردان خۏشو گلدیڲینی اۆزه چېخارتماغېم بیزی بیر-بیریمیزه باغلادې، إو أهلی‌نین یاراشدېردېغې سؤز’له، منه شایېردلېق إله‌دی. اۏنا شیرازلې نقّاش‌لارېن اۆفۆق جیزگی‌سینی رسمین لاپ یوخارې‌سېنا چکمک’له شیرازدا یئنی بیر اوصولو اۏرتایا چېخارتدېق‌لارې باره‌ده دانېشېردېم. لئیلی‌سی‌نین عئشقیندن دَلی اۏلان مجنونو هامې چؤل‌لرده پریشان رسم إله‌ینده بؤیۆک اوستا بئهزادېن نئجه اۏنو یئمک پیشیرن، اۆفله‌ییب اۏدون‌لارې آلېشدېرماغا چالېشان، چادېرلار آراسېندا گزَن قادېن‌لارېن تۆنلۆڲۆ ایچینده، آما داها دا یالقېز گؤرستدیڲی حاقدا دانېشېردېم. خُسرۏنون گئجهیارېسې گؤلده چیمن چېرېل-چېلپاق شیرینه باخدېغې آنې رسمه چَکَن رسّام‌لارېن چۏخونون نیظامی‌نین شعرینی اۏخومایېب، عاشیق‌لرین آت‌لارېنې و پالتارلارېنې عاغېل‌لارېنا گلَن رنگ‌لر’له بۏیامالارې‌نېن نه قدر گۆلۆنج اۏلدوغونو سؤیله‌ییر، چکدیڲی متنی بئله دیققت’له، عاغېللې-باشلې اۏخومایاجاق قدر إعتیناسېز دېر’سا، اۏ نقّاشېن ألینه قلمی، فېرچانې آلماسې‌نېن پولدان باشقا هئچ بیر نه‌دَنی اۏلمایاجاغې باره‌ده دانېشېردېم.
ایندی قارانېن باشقا بیر تَمَل بیلیڲی ده أخذ إله‌دیڲینی سئوینج’له گؤرۆرَم: نقش و صنعتده اومودونو ایتیرمک ایسته‌میرسن‌سه، إحتیاطلې اۏل، اۏنو پئشه‌ن کیمی قبول إله‌مه. نه قدر باجارېغېن، قابیلییَّتین اۏلور اۏلسون، پولو و ایقتیدارې باشقا یئرلرده آختار کی، باجارېق و أمه‌ڲی‌نین عَوَضینی آلمایاندا صنعتدن کۆسمه‌یه‌سن.
ایستانبولداکې و صحراداکې پاشا‌لارا، وار‌لې‌لارا کیتاب‌لار حاضېرلا‌تدېغې اۆچۆن بیر-بیر تانېدېغې تبریزین اوستاد نقّاش و خطّاط‌لارې‌نېن یۏخسوللوق، اومودسوز‌لوق ایچینده اۏلدوق‌لارې حاقدا دانېشدې. اۏنون صؤحبَتیندن معلوم اۏلدو کی، یالنېز تبریزده دَڲیل، مشهدده، حَلَبده پولسوزلوق و إعتیناسېز‌لېقدان بیر چۏخ نقّاش کیتاب نقش إله‌مه‌ڲین باشېنې بوراخمېش، تک‌یارپاقلې رسم‌لر جېزماغا، فیرنگ سیّاح‌لارېنې أڲلَندیره‌جک غریبه‌لیک‌لری رسم إله‌مه‌ڲه، آچېق-سا‌چېق رسم‌لر جېزماغا باشلایېبلار. ایاه عباسېن تبریزده بارېشېق سؤزلشمه‌سی باغلایان واخت پادشاهېمېزا هديه وئردیڲی کیتابېن ایندی‌دن حیصّه‌لره آیرېلېب صفحه‌لری‌نین باشقا کیتاب اۆچۆن ایشلَنمه‌ڲه باشلاندېغېنې إشیدیب. هیند پادشاهې أکبر یئنی بیر بؤیۆک کیتاب اۆچۆن إله پول‌لار وئرمه‌ڲه باشلایېب کی، تبریز و قزوینین أن پارلاق نقّاش‌لارې أل‌لرینده‌کی ایشی بوراخېب اۏنون سارایېنا قاچېبلار.
بۆتۆن بونلارې منه سؤیله‌یَنده لَذَّت’له آرایا باشقا حیکایه‌لر قاتېر: مثَلَن، یالانچې مئهدی‌نین أڲلنجه‌لی حیکایه‌سینی، یا دا صفوی‌لرین بارېشېق اۏلماسېنا گؤره اؤزبک‌لره گیرۏو وئردیڲی شاهزاده‌نین اۆچ گۆن ایچینده قېزدېرېب آز قالا اؤلمه‌سی اۆزۆند‌ن اۏ طرفده قالخان تلاشې تصویر إله‌ییر و منه گۆلۆمسه‌ییر. آما گؤزلرینه دۆشن کؤلگه‌دن باشا دۆشۆرَم کی، هله ایکیمیزی ده قۏرخودان اۏ دانېشېلماسې چتین مسأله قورتارمایېب.
إویمیزه گئدیب-گلَن، بیزیم حاققېمېز‌دا دانېشېلان‌لارې إشیدن، اوزاقدان دا اۏلسا، اۏنون وار‌لېغېندان خبردار اۏلان هر بیر جاوان کیشی کیمی، قارا دا، دۏغال کی، یئگانه و گؤزَل قېزېم شکوره‌یه عاشیق اۏلموشدو. گؤزَل‌لر گؤزه‌لی قېزېما – اۏ واخت‌لار چۏخو اۏنو هئچ گؤرمَزدن عاشیق اۏلدوغونا گؤره بو بلکه منیم نظریمده دیققت وئریله‌جَک تهلۆکه‌لی بیر شئی دَڲیلدی. آما قارانېن سئوداسې إوه گئدیب-گلَن، قبول و سئوگی’یله راستلاشان، شکوره‌نی گؤرمک فۆرصَتی قازانان بیر جاوانېن قارا سئوداسې ایدی. بئله ده گۆمان إله‌ییردیم، سئوداسېنې ایچینده قویلاماغې باجارا بیلمه‌دی، قلبینده‌کی شیدَّتلی یانقېنې گرچکده قېزېما آچماق کیمی سهو ایش توتدو.
بونا گؤره ده إویمیزدن آیاغېنې کسمه‌ڲه مجبور اۏلدو.
ایستانبولدان چېخېب گئتمه‌سیندن اۆچ ایل سۏنرا قېزېمېن أن گؤزَل یاشېندا سیپاهی’یله إولندیڲینی، همین یئل‌بئیین ساواشچې‌نېن قېزېما ایکی اۏغلان اوشاغې دۏغوزدوراندان سۏنرا سَفَره چېخېب بیر داها قایېتمادېغېنې، دؤرد ایل دیر اۏندان کیمسه‌نین خبر بئله آلمادېغېنې، گۆمان إله‌ییرم کی، ایندی قارا دا بیلیر. بئله دئدی-قۏدو و شاییعه‌لر ایستانبولدا سۆرعت’له یایېلدېغېنا گؤره یۏخ، آرامېزدا‌کې سۆکوت آن‌لارېندا گؤزۆمۆن ایچینه نئجه باخدېغېندان هر شئیی چۏخدان اؤرگندیڲینی سئزیرَم. حتتا بو آندا، رَحله‌نین اۆستۆنده آچېق دوران کیتاب-الروحـا نظر سالاندا باشا دۆشۆرَم کی، إوین ایچینده گزَن اوشاق‌لارېن سَس‌لرینه دیققت کسیلیر، بونون’لا دا ایکی ایل دیر قېزېمېن ایکی اۏغلو’یلا بیرگه آتا إوینه گئری قایېتدېغېنې بیلیر.
قارا بورادا اۏلمایاندا تیکدیردیڲیم بو یئنی إودن ایلک اؤنجه هئچ بیر سؤز آچمادېق. بؤیۆک إحتیمال’لا، ثروت و إعتیبار صاحابې اۏلماغې قرارا آلمېش ایستکلی گنجین حیسّ إله‌یه‌جه‌ڲی کیمی، قارا بو باره‌ده سؤز آچماغې چۏخ عایېب بیر شئی سایېر. آما یئنه ده إوه گیرَر-گیرمز پیلله‌کنـده ایکینجی مرتبه‌نین همیشه داها قورو اۏلدوغونو، سۆمۆک‌لریمده‌کی آغرې‌لارا گؤره یوخارې مرتبه‌یه قالخماغېن یاخشې تأثیر إله‌دیڲینی دئدیم. ایکینجی مرتبه دئیَنده بیر آز حَیا دویوردوم. آما ایسته‌ییرم کی، بونو بیله‌سینیز: مندن چۏخ آز ثروتی اۏلان‌لار، آزاجېق مۆلکۆ-ما‌لې اۏلان ساده سیپاهی‌لر بئله بو یاخېن‌لاردا ایکی‌مرتبه‌لی إو تیکدیره بیله‌جکلر.
بیز قېش آی‌لارې نقش اۏتاغې کیمی قوللاندېغېم اۏتاقدا ایدیک. قارانېن بیتیشیک اۏتاقداکې شکوره‌نین وارلېغېنې حیسّ إله‌دیڲینی سئزدیم. درحال اۏنو ایستانبولا چاغېرماق اۆچۆن تبریزه یۏللادېغېم مکتوبدا سؤز آچدېغېم أصل مَطلبه کئچدیم.
عئینی’له سَنین تبریزده‌کی خطّاط‌لار و نقّاش‌لارا حاضېرلا‌تدېغېن کیمی، من ده بیر کیتاب حاضېرلادېردېم، – دئدیم. منیم سیفاریشچیم عالَمین تَمَلی پادشاهېمېز حَضرَت‌لری دیر. کیتاب گیز‌لی اۏلدوغوندان پادشاهېمېز منیم اۆچۆن خزینه‌دارباشېدان گیز‌لی پول قۏپارتدې. پادشاهېمېزېن نقّاشخاناسې‌نېن أن اوستا نقّاش‌لارې’یلا بیر-بیر دانېشدېم. اۏنلارېن کیمی‌سینه ایتی، کیمی‌سینه آغاجې، کیمی‌سینه کنار ناخېش‌لارې’یلا اۆفۆقده‌کی بولود‌لارې، کیمی‌سینه اۏت‌لارې رسم إتدیریردیم: چکدیڲیم شئی‌لرین عئینی’له وئنئزییالې اوستادلارېن رسم‌لرینده‌کی کیمی پادشاهېمېزېن بۆتۆن عالَمینی عکس إتدیرمه‌سینی ایسته‌ییردیم. آما بونلار وئنئزییالې‌لارېن چکدیک‌لری کیمی مالېن-مۆلکۆن دَڲیل، دۏغال کی، ایچ زنگین‌لیڲی‌نین، پادشاهېمېزېن عالَمینده‌کی سئوینج‌لری‌نین و قۏرخو‌لارې‌نېن رسمی اۏلاجاقدې. پولو چَکدیرمه‌ڲیم إحتیاط اۆچۆن دیر، شئیطانې و اؤلۆمۆ قۏرخودوروق، – دئییب ایضاح إله‌دیم. بیلمیرَم دئدی-قۏدولار نه دئییر. ایسته‌دیم کی، آغاج‌لارې‌نېن أدبی‌لیڲی، آت‌لارې‌نېن یۏرقونلوغو، ایت‌لری‌نین عارسېزلېغې پادشاهېمېز حَضرَت‌لرینی و اۏنون عالَمینی عکس إتدیرسین. لئیلک، زئیتون، ظریف و کپه‌نک کیمی قۏندارما آد‌لې نقّاش‌لارېن دا کئف‌لری ایسته‌ین قۏنو سئچمه‌لرینی ایسته‌دیم. أن سۏیوق، أن اوغورسوز قېش گئجه‌لری بئله پادشاهېمېن نقّاش‌لارېندان بیری کیتاب اۆچۆن رسم إله‌دیڲی شئیی گؤرسَتمک مَقصَدی’له گیزلینجه یانېما گلیردی.
نئجه رسم‌لر چکیردیک، نییه بئله چکیردیک، اۏنو ایندی یئرلی-یاتاقلې سؤیله‌یه بیلمه‌رَم. سَندَن اۏنا گؤره گیزلَتمیرَم کی، سؤیله‌یه بیلمه‌رَم، گیزلَتمه‌ڲیمین نه‌دنی رسم‌لرین نه‌دن سؤز آچدېغېنې سانکی منیم ده دۏغرو-دۆرۆست بیلمه‌مه‌ڲیمدی. آما اۏنلارېن نئجه رسم‌لر اۏلاجاغېنې بیلیرم.
قارانېن منیم مکتوبومدان دؤرد آی سۏنرا ایستانبولا قایېتدېغېنې کؤهنه إویمیز یئرله‌شن کۆچه‌ده‌کی بربردن إشیتمیش، اۏنو إوه من چاغېرمېشدېم. حیکایه‌مده بیزی بیر-بیریمیزه باغلایاجاق درد و خۏشبخت‌لیک وعده‌سی اۏلدوغونو بیلیردیم.
هر رسم بیر حیکایه دانېشېر، – دئدیم. اۏخودوغوموز کیتابې گؤزَل‌لَشدیرمک اۆچۆن نقّاش حیکایه‌نین أن گؤزَل مجلیسینی چکیر. عاشیق‌لرین بیر-بیرینی ایلک دفعه گؤرمه‌سی، قهرمان رۆستمین شئیطانی جاناوارېن باشېنې کسمه‌سی، اؤلدۆردۆڲۆ یاد آدامېن اؤز اۏغلو اۏلدوغونو باشا دۆشن رۆستمین کدری؛ عئشقیندن عاغلېنې ایتیرن مجنون اینسان یاشامایان، وحشی طبیعَتین قۏینوندا، آصلان‌لار، قاپلان‌لار، مارال‌لار، چاققال‌لار آراسېندا؛ ایسکند‌رین ساواشدان قاباق قوش‌لاردان گله‌جه‌ڲی اؤرگنمک اۆچۆن گئتدیڲی مئشه‌ده اؤز شاهینی‌نین قۏجا بیر قارتال طرفیندن پارچالاندېغېنې گؤرنده غمه باتما‌سې… أڲر حیکایه‌ده عاغلېمېزېن و خیال گۆجۆمۆزۆن جانلاندېرماقدا چتین‌لیک چکدیڲی بیر شئی وار’سا، رسم درحال ایمدادا یئتیشیر. رسم حیکایه‌نین رنگ‌لر’له چیچک‌لَنمه‌سی دیر. کیمسه حیکایه‌سی اۏلمایان رسم فیکیرلشه بیلمز.
فیکیرلشه بیلمه‌یه‌جه‌ڲینی گۆمان إله‌ییردیم، – سانکی پئشمان‌لېق’لا دیللَندیم، – آما بو اۏلا بیلر‌میش. ایکی ایل قاباق پادشاهېمېزېن إلچی‌سی کیمی نؤوبَتی کره وئنئزییایا گئتمیشدیم. اۏرا‌دا ایتالیا اوستادلارې‌نېن چکدیک‌لری اۆز رسم‌لرینه باخېردېم. رسم إدیله‌نین هانسې حیکایه‌نین هانسې مجلیسی اۏلدوغونو بیلمیردیم، آما درک إله‌مه‌ڲه، حیکایه‌نی قورماغا چالېشېردېم. گۆنۆن بیرینده سارای دووارېندا بیر رسم’له قارشېلاشاندا توتولوب قالدېم.
رسم، هر شئیدن چۏخ، بیر آدامېن، منیم تکی بیر نفَرین رسمی ایدی. کافیر ایدی، ألبتّه، بیزیم کیمی آدام دَڲیلدی. آما باخدېقجا اۏنا اۏخشادېغېمې حیسّ إله‌ییردیم. اۆسته‌لیک منه قطعیَّن اۏخشامېردې. سۆمۆکسۆز، یومرو اۆزۆ وار ایدی، آلماجېق سۆمۆک‌لری هئچ سئزمیردی، بونون عَوَضینده منیم ایری چَنه‌مد‌ن اۏندا قطعی یۏخ ایدی. منه هئچ اۏخشامېردې، آما نه‌دن‌سه باخدېقجا إله بیلیردیم کی، منیم رسمیم دیر، اۆره‌ڲیمی اۏینادېر.
منی سارایدا گزدیرَن وئنئزییالې بَڲدن دووارداکې رسمین اۏنون دۏستونون، اؤزۆ کیمی بیر أصیل-نجابتلی بَڲین رسمی اۏلدوغونو اؤرگندیم. یاشامېندا اؤزۆ اۆچۆن واجیب نه وار’سا، هامې‌سېنې اؤز رسمینه قۏیدورموشدو: آرخادا‌کې آچېق پنجره‌دن گؤرۆنن مَنظَره‌ده‌کی تار’لا، کند و رنگ‌لری بیر-بیرینه قارېشېب حقیقییه اۏخشایان مئشه. قاباغېنداکې ماسانېن اۆستۆنده‌کی ساعات، کیتاب‌لار، زامان، پیس‌لیک، یاشام، قلم، خریطه، کۏمپاس، قوطولار، اۏنلارېن ایچینده قېزېل پول‌لار، باشقا شئی‌لر، خېر‌دا-خوروش، کیم بیلیر، بیر چۏخ رسمده اۏلدوغو کیمی باشا دۆشمه‌دیڲیم و سئزدیڲیم شئی‌لر… جینین، شئیطانېن کؤلگه‌سی و سۏنرا آتاسې‌نېن یانېندا گؤزَل‌لر گؤزه‌لی، یوخو کیمی بیر قېز.
بو رسم هانسې حیکایه‌نی بَزه‌مک، تاماملاماق اۆچۆن چکیلمیشدی؟ رسمه باخاندا باشا دۆشۆردۆم کی، اۏ رسمین حیکایه‌سی اؤزۆ دیر. رسم بیر حیکایه‌نین آردې دا دَڲیلدی، اؤزۆ اۆچۆن بیر شئی ایدی.
قارشې‌سېندا بو جۆر چاشېب-قالدېغېم رسم هئچ عاغلېمدان گئتمه‌دی. سارایدان چېخېب قۏناق قالدېغېم إوه قایېتدېم، بۆتۆن گئجه‌نی همین رسم باره‌ده فیکیرلَشدیم. من ده إله رسم چکمک ایستَردیم. خئیر، منیم حدّیم دَڲیل، پادشاهېمېز إله رسم إدیلمه‌لی دیر! پادشاهېمېزې صاحیب اۏلدوغو شئی‌لر’له، عالَمینی گؤرسه‌دن و آچان هر شئی’له بیرگه چکمه‌لی‌یم. بو فیکیر’له بیر کیتاب رسم إله‌مه‌ڲین مۆمکۆنلۆڲۆ حاقدا فیکیرلَشدیم.
ایتالیا اوستادې وئنئزییالې بَڲین رسمینی إله شکیلده چکمیشدی کی، همین رسمین اۏ بَڲین رسمی اۏلدوغونو درحال باشا دۆشۆردۆم. اۏ آدامې هئچ گؤرمه‌میسَن، تۆنلۆک ایچیندن همین آدامې تاپ دئسه‌لر، مین‌لر’له آدام آراسېندان اۏ رسم کؤلگه‌سینده اۏنو تاپېب چېخاردا بیلَردین. ایتالیا اوستادلارې هر هانسې آدامېن بیرینی باشقاسېندان قییافه‌لری و نیشان‌لارې’یلا دَڲیل، اۆزۆنۆن شکلی’یله آیېراجاق طرزده رسم إله‌مه‌ڲین اوصول‌لارېنې و قۆوّه‌سینی تاپېبلار. پۏرترئت دئدیک‌لری شئی بو دېر.
اۆزۆن بیرجه کره ده رسم إدیلیب’سه، آرتېق هئچ کس سنی اونوتدورا بیلمز. سن چۏخ اوزاق‌لار‌دا اۏلاندا بئله رسمینه بیر دفعه باخان إله حئساب إله‌ییر کی، سانکی یانېنداسان. یاشامېندا سنی هئچ گؤرمه‌ڲن‌لر بئله سَنین اؤلۆمۆندن ایل‌لر کئچَندن سۏنرا إله بیل قارشې‌لارېندا اۏلان کیمی گؤزلرینی سَنین گؤزلرینه زیلله‌یه بیلیر‌لر.
اوزون مۆدّت سوسدوق. اۏتاغېن کۆچه‌یه باخان و آشاغې طرفینده‌کی نفس‌لیک‌لرینی هئچ آچمادېغېمېز کیچیک پنجره‌نین موملا‌نمېش قوماش’لا باسدېردېغېم اۆست حیصّه‌سیندن ایچه‌ری‌یه إشیڲین سۏیوغو رنگینده اۆرپه‌دیجی ایشېق گلیردی.
بیر نقّاشېم واردې، – دئدیم، – پادشاهېمېزېن همین گیز‌لی کیتابې اۆچۆن اۏ بیری نقّاش‌لار کیمی گیزلیجه یانېما گلیر، سَحَره قدر ایشله‌ییردیک. أن یاخشې تذهیبی اۏ چکردی. یازېق ظریف أفَندی بیر گئجه بورادان چېخدې، آما هئچ إوینه چاتمایېب. اوستا مۆذَهّیبیمیزین اؤلدۆرۆلمه‌سیندن قۏرخورام.
6-من اۏرهانام
اؤلدۆرۆبلرمی؟ – قارا دئدی.
بو قارا اوزون‌بۏیلو، آرېق، بیر آز دا زهملی’یدی. اۏنلارا دۏغرو گئدیردیم کی، بابام: اؤلدۆرۆبلر، – دئدی و منی گؤردۆ. سن نئیله‌ییرسن بورادا؟
آما منه إله باخېردې کی، هئچ چکینمز‌دن گئتدیم، قوجاغېنا چېخېب اۏتوردوم، بونا باخمایاراق، درحال منی دۆشۆرتدۆ:
قارانېن ألینی اؤپ، – دئدی.
ألینی اؤپدۆم. اییـسیز ایدی.
قارا: چۏخ سئویملیدی، – دئدی، یاناغېمدان اؤپدۆ. بؤیۆیَنده شیر کیمی اۏغلان اۏلاجاق.
بو، اۏرهاندې، آلتې یاشېندادې. بیر ده بؤیۆڲۆ وار، شؤوکت، یئددی یاشېندادې. اۏ چۏخ عینادکاردې.
آغ‌سارای‌داکې کۆچه‌یه گئتدیم، – قارا دئدی. سۏیوغویدو، هر یئر قار-بوز ایچینده’یدی، آما سانکی هئچ بیر شئی دَڲیشمه‌میشدی.
هر شئی دَڲیشدی، پۏزولدو هر شئی، – بابام دئدی. هم ده چۏخ. منه سارې دؤندۆ. بؤیۆک قارداشېن هارا‌دادې؟
اوستانېن یانېندا.
سن نییه بورادا‌سان؟
اوستام منه: آفَرین، سن داها گئت، – دئدی.
یۏلو تک‌باشېنا گلدین؟ –بابام دئدی.
سنی بؤیۆک قارداشېن گتیرمه‌لیدی. سۏنرا قارایا دئدی کی: هفته‌ده ایکی کره قورآن مکتبیندن سۏنرا گئتدیک‌لری جیلدچی دۏستوم وار، شایېردلېق إله‌ییر، جیلدچی‌لیک اؤرگه‌نیرلر.
بابان کیمی ناخېش چکمه‌ڲی ده سئویرسن‌می؟ – قارا دئدی.
سوسدوم.
یاخشې، – بابام دئدی، – دی گئت ایندی.
مانقالدان یایېلان ایستی‌لیک اۏ قدر لذّتلی’یدی کی، یان‌لارېندان هئچ آیرېلماق ایسته‌مه‌دیم. بۏیا و یاپېشقان ایییـنی اییله‌یه-اییله‌یه بیر آن‌لېغا دایاندېم. قهوه‌نین اییی گلیردی.
باشقا جۆر نقش إله‌مک باشقا جۆر گؤرمکدی‌می؟ – بابام دئدی. یازېق مۆذَهّیبی بونا گؤره اؤلدۆردۆلر. اۆسته‌لیک اۏ، قدیم اوصول تذهیبی إله‌یردی. اؤلدۆرۆلدۆڲۆنۆ بئله بیلمیرَم، إله‌جه یۏخا چېخېب. پادشاهېمېز اۆچۆن اوستاد باش نقّاش عۏثمانېن أمری’یله بونلار بیر سورنامه رسم إله‌ییرلر. هامېسې إولرینده ایشله‌ییر. اوستاد عۏثمان نقّاشخانادادې. ایسته‌ییرم ایلک اؤنجه اۏرایا گئدیب هر شئیی اؤز گؤزلرین’له گؤره‌سن. اۏ بیری‌لرین اؤز آرالارېندا چَکیشیب بیر-بیرینی اؤلدۆرمه‌لریندَن قۏرخورام. نئچه ایل‌لر قاباق اوستا‌لارې باش نقّاش عۏثمانېن وئردیڲی قۏندارما آد‌لار’لا – کپه‌نک، زئیتون، لئیلک… – اۏنلارې گئدیب إولرینده گؤرَرسَن…
پیلله‌لردن إنَنده دالې-دالې گئری قایېتدېم. خئیريّه‌نین گئجه‌لر یاتدېغې دووارېن ایچینده دۏلابلې اۏتاقدان تاققېلتې گلیردی، اۏرا گیردیم. ایچه‌ریده خئیريّه یۏخ، آنام وارې’یدې. منی گؤرنده اوتاندې. بَدَنی‌نین یارې‌سې دۏلابېن ایچینده’یدی.
هارا‌دایدېن سن؟ – دئدی.
آما هارا‌دا اۏلدوغومو بیلیردی. دۏلابېن ایچینده دئشیک وار، اۏرادان بابامېن ناخېش اۏتاغې، اۏنون قاپې‌سې آچېق دېر’سا، دَهلیز، سۏنرا دَهلیزین اۏ بیری طرفینده بابامېن یاتدېغې اۏتاغېن ایچی گؤرۆنۆر: دۏغال کی، همین اۏتاغېن دا قاپې‌سې باغلې دَڲیل’سه.
بابامېن یانېندایدېم، – دئدیم. آنا، سن نئیله‌ییرسن بورادا؟
سنه دئمه‌دیم‌می قۏناق وار، یانېنا گیرمک اۏلماز؟ – قېشقېرېردې. آما چۏخ اوجا سَس’له قېشقېرمېردې، ایسته‌ییردی کی، قۏناق إشیتمه‌سین. نئیله‌ییردیلر؟ – سۏنرا شیرین سَسی’یله سۏروشدو.
اۏتوروبلار. آما بۏیا‌لار’لا یۏخ. بابام باشا سالېر، اۏ بیری قولاق آسېر.
نئجه اۏتورموشدو؟
بیردن هۏپ یئره اۏتوردوم، قۏناغې تقلید إله‌دیم: من ایندی چۏخ جیدّی بیر آدامام، باخ، آنا؛ من ایندی قاش‌لارېمې چاتېب، باباما قولاق آسېرام، مؤولود دینله‌ین کیمی – باشېمې اۏ قۏناق کیمی آوازا اویقون جیدّی طرزده ترپه‌دیرم.
گئت آشاغې، – آنام دئدی، – خئیريّه‌نی بورا چاغېر. تئز.
اۏتوردو، قوجاغېنا آلدېغې یازې تاختاسې‌نېن اۆزه‌رینده‌کی کیچیک بیر کاغېذ‌دا یازماغا باشلادې.
آنا، نه یازېرسان سن؟
تئز آشاغې گئت، خئیريّه‌نی چاغېر، دئمه‌دیم‌می سنه؟
مطبخه گئتدیم. بؤیۆک قارداشېم گلمیشدی. خئیريّه قاباغېنا قۏناغا پیشیردیڲی پلۏودان بیر سینی قۏیموشدو.
فېرېلداق‌چې، – بؤیۆک قارداشېم دئدی. منی اوستا’یلا تک قۏیوب گئتدین. بۆتۆن دؤڲمه‌نی من إله‌دیم. بارماق‌لارېم دؤڲه‌نک اۏلدو.
خئیريّه، آنام چاغېرېر.
یئمه‌ڲیمی قورتاران کیمی سنی دؤڲه‌جیم،
– بؤیۆک قارداشېم دئدی. تنبل‌لیڲی‌نین، بیج‌لیڲی‌نین جزاسېنې چکه‌جکسن.
خئیريّه چېخان کیمی بؤیۆک قارداشېم پلۏوونو بئله قورتارمازدان قالخېب اۆستۆمه گلدی. قاچمادېم. قۏلومدان یاپېشدې، بیله‌ڲیمی بورماغا باشلادې.
إله‌مه، شؤوکت، إله‌مه، چۏخ آغرېدېر. بیر ده ایشی آتېب قاچاجاقسان‌مې؟ قاچمایاجاغام. آند ایچ.
آند ایچیرم.
قورآنا آند ایچ.
قورآنا آند ایچیرم.
آما بوراخمادې. منی سینی‌نین یانېنا چکیب چؤکدۆردۆ. بیر یاندان پلۏوونو قاشېقلایېر، بیر یاندان – مندن چۏخ قۆوّتلی‌دی – قۏلومو داها دا بورور.
یئنه قارداشېنا شیکنجه وئرمه، ظالېم، – خئیريّه دئدی. گئیینیب کۆچه‌یه چېخېردې. بوراخ اۏنو.
سن قارېشما، أسیر قېزې، – بؤیۆک قارداشېم دیللَندی. قۏلومو هله ده بوروردو. هارا گئدیرسن سن؟
لیمۏن آلاجاغام، – خئیريّه دئدی. یالانچې، – بؤیۆک قارداشېم دئدی. دۏلاب لیمۏن’لا دۏلودو.
قۏلومو بۏشالتدېغېندان بیردن اؤزۆمۆ اۏنون ألیندن قورتاردېم. یومروق آتدېم، شمعدانېن ساپېندان توتدوم، آما اۆستۆمه آتېلېب منی آلتېنا آلدې. شمعدانې آشېردې، سینی چئوریلدی.
آللاهېن بلا‌لارې! – آنام دیللَندی. قۏناق إشیتمه‌سین دئیه قېشقېرمېردې. قارانېن گؤزۆنه گؤرۆنمَزدن دَهلیزی کئچیب پیلله‌کندن نئجه إنمیشدی؟ بیزی آیېردې. سیز آدامې رذیل إله‌یر‌سینیز، یارامازلار.
بو گۆن اۏرهان یالان دانېشدې، – شؤوکت دئدی. منی اوستانېن یانېندا بۆتۆن ایش’له قۏیوب قاچدې.
سوس، – آنام دئدی، اۏنا سیلله ووردو.
یاواشجا وورموشدو، بؤیۆک قارداشېم دا آغلامادې. من آتامې ایسته‌ییرم، – دئدی. آتام قایېداندا حَسَن عمی‌نین قېرمېزې قېلېنجېنې چکه‌جک، بیز بو إودن حَسَن عمی‌نین یانېنا قایېداجاغېق.
سوس، – آنام دیللَندی. بیردن إله حیرص‌لَندی کی، شؤوکتین قۏلوندان توتوب چَکدی، سۆرۆیۆب داش‌لېغېن قورتاراجاغېنداکې قاران‌لېغا آپاردې. من ده آرخالارېنجا گئتدیم. آنام قاپېنې آچدې، منی ده گؤرنده:
گیرین ایکینیز ده ایچه‌ری، – دئدی.
آنا، آخې من هئچ بیر شئی إله‌مه‌میشم، – دئدیم، آنجاق ایچه‌ری گیردیم. آنام قاپېنې اۆزۆمۆزه اؤرتدۆ. ایچه‌ری زیل قاران‌لېق دَڲیلدی، نار آغاجېنا باخان نفس‌لیک‌لرین آرا‌لارېندان سۏلقون ایشېق سۆزۆلۆردۆ، آما قۏرخدوم.
آنا، قاپېنې آچ، – دئدیم، – اۆشۆیۆرَم. آغلاما، قۏرخاق، – شؤوکت دئدی. آچار ایندی.
آنام قاپېنې آچدې. قۏناق گئده‌نه قدر دینمز دوراجاق‌سېنېزمې؟ – دئدی. یاخشې، اۏندا قارا گئده‌نه قدر مطبخده اۏجاغېن یانېندا دوراجاق‌سېنېز، یوخارې چېخمایاجاق‌سېنېز.
اۏرا‌دا دارېخېرېق، – شؤوکت دئدی. خئیريّه هارا گئتدی؟
هر شئیه قارېشېرسان، چۏخ نادینجسَن سن، – آنام دئدی.
آخېردا آتېن آلچاقدان کیشنه‌دیڲینی إشیتدیک، سۏنرا بیر ده إشیتدیک. بو، بابامېن آتې یۏخ، قارانېن آتې’یدې. کئفیمیز آچېلدې، إله بیل یارمارکا گۆنۆ، یا دا بایرام سحری باشلایېردې. آنام سانکی بیزیم ده گۆلۆمسه‌مه‌ڲیمیزی ایسته‌یه-ایسته‌یه گۆلۆمسه‌دی. ایکی آددېم آتېب آخورون بو یانا باخان قاپې‌سېنې آچدې.
دررس‌س‌س، – دئیه ایچه‌ری‌یه سارې سَسلندی. قایېتدې، بیزی خئیريّه‌نین یاغ اییی وئرَن سیچانلې مطبخینه سالېب اۏتورتدو. باخ قۏناق گئده‌نه قدر بورادان چېخماغې عاغلېنېزا گتیرمه‌ڲین. آرانېزدا داوا دا إله‌مه‌ڲین کی، کیمسه سیزین هر شئیه بورنونو سۏخان تربییه‌سیز اوشاق‌لار اۏلدوغونوزو فیکیرلشمه‌سین.
قاپېنې اؤرتمه‌میشدن قاباق: آنا، – دئدیم، – آنا، بیر شئی دئیه‌جه‌ڲَم. بابامېن یازېق مۆذَهّیبینی اؤلدۆرۆبلر.
ایکینجی بؤلۆمۆن سۏنو
رۏمانېن باشقا بؤلۆم‌لرینی اۏخوماق اۆچۆن آشاغېداکې سئچه‌نَک‌لره تۏخانېن!
بیرینجی بؤلۆم ایکینجی بؤلۆم اۆچۆنجۆ بؤلۆم
سایېن قادر جعفری‌نین اینستاگرام صفحه‌سی: www.instagram.com/qadircfri
سۏنا نشریاتې‌نېن اینستاگرام صفحه‌سی: www.instagram.com/sona.pub
بَنزَرگه‌لر / Bənzərgələr
منیم إرمنی اۏغلوم / آکشین خیال (رۏمانېن بۆتۆنۆ)
آنا کارنینا / لئو تۏلستۏی (بیرینجی بؤلۆم)
آغ گئجه‌لر / فئۏدۏر داستایئوسکی (بیرینجی بؤلۆم)
علی و نینۏ / قوربان سعید (بیرینجی بؤلۆم)
آذربایجان، رۏمان و رۏمانتیزم / آیهان میانالې…
اؤلۆلر إویندن آنېلار / فئۏدۏر داستایئوسکی (بیرینجی بؤلۆم)
قادېن جۏرابلارې / جلیل جاوانشیر (بیرینجی بؤلۆم)
قاران‌لېق بوتیکلرین خیابانې/ پاتریک مۏدیانۏ (بیرینجی بؤلۆم)
