کؤچۆرۆب اویقونلاشدېران‌لار: آیهان میانالې، علیرضا فرشی
اؤلن دۆنیام / ایسماعیل شېخلې
بیرینجی بؤلۆمۆن اؤزه‌تی…
اؤزگه واخت اۏلسایدې، سېچرایېب آغاجېن دالېنا کئچر، تۆفنگی هرله‌ییب ألینه آ‌لار، چاخماغې چکیب گۆلـله‌نی لۆله‌یه وئرَر و بارماغې ته‌تیکده گؤزله‌یردی. آما ایندی إله بیل هئچ نه گؤرمه‌دی. باشېنې آشاغې سالېب خَزَلی خېشېلدادا-خېشېلدادا یۏلونا داوام إتدی. آت بیر ده فېنخېردې. چاخماق شاققېلدادې و بۏغوق سَس إشیدیلدی:
– آ‌یه، کیمسن؟
– منم.
شمی‌الدین آغا قارداشې‌نېن سَسینی تانېیېب آت‌دان دۆشدۆ.
– نه اۏلوب؟
حَسَن آغا دینمه‌دی. شمی‌الدین آغا گؤردۆ کی، قارداشې بۆزۆشۆب. إله بیل اۏنون إنلی کۆره‌ڲی، گئنیش سینه‌سی قاتلانمېش، بئلی ده أڲیلمیشدی. شمی‌الدین آغا یان‌یؤوره‌یه بۏیلاندې.
– به علاالدین هانې؟
حَسَن آغا دینمه‌دی. بیلمه‌دی سؤزه نه‌دن و نئجه باشلاسېن، أحوالاتې قارداشېنا نه تَهَر باشا سالسېن.
– هئچ آلان دا گؤزۆمه دَڲمیر. به، اۏوا گلمه‌میشدینیز؟
– کاش قېلچا‌لارېم قېرېلایدې، هئچ گلمه‌ڲه‌یدیک.
– أ، بیر دۆزه‌مَللی دانېش گؤرۆم نه اۏلوب؟
– ألیمدن خاطا چېخدې، بدبخت اۏغلونو اؤلدۆردۆم.
– أ، نه دانېشدېغېندې؟
شمی‌الدین آغانېن بۏغازې قورودو، اودقونا-اودقونا قالدې. نه قدر چالېشدې’سا، سؤزۆنۆن دالېنې گتیره بیلمه‌دی.
– واللاه هئچ اؤزۆم ده بیلمه‌دیم نئجه اۏلدو؟
– به مئییت هانې؟
– اۏر‌دا، اۏجاغېن قېراغېندا دېر.
شمی‌الدین آغا مئشه‌نین درین‌لیڲینده قېزاران قېزېلجېق کۏلونا باخدې…
اۏلن دۆنیام (ایکینجی بؤلۆم)
باشا دۆشدۆ کی، قارداشې مئییته قورد-قوش یاخېن گلمه‌سین دئیه اۏجاق قالا‌یېب. ایندی جاناوارېن کۆرسَک واختې ایدی. سۆرۆ ایله گزیر و أل‌لرینه کئچَنی داغېدېردېلار.
– ایندی نه إله‌مک ایسته‌ییرسَن؟
– بیلمیرَم.
– یاخشې، آرواد کیمی هؤنکۆرمه! کیشی‌نین باشېنا ایش گلر، ألیندن خاطا دا چېخار، آدام اؤلدۆرۆب زیندانا دا دۆشَر.
قارداشې‌نېن آجېقلې سَسی إله بیل حَسَن آغانې اؤزۆنه گتیردی. ألی‌نین آرخا‌سې ایله گؤزۆنۆ سیلیب دیرچلدی. شمی‌الدین آغا آتېنې یدک‌لَییب قاباغا دۆشدۆ. ایری آددېم‌لار’لا ایشېق گلَن طرفه یئریدی.
آلان چنه‌سینی بیلک‌لری‌نین اۆستۆنه قۏیوب مئییتین یانېندا اوزانمېشدې. خزل خېشېلتې‌سې و آت فېنخېرتېسې إشیدن کیمی دیک آتېلدې. آت اۏنو گؤرَن تکین اۏخراندې. آلان ایکی-اۆچ سېچرایېش’لا اؤزۆنۆ اۏنلارېن اۆستۆنه سالدې. ایت آتې، آت دا ایتی ایمسیله‌دی. آلان صاحابې‌نېن آیاق‌لارېنا دۏلاشدې، قویروغونو بولایېب شېرواندې. بیردن نه’یسه خاطېرلامېش کیمی دایاندې. آغزېنې گؤڲه توتوب آجې-آجې اولادې. آت دا اۏنون سَسینه سَس وئردی. آیاق‌لارېنې یئره دؤڲۆب کیشنه‌دی.
شمی‌الدین آغا مئییته یاخېنلاشدې. دیز چؤکۆب اۏجاق ایشېغېندا آلا-بولا گؤرۆنن صیفتینه باخدې. ألینی مئییتین اۆزۆنه چَکدی. اۏنون تزه پئنجه‌ڲینه، تزه شالوارېنا، تزه چکمه‌لرینه تفررینج إتدی.
“ظالېم بالا‌سې إله بیل تۏیا یۏخ، اؤلۆمه حاضېرلاشېرمېش”، – دئیه اۆره‌ڲیندن کئچیردی. دۆز بیر آی قاباق علاالدینی اؤزۆ شَهَره آپارمېشدې. گلینه ده، علاالدینه ده پالتار‌لارې اؤزۆ آلمېشدې. إلچی‌لیڲه ده اؤزۆ گئتمیشدی. علاالدین اۏنون گؤزۆ قاباغېندا بؤیۆمۆشدۆ، اۏنو دۏغما بالا‌سې کیمی ایسته‌ییردی. دۆز بیر هفته‌دن سۏنرا تۏیونو إده‌جکدیلر. چېراق اوشاغې دا، آلقازاخلېلار دا مصلحَت‌لَشمیشدیلر کی، ماحالېن أن ماهیر زېرناچې‌سې هیمَّتی گتیرسینلر، حتتا بئح ده وئرمیشدیلر. آشېق قارنئت ده بېغېنې إشه-إشه سازېنې کؤکله‌ییب گؤزله‌ییردی. قۏهوم-أقرَبا، کندین بۆتۆن قېز-گلینی أل‌لرینه خېنا یاخېب اۏیناماغا حاضېرلاشېردېلار. شمی‌الدین آغا کؤورَ‌لدی. آیاغا دوردو. آتېن جیلۏووندان یاپېشدې.
بۆزۆشن قارداشېنا باخدې.
– سن بوردا قال.
سېچرایېب آتېن بئلینه قالخدې. یۆنۆ دارتېب کۆره دۏغرو چاپدې. آلان دا اۏنون دالېنجا گئتدی. آما بئش-اۏن آددېم آتمامېش زینگیلده‌ییب دایاندې. گاه قاران‌لېقدا گؤزدن ایتمکده اۏلان آتلېیا باخدې، گاه دا اؤله‌زیمکده اۏلان اۏجاغېن قېراغېندا دایانان قارالتېیا. خئیلَک تَرَدّۆددن سۏنرا قویروغونو قېسېب زینگیلده‌یه-زینگیلده‌یه گئری قایېتدې. مئییتین یانېنا اوزانېب باشېنې بیلک‌لرینه سؤیکه‌دی.
شمی‌الدین آغا آتې بیرباش قارداشې‌گیله سۆردۆ. زنجیردن آچېلمېش ایت‌لر اۏنو آز قالا یهردن سالاجاقدېلار. آما کیشی‌نین تانېش سَسینی إشیدیب دایاندېلار. اۏ، آتې حَیَطه چَکدی. تالوارېن آلتېندا یۆنۆ دیره‌ڲه باغلادې. پیلله‌لری قالخېب، بیرباش آناسې‌نېن اۏتاغېنا کئچدی. گۆللۆ خانېم ایچه‌ریسی باشدان- باشا گَبه ایله دؤشنمیش إوین یوخارې باشېندا دؤشکچه‌نین اۆستۆنده اۏتوروب یاستېغا دیرسک‌لنمیشدی. قاباغېندا چای واردې. دَمیر سۏبا گۆرهاگۆر’له یانېردې. شمی‌الدین آغا ایچه‌ری گیرَن کیمی کک‌اۏتو چایې‌نېن عطرینی دویدو. قاپې‌نېن آغزېندا بیر آز آیاق ساخلادې، سۏنرا اۆرکَک آددېم‌لار’لا آناسېنا یاخېنلاشدې. اۏتوزلوق چېراغېن ایشېغېندا صیفَتی آیدېن گؤرۆنن آناسې‌نېن گؤزلرینده‌کی غضب قارېشېق سوالا فیکیر وئرمَزدن، قارشې‌سېندا دیز چؤکۆب ألیندن اؤپدۆ؛ آرواد دا اۏغلونون آلنېندان. شمی‌الدین آغا خئیلَک بئله‌جه، آناسې‌نېن اؤنۆنده دیزی اۆسته قادې و یالنېز اۏ، ایشاره إدندن سۏنرا بؤیرۆنده باغداش قوروب اۏتوردو. آروادېن عادتی ایدی: اؤزۆ چاغېرمامېش هئچ کس جسارت إدیب ایجازه‌سیز اۏنون اۏتاغېنا گیره بیلمَزدی؛ اۏ هاندا دا یانېندا اۏتورماق اۏلا.
اۏتاغا سۆکوت چؤکدۆ. گۆرهاگۆر’له یانان دَمیر سۏباداکې اۏدون‌لارېن چاتېرتېسې داها آیدېن إشیدیلمه‌ڲه باشلادې. قاپاغېن دئشیک‌لریندَن سۆزۆلۆب دۆشن ایشېق زۏلاق‌لارې گَبه‌لرین اۆستۆنده چارپازلاشېب تیتره‌شدی. گۆللۆ خانېم باشېنې قالدېرېب اۏغلونون اۆزۆنه باخما‌زدان یاواش-یاواش چایېنې ایچدی و یقین إتدی کی، اۏغلو اۏنون یانېنا بۏش-بۏشونا گلمه‌ییب.
قاپې آزاجېق آرالاندې. گۆللۆ خانېم ترس-ترس، زهم’له نئجه باخدېسا گلین گلمه‌ڲینه پئشمان اۏلدو و کؤلگه کیمی یۏخ اۏلدو. شمی‌الدین آغا باشا دۆشدۆ کی، آنا‌سې حیرصلیدی، نه‌یه‌سه آجېقلانېب، بلکه ده اۏنون چاغېرېلمامېش گلمه‌ڲینه غضب‌لَنیب؟ بلکه اۆره‌ڲینه نه‌سه دامېب؟ آروادېن قاش-قاباغې بولود کیمی توتولموشدو. اؤزۆ یاغېب بۏشالماسا، اۏنا تۏخانماق اۏلمازدې. نهایت، گۆللۆ خانېم گؤزۆنۆ هرله‌ییب اۏغلونون اۆزۆنه باخدې.
– نه اۏلوب، بو گئجه واختې گلمه‌یین خئییردی‌می؟
آروادېن زهملی سَسی فیکیر گؤتۆرمۆش شمی‌الدین آغانې دیکسیندیردی.
– یۏخ، آی آنا، خئییر دَڲیل، باشېمېزا ایش گلیب، یانېنا مصلحَته گلمیشم.
– نه ایش؟
آروادېن تعجّۆب و تشویش دۏلو بو سوا‌لې وئرمه‌ڲی ایله دیرچَلمه‌سی و یانېنداکې عصانې ألینه آلماغې بیر اۏلدو. شمی‌الدین آغا واهیمه‌لندی. اۏنا إله گلدی کی، آنا‌سې اوشاق واخت‌لارېندا اۏلدوغو کیمی اۏنو دؤیه‌جک.
– حَسَن آغانېن ألیندن خاطا چېخېب.
– نه خاطا؟
– آدام اؤلدۆرۆب.
– کیمی؟
– علاالدینی.
– هاردا؟
– اۏ تایدا، مئشه‌ده.
گۆللۆ خانېم إله بیل ساکیت‌لشدی. یئرینی دؤشکچه‌نین اۆستۆنده راحاتلایېب یئنی‌دن یاستېغا دیرسک‌لندی. بۏش ایستیکانې گئری ایته‌لَدی. نَلبَکی جینگیلده‌دی. گلین إله بیل قۏنشو اۏتاقدا بونو إشیتدی و قایېن‌آناسې‌نېن اۆره‌ڲیندن کئچَنی دویدو. قاپېنې آرالایېب سَس‌سیز آددېم‌لار’لا آروادا یاخېنلاشدې. بۏش ایستیکانې گؤتۆردۆ. بیر گؤز قېرپېمېندا تزه چای’لا گئری قایېتدې. گۆللۆ خانېم یئنی‌دن یاواش-یاواش چایېنې ایچدی.
– غونچه بیلیرمی؟
– یۏخ، سَندَن باشقا هئچ کسه دئمه‌میشم.
– یاخشې إله‌ییبسَن.
نئچه ایل قدر اوزون گؤرۆنن بیر-نئچه آن دا گلیب کئچدی.
– دور، آرابانې قۏش، اوشاق‌لاردان دا گؤتۆر، گئت مئییتی گتیر.
– هارا؟
– سؤزۆمۆ کسمه! – آرواد دؤنۆب ترس-ترس اۏغلونون اۆزۆنه باخدې. – بیرباش بیزیم حَیَطه. خاطانې بیز إتمیشیک، آلتېندان دا بیز چېخما‌لې‌یېق.
شمی‌الدین آغا آیاغا دوردو. ألینی قاپې‌نېن دسته‌ڲینه اوزاتمازدان اؤنجه دؤنۆب آناسېنا باخدې.
– به، حَسَن آغا نئیله‌سین؟
– مئییت’له برابر إوه گلسین!
اۏغلو گئدندن سۏنرا گۆللۆ خانېم آیاغا دوردو. باشې تاواندان آسېلمېش اۏتوزلوق چېراغا تۏخاندې. لنگرله‌نَن چېراغېن کؤلگه‌سی دوواردا، پنجره تاختا‌لارېندا، دؤشه‌مه و تاواندا واهیمه‌لی هَیولالار کیمی دۏلاشدې. آرواد اۏن دؤرد تاختالې اوزون دۏنونون قېرچېن‌لارېنې، بئلی‌نین بۆزمه‌سینی سېغاللادې، قارا أطلس قۏفتاسې‌نېن یاخاسېنې یۏخلا‌دې، ایکی قاطار بوتالې قېزېل دۆزۆلمۆش قارا مخمر باش چکی‌سینی دۆزلتدی، بنؤوشه‌یی یئلنلی قارا کالاغایې‌سېنې گؤزۆنۆن اۆسته دارتدې. قۏفتاسې‌نېن آلتېندان باغلادېغې قورشاغا أل گزدیردی، ناقانېن یئرینده اۏلوب-اۏلمادېغېنې یۏخلا‌دې و عصانې ألینه آلېب اۏرتا دووارې بیر-ایکی دفعه تاققېلداتدې. گلین قاپېدا گؤرۆندۆ.
– غونچه‌نی بورا چاغېر.
آروادېن زهملی سَسی أری‌نین اۏودان گئج قایېتماسېندان و قاینې شمی‌الدین آغانېن آنا‌سې ایله پېچېلداشماسېندان سۏنرا آرابانې قۏشوب تله‌سیک گئتمه‌سیندن اۆره‌ڲی اوچونان گلینی داها دا واهیمه‌لندیردی. آغزېنې آچېب نه‌سه سۏروشماق ایسته‌دی. آما قایېناناسې‌نېن زهملی نظرلرینی اۆزۆنده دویوب، دینمزجه گئری چکیلدی. گۆللۆ خانېم بیر آز آرا‌لې قالمېش پنجره تاختا‌لارېنې کیپ باغلادې، أساسې ایله دَمیر سۏبانېن قاپاغېنې اؤرتدۆ، اۏتوزلوق چېراغېن فیتیلینی آشاغې چَکدی. اۏتاغېن ایشېغې آزالدې و ایچه‌ری آلا-قاران‌لېق اۏلدو. بوندان سۏنرا کئچیب یئرینده، دؤشکچه‌نین اۆستۆنده اۏتوردو.
گۆللۆ خانېم چېراقلې‌لار نسلینی چۏخ یاخشې تانېیېردې. هله بو إوه گلین گلمزدن أوّل، دؤشۆ-باشې یئنیجه چېخېب قېز حدّینه دۆشن واخت گؤردۆڲۆ بیر أحوالاتې یادېنا سالاندا ایندی ده باشې‌نېن تۆکۆ قارسې‌یېب یوماغا دؤنۆر.
نال‌تؤکَن یایلاغېنا گئتمیشدیلر. نۏیلو بولاغېن اۆست طرفینده، یاشېل دؤشده، محله-محله دَڲه تیکمیشدیلر. گۆن چېتدایان کیمی سېغېرچې‌لار مال-قارانې هایلایېب اؤرۆشه آپارېردېلار. قېز-گلین ایسه نۏیلو بولاغېن اۆستۆنه تؤکۆلۆر، أل-اۆز‌لرینی یویوب سېغاللانېر، سۏنرا دا سَنَک‌لرینی (ساخسې کۆزه) دیش گؤینه‌دَن بوم-بوز سو ایله دۏلدوروب دَڲه‌لره قایېدېردېلار. مال-قارا اؤرۆشدَ‌ن قایېدانا قدر ساماوار قاینایېر، چای دملَنیر، ایستیکان-نلبَکی دَڲه‌نین ایچینده آچېلمېش سۆفره‌یه دۆزۆلۆردۆ. سَحَر تئزدن قۏیون-قوزویا باش چکمه‌ڲه گئدن آتلې کیشی‌لر بینه‌لره قایېداندا هر شئی حاضېر اۏلوردو.
گۆللۆگیلین دَڲه‌سی عؤمَر کۏخاگیلین دَڲه‌سینه یاخېن ایدی. عؤمَر کۏخا إنلی کۆرَکلی، اوزون، قالېن ساققاللې بیر کیشی ایدی. باشېنا ساچاقلې پاپاق قۏیاردې. اوزون آرخالېغې‌نېن آلتېندان بئلینه إنلی قورشاق باغلاردې. ایری گۆمۆش خنجری واردې. گۆللۆ گؤز قۏیموشدو: کیشی هر سَحَر اؤرۆشدَ‌ن ساغېنا قایېدان مال-قارا ایله بیرلیکده گلیر، دَڲه‌نین قاباغېندا آت‌دان دۆشۆر، خالخالدا فېرلانان قۏچ عؤمَر کۏخانې گؤرَن کیمی صاحابې‌نېن یانېنا قاچېر، باشېنې آشاغې سالېب کیشییه هۆجوما کئچیردی. عؤمَر کۏخا اۏنون بوروق-بوروق ایری بوینوزوندان یاپېشېب بۏینونو قانېرېردې. بئله‌جه خئیلَک اۏینادېقدان سۏنرا قۏچ خالخالا قایېدېر، عؤمَر کۏخا ایسه آلاچېغا گیریردی. گۆللۆ بیر-نئچه دفعه گلین‌لره قۏشولوب اۏنا قوللوق دا إتمیشدی. گؤرمۆشدۆ کی، کیشی پؤرتده‌مه پیشیریلمیش بیر قوزونون یارېم شاققاسېنې سارېمساقلې قاتېق’لا یئدیکد‌ن سۏنرا اۆستۆند‌ن بیر جمع أرینمیش یاغ’لا بال ایچمیش، سۏنرا دا یاسدېغا دیرسک‌لَنه‌رَک چای ایسته‌میشدی. گۆللۆ بیر-ایکی دفعه گلین‌لردن قاباغا دۆشۆب اۏنا چای وئرمیشدی. دئیه‌سن کیشی‌نین ده قېزدان خۏشو گلیردی. اۏنو “آ گۆللۆ-پوللو قېزېم، گۆنۆن آغ اۏلسون، بیر ایستیکان چای وئر”، – دئیه بویورموشدو دا.
عؤمَر کۏخانېن شامیل آد‌لې بیر اۏغلو دا واردې. بېغ یئری یئنیجه ترله‌ییردی. گۆللۆ حیسّ إتمیشدی کی، نه‌دن‌سه اؤزۆ ده بیلمَزدن شامیلی گؤرنده آیاق‌لارې دۏلاشېر، اۆره‌ڲی گۆپپولده‌ییردی. تئز قاچېب دَڲه‌لرین آراسېندا گیزلَنیردی. حتتا بیر-ایکی دفعه اؤزۆنه گۆلمه‌ڲی ده توتموشدو. یره‌ڲیندن کئچیرمیشدی کی، آدامېن عؤمَر کۏخا کیمی بیر قایېن‌آتاسې اۏلا.
بیر گۆن إل داغدان آرانا کؤچمزدن خئیلَک اؤنجه آرواد‌لار خېسېنلاشماغا باشلادېلار کی، عؤمَر کۏخا کیچیک گلینینی اؤلدۆره‌جَک. گلین آلت تومانېنې ایتیریب. بو، آبرې‌سېزچې‌لېق ایدی. قېزېن یا گلینین آلت تومانېنې ایتیرمه‌سی، ناموسونو ایتیرمه‌سی دئمک ایدی. ناموسونو ایتیره‌نین عئیبینی ایسه یالنېز قارا تۏرپاق اؤرتمه‌لی ایدی.
یازېق گلینین گزمه‌دیڲی یئر قالمامېشدې. دَڲه‌نین ایچینی ألک-وَلَک إله‌میشدی: یۏرقان-دؤشه‌ڲین آراسېنې، کئچ‌لرین-کیلیم‌لرین آلتېنې، چَتَن‌لرین دالېنې، نمی‌لَرین، تئژَن‌لرین ایچینی بئله آختارمېشدې. تومان بیر پارچا یاغلې أپپه‌ڲه دؤنۆب جینباتا چکیلمیشدی. “کاش قۏل‌لارېم سېنایدې، اۏ گۆن پالتار یومایایدېم، تومان-کؤینه‌ڲه أل وورمایایدېم. آخې، من گئجه، هئچ کس گؤرمه‌سین دئیه، پالتارې دَڲه‌نین بؤیرۆنه، ایپین اۆستۆنه سرمیشدیم. هامېدان قاباق دوروب، گئجه سازاغېندان تَپیمیش پالتارې یېغاندا گؤردۆم کی، تومان یۏخدو. بو نه تَهَر شئیدی؟ اۏغرو گلسه’یدی، پالتارېن هامې‌سېنې آپاراردې. بیر ده پالتار اۏغرونون نه‌یینه لازېمدې؟ اۏنلار گلنده آت چاپېب ایلخې قۏوور، سۆرۆ آپارېردېلار. یۏخ، بو، ناموسا ساتاشماقدې. گؤرۆنۆر، کیمین’سه بیزیمکی‌لر’له دۆشمنچی‌لیڲی وار، حاقّ-حئساب چکیر‌لر. باشېم باتسېن، بۏینوم سېنسېن، اؤله‌سی‌یم”. کیشی ده گؤزه گؤرۆنمۆردۆ، گلین ده. گلین دَڲه‌نین بیر بوجاغېنا قېسېلېب ایچین-ایچین آغلایېردې، کیشی ایسه آلاچېقدا، دؤشکچه‌نین اۆستۆنه اوزانېب هۏیلوندان گَهیلده‌ییردی.
بیر آخشام اۆستۆ گۆللۆ قۏرخا-قۏرخا دَڲه‌یه یاخېنلاشدې. چَتَنین آراسېندان ایچه‌ری بۏیلاندې. یاواشدان گلینی چاغېردې.
– بیر بری دور، سؤزۆم وار. بیبیم دئییر کی، دۆنن سحرین آلا تۏرانېندا گؤردۆم کی، جامېش نه‌سه یئییر. بلکه اۆزۆلمۆشۆن یئدیڲی إله همین شئیدی.
گۆللۆ کؤلگه کیمی چکیلیب گئتدی. گلین دۏنوب قالدې. گؤزۆنۆن یاشې قورودو. آما بیلمه‌دی بو سؤزۆ کیمه و نئجه دئسین.
عؤمَر کۏخا گۆللۆنۆن سینه-سینه گلدیڲینی و گئتدیڲینی گؤرمۆشدۆ. آما گلینه نه دئدیڲینی إشیتمه‌میشدی. آنجاق اۆره‌ڲینه داممېشدې کی، نه‌سه قېز‌دا بیر خبر وار. دالېنجا اوشاق یۏللادې. گۆللۆ گلدی. قۏرخوسوندان آلاچېغا گیرمه‌دی. عؤمَر کۏخا سَسینه مۆلاییم‌لیک وئردی.
– گل گؤرۆم، گۆللۆ-پوللو قېزېم، سَندَن سؤز سۏروشاجام.
قېز ایچه‌ری گیردی. تیتیم-تیتیم تیتره‌ییردی. عؤمَر کۏخانې هئچ بئله هئیبتلی گؤرمه‌میشدی.
– بایاق دَڲه‌نین بؤیرۆنده گلینه دئدیڲین نه’یدی؟
گۆللۆ دیلی-دۏداغې تَپیمیش حالدا بیلدیک‌لرینی سؤیله‌دی و گؤردۆ کی، کیشی‌نین قان ساغېلمېش گؤز‌لری إله بیل ایشېقلاندې، دئیه‌سن صیفَتی ده آچېلدې، دۏداق‌لارېندا گۆلۆشه بنزَر بیر شئی سئزیلدی.
– چۏخ ساغ اۏل، قېزېم.
گۆللۆ بو سؤز‌لری ایجازه کیمی باشا دۆشۆب آلاچېقدان چېخدې.
عؤمَر کۏخا درحال آیاغا دوردو. آلاچېقدان چېخېب خالخالا یاخېنلاشدې. اۏنون بئش ساغمال جامېشې واردې، بیر ده أره‌مییی. اۏنلارېن یان-یؤوره‌سینه دۏلاندې، یاتېب گؤوشه‌یَن‌لرینی آیاغا قالدېردې. تفررینج’له یان‌لارېنا، قارېن‌لارېنا باخدې، ألینی ایری خنجرین دسته‌ڲینه اوزاتدې، آما نه فیکیرلَشدی’سه، أل ساخلادې. یاواش آددېم‌لار’لا آلاچېغا قایېتدې. إله پاللې-پالتار‌لې دؤشکچه‌نین اۆستۆنه اوزاندې. دۆز ایکی گۆن ایدی، قۏیموردو کی، چېراغې یاندېرسېنلار. ایکی گۆن ایدی کی، دیلینه چؤرک ده دَڲمیردی. قۏرخودان یانېنا گلَن ده یۏخ ایدی. آما ایندی ایچینی آرېتلایېب، بیر-ایکی دفعه اؤسکۆردۆ. قۏنشو دَڲه‌ده حرکت باشلادې، کیشییه چای-چؤرک گتیردیلر.
سَحَر تئزدن، گۆن یئنیجه چېتدایېب مال-قارا اؤرۆشه هایلاناندا عؤمَر کۏخا جامېش‌لارې قۏیمادې خالخالدان چېخارتسېنلار. اۏنون ایشاره‌سی ایله جامېش‌لاردان بیرینی گتیریب، دره‌نین دیکدیرینده بۏغازلادېلار. دری‌سینی سۏیمازدان قارنېنې یاردېلار، معده‌سینی، باغېرساق‌لارېنې بایېرا تؤکدۆلر. هر شئیی دۏغرام-دۏغرام إله‌دیلر. هئچ نه باشا دۆشمه‌سه‌لر ده، نؤکر‌لر کیشی‌نین گؤرسه‌دیشی ایله ایکینجی جامېشې گتیردیلر. اۏنو دا بیرینجی کیمی بۏغازلایېب دۏغرادېلار. عؤمَر کۏخانېن اۆزۆ تونج کیمی بۏزاردې. قالېن قاش‌لارې پېرپېزلاندې و گؤز‌لری قان چاناغېنا دؤندۆ. ألینی خنجرین دسته‌ڲینه اوزادېب تییه‌نی یارېیاجان قېندان سیییردی.
– اۏ بیرینی گتیرین!
نؤکر‌لر خالخالدان أره‌مییی گتیردیلر. جامېش اؤله‌جه‌ڲینی باشا دۆشمۆش کیمی باشېنې دیک توتوب مَله‌دی. آما اۏنو قۏمارغالایېب دره‌نین قاشېنا گتیردیلر. أره‌میک کسیلمیش باش‌لارې و لاختالانمېش قانې گؤرَن کیمی ایری بوینوزو ایله أطرافېنداکې‌لارې داغېدېب آرادان چېخماق ایسته‌دی. آما گؤزۆنۆ آچمامېش کمنده سالېب بۏینونو قانېردېلار. دیزینی یئره گتیریب آیاق‌لارېنې چاتدېلار، خنجری بۏغازېنا چکدیلر، قارنېنې یاردېلار، ایچینی بایېرا تؤکۆب دۏغرادېلار و بیردن خنجر بیر أسکی پارچاسېنا دَڲدی. عؤمَر کۏخا دریندن نفس آلېب، بایاقدان قېنېندان یارېیاجان سیییردیڲی خنجری شاققېلتې ایله قېنېنا قۏیدو.
– بَسدی!
نؤکر‌لر أل ساخلادېلار.
– اۏ أسکینی منه وئرین!
هئچ نه باشا دۆشمه‌سه‌لر ده، دینمز-سؤیله‌مز دئییله‌نه ایطاعت إتدیلر. عؤمَر کۏخا آلاچېغا یاخېنلاشاندا گئری دؤندۆ.
– اۏ لئش‌لری دۏغرایېب، ایت‌لرین قاباغېنا تؤکۆن!
آلاچېغا گلَن کیمی گلینی چاغېرتدېردې. ألینده‌کی أسکینی أسیم-أسیم أسن گلینین باشېنا چېرپدې و قولاغې‌نېن دیبینه دال‌بادال ایکی سیلّه چَکدی.
– کؤپک قېزې، تومانېنې بئلینده ساخلایا بیلمه‌ڲن گلین منه لازېم دَڲیل، ردّ اۏل منیم إویمدن!
إله اۏ گئجه گلینی آتا‌سې إوینه یۏلا سالدېلار. إل یایلاقدان آرانا دؤنَندن بیر آز سۏنرا ایسه اۏنون مئییتینی گمی قایانېن آلت طرفیندن چیلکه‌نین یانېندان تاپدېلار.
آی‌لار دۏلاندې، ایل‌لر کئچدی، گۆللۆ آل‌قازاخلې‌لارېن گلینی اۏلدو، اۏغول-اوشاق بؤیۆتدۆ. بالاجالېقدان اۆره‌ڲینده نیسگیل کیمی قالمېش بیر آرزې سۏنرادان چېراق اۏغلو شامیلین قېزې غونچه‌نی گؤرنده جۆجَردی. “اؤزۆم اۏنا گئده بیلمه‌دیم، عؤمَر کۏخانېن زهمیندَن زَهریم یارېلدې، ایندی اۏنون نوه‌سینی اۏغلوما آلېب قۏهوم اۏلاجام”، – دئیه اۆره‌ڲیندن کئچیردی و أری ایله مصلحَت‌لَشدی. بیر آیدان سۏنرا جاه-جَلال’لا تۏی إدیب غونچه‌نی اۏغلو شمیستان آغایا گلین گتیردی.
غونچه خانېمېن بیردن-بیره اۆره‌ڲی سېخېلدې. ایچه‌ریده اۏتورا بیلمه‌ییب یؤنۆ کۆره باخان إوین إیوا‌نېنا چېخدې. ألینی گؤزۆنۆن اۆسته قۏیوب یارغانېن قاشې‌بۏیو اوزاناراق ساحیله، گیرمه‌نین برابرینه إنَن آرابا یۏلونا باخدې. هئچ کس گؤرۆنمۆردۆ. هاوا قارالمېشدې. قاران‌لېق قارېشدېغېندان کۆرۆن قېژېلتېسې داها آیدېن إشیدیلیردی. اۏ تایداکې مئشه واهیمه‌لی گؤرۆنۆردۆ. آرواد إیواندان آشاغې إندی، حَیَطین اۏ باشېنداکې سامان‌لېغېن بئلینه قالخدې، ألینی گؤزۆنۆن اۆستۆنه قۏیوب جېغېرلارا باخدې. “گؤره‌سن هاردا قالدېلار؟ هئچ بئله لنگیمزدیلر. گۆنۆن قولاغې یاخمامېش گمینی ساللایېب گیرمَزدن بری چېخاردېلار. آما ایندی قاران‌لېق قارېشمېش، أل-آیاق یېغشېرېلمېشدې. اۏنلاردانسا سَس- سَمیر یۏخ ایدی”. غونچه خانېمېن بَدَنی تیتره‌دی، اۆره‌ڲی آز قالدې سینه‌سیندن چېخسېن. “منه نه اۏلدو؟ – دئیه اؤزۆنۆ دانلادې – عاغلېما گلَن داغ‌لارا-داش‌لارا”. گئری قایېتدې. باشېنې قاتماق اۆچۆن ایچه‌ری گیردی. سۏنرا میس ساماوارې دۏلدوروب بایېرا گتیردی، اۏدلوغونا کؤز سالدې، اۆستۆند‌ن کېخمېق تؤکدۆ و آلېشانا قدر گؤزله‌دی.
سَحَر تئزدن قارداشې علاالدین قارا دام‌لارېن آراسېندا‌کې جېغېر’لا چیڲنینده قۏشالۆله ایکی یانېنې باسا-باسا گلیب اۏنلارېن حَیَطینده‌کی روس آغاجې‌نېن دیبینده دایانمېشدې. هَنیرتییه حَیَطه چېخان غونچه خانېم بیر خئیلَک حئیران‌لېق’لا قارداشې‌نېن یاناکې قۏیدوغو پاپاغېنا، أڲنینه کیپ یاپېشان گؤدَکچه‌سینه، قارا مخمر شالوارېنا، گۆنۆن ایشېلتې‌سېندا بورنو پارېلدایان چکمه‌سینه و زر بافتالې دۏلاغېنا خئیلَک باخمېشدې. علاالدینین بۏیو اوجا، چیڲین‌لری إنلی ایدی. بئلی إله بیل اۆزۆکدن کئچه‌جکدی.
– دردین آلېم، اۏر‌دا نییه دوروبسان، بری گلسَنه؟
– یۏخ، آی باجې، تله‌سیرَم، گئده‌جم.
غونچه خانېم سۆرۆشۆب چیڲنینه دۆشمۆش کلاغایې‌سېنې دۆزلتدی، بئلی بۆزمه‌لی قېرچېنلې دۏنونون قېرېشېغېنې سېغاللادې و إیواندان إندی، یاواش آددېم‌لار’لا گلیب قارداشې ایله اۆز به اۆز دایاندې.
– خئییردی‌می، هارا بئله؟
– اۏ تایا، مئشه‌یه.
علاالدین قۏشالۆله‌سینی چیڲنیندن گؤتۆرۆب ألینه آلدې. زاغلې تۆفنگین قونداغې، لۆله‌سی پارېلدادې. باجې‌سې باشا دۆشدۆ کی، قارداشې تزه آلدېغې اۏو تۆفنگینی اۏنا گؤرسَتمک ایسته‌ییر.
– کیمنن گئدیرسن؟
– حَسَن آغا’یلا.
غونچه خانېمېن قاش‌لارې چاتېلدې. تفررینج’له قارداشېنې تپه‌دَ‌ن دېرناغا سۆزدۆ، سۏنرا قاینې حَسَن آغانې گؤزۆنۆن قاباغېنا گتیردی. سۏن واخت‌لار اۏنلار مئشه‌یه – اۏوا قۏشا گئد‌ر، قۏشا دا گَلردیلر. هئچ واخت دا ألی‌بۏش قایېتمازدېلار. مارال، قابان راست‌لارېنا گلمسه ده، قېرقۏوول تاپاردېلار. علاالدین همیشه باجې‌سېندان یئزنه‌سی‌نین تۆفنگینی آلاردې. آرواد بیر ده قارداشې‌نېن بۏیونا باخدې و بیردن اۆره‌ڲی إله چېرپېندې کی، آز قالدې نَفَسی تنگیسین، حیسّ إتدی کی، قان اۆزۆنه ووردو. آلتدان یوخارې قارداشې‌نېن اۆزۆنه باخدې و اۆره‌ڲیندن کئچیردی کی، اۏنو گئتمه‌ڲه قۏیماسېن، دئسین کی، آ بالا، هاوا دا دئیه‌سن بولاشاجاق، گئری قایېت، یېخېل اۏتور إوده، قورددا-قوشدا نه ایشین وار، قان-قارغېش دېر. اۏ، ایسته‌میردی کی، یئنیجه نیشان تاخدېق‌لارې قارداشې ألینی قانا بولاسېن.
– بلکه بو گۆن گئتمه‌یه‌سن.
– یۏخ، آی باجې، بۏینوما دۆشۆب، گَرَک گئدَم. بیر ده، – اۏ، تۆفنگینی ألینده اۏیناتدې.
– هئچ آتمامېشام، یۏخلا‌ماق ایسته‌ییرم.
غونچه خانېم قارداشې‌نېن صیفَتینده‌کی قطعیَّتدن یومشالدې.
– نه دئییرَم، اؤزۆن بیلن یاخشېدې. به بیزه…
علاالدین باجې‌سې‌نېن سؤزۆنۆ کَسدی.
– آلانې دا اؤزۆم’له آپارماق ایسته‌ییرم.
بایاقدان کنار‌دا، چنه‌سینی بیلک‌لری‌نین اۆستۆنه قۏیوب اوزانان ایت آدېنې إشیدن کیمی دیرچَلدی، قولاق‌لارېنې شکله‌دی، هارایا ایسه گئده‌جه‌ڲینی حیسّ إدیب زینگیلده‌دی.
– آپار، آغرېن آلېم، آما تئز قایېدېن، آخشاما قالمایېن.
علاالدین آلانې چاغېردې. ایت سېچرایېب، اۏنون یانېنا گلدی. آتېلېب ألینی ایمسیله‌دی، بورنونو تۆفنگین قونداغېنا سۆرتدۆ، قویروغونو بولایېب شېرواندې و یۏلا چېخدې. اۏرا‌دا بیر-ایکی دفعه هۆردۆ. علاالدین باشا دۆشدۆ کی، آلان اۏنو چاغېرېر. گۆلۆمسۆندۆ. تۆفنگین قایېشېنې چیڲنینه آشېرېب گئتمک ایسته‌دی. إله بو واخت غونچه خانېم قارداشې‌نېن بۏینونا سارېلدې.
– سنه نه اۏلدو، آی باجې؟
– هئچ اؤزۆم ده بیلمیرَم، آغرېن آلېم. – کلاغایې‌نېن اوجو ایله گؤزۆنۆن نَمینی سیلدی. – یۏلوندان قالما، گئت.
علاالدین ایکی یانېنې باسا-باسا، جېغېر’لا یارغانېن باشېنداکې إوه دۏغرو آددېملادې…
غونچه خانېم چاینیک گتیردی، ایچینه قورو چای تؤکدۆ، اۆستۆنه قاینار سو آلدې و دَمکئشین اۆستۆنه قۏیدو کی، دملَنسین. أل‌لری أسیردی. نه قدر چالېشسا دا، ساکیت‌لشه بیلمیردی. بیر ایسته‌دی دۏققازا چېخسېن، قاینې آروادېنې سَسله‌ییب حَسَن آغانې سۏروشسون. آما نه‌دن‌سه یئریندن ترپنمه‌دی. دۏنونون أته‌ڲی ایله ساماوارېن قولپوندان توتوب إیوانا قالخماق ایسته‌دی. إله بو واخت سو‌لارېن قېژېلتېسې آراسېندان آجې بیر اولارتې إشیتدی. اۏنا إله گلدی کی، اولایان هاردا’سا تک قالمېش یالقوزاق جاناواردې. “موردار یئنه زیان‌لېق إده‌جک”، – دئیه دۆشۆندۆ و پیلله‌لری قالخماغا باشلادې.
– چېراغې نییه یاندېرمایېبسان؟
آرواد دیکسیندی. دؤنۆب حَیَطه یئنیجه گیرمیش، هله ده آت‌دان إنمه‌ین أری‌نین اۆزۆنه باخدې. إله بو واخت اولارتې یئنی‌دن إشیدیلدی. غونچه خانېم ساماوار ألینده پیلله‌کن‌ده دۏنوب قالدې. دینله‌دی و باشا دۆشدۆ کی، بو اولاما جاناوار اولاماسې دَڲیل. اولایان ایت ایدی. اؤزۆ ده إله آجې-آجې، إله واهیمه‌لی اولایېردې کی، إله بیل داردا قالمېش آدامدې، هارای سالېب بۆتۆن دۆنیانې کؤمه‌ڲه چاغېرېردې. بیردن آروادېن اۆزۆنه قان ووردو. ساچ‌لارې‌نېن دیبینه إله بیل قۏر دۏلدو. ألینده‌کی ساماوارې گۆرۆلتۆ ایله یئره سالدې. آیاغې‌نېن پؤشۆلنمه‌سینی حیسّ إتمه‌دی. سَلدیره‌یه-سَلدیره‌یه، دیلی-دۏداغې تَپیمیش حالدا اؤزۆنۆ هله ده آت‌دان دۆشمه‌میش أری‌نین اۆسۆتۆنه سالدې.
– دئیه‌سن آتامېن إوی یېخېلېب، آ کیشی، بیر قولاق آس، گؤر اولایان بیزیم ایتدی‌می؟ شمیستان آغا هله یۏلدا ایکن ایتین اولاماسېنې إشیتمیش و آلانېن سَسینی تانېمېشدې، سۆمۆڲۆ إیمَنمیشدی. آما اؤزۆنه تۏختاق‌لېق وئریب آروادېنا آجېقلاندې.
– قارا‌چې هارایې سالما گؤرَک، ایت اولایاندا نه اۏ‌لار؟
– ایتین اولاماسې پیس شئیدی، آ کیشی، ایت اولایاندا زیان‌لېق اۏلور.
– آغزېنې خئییرلیڲه آچ!
شمیستان آغا یَهَردن إنمه‌دی. آتېن باشېنې قانېرېب دۏققازا چېخدې و بیر باش کۆره دۏغرو چاپدې. غونچه خانېم أ‌لی اۆره‌ڲی‌نین اۆستۆنده آتېن آیاق تاپپېلتې‌سې إشیدیلمز اۏلانا قدر حَیَطین اۏرتاسېندا قالدې.
آرادان نه قدر کئچدیڲینی بیلمه‌دی. گاه إیوانا چېخدې، گاه سامان‌لېغېن اۆستۆنه. هر شېققېلتېنې، هر سَسی دینله‌دی. أ‌لی قۏینوندا یۏل‌لارا بۏیلاندې، گؤزۆ ظۆلمت قاران‌لېغا زیللَنمیش قالدې.
دۏققازدا قارالتې گؤرۆندۆ.
– غونچه خالا، ننه‌م سنی چاغېرېر.
آرواد دیکسیندی. سامان‌لېغېن اۆستۆند‌ن إنیب، إیوانا قالخدې. ایستی یۆن شا‌لې چیڲنینه سالدې. آیاق‌لارې دۏلاشا-دۏلاشا دۏققازا گئتدی. بۆتۆن یۏل‌بۏیو خیالېندا داغې آرانا کؤچۆرتدۆ، آرانې دا داغا. “اۆره‌ڲیمه دامېب، گده‌نین باشېندا قاران‌لېق وار. یۏخ’سا آرواد منی چاغېرمازدې. ایندی من نه إدیم؟ آی آللاه، إی یئری- گؤڲۆ یارادان تانرې، سن اؤزۆن کؤمَک اۏل، قارداشېم موراز اۆستۆنده‌دی، اۏنا قېیما، قۏیما نیشانلې‌سې آغلار قالسېن!”. حَیَطه چاتاندا اؤزۆنه تۏختاق‌لېق وئردی. قایېن‌آناسې‌نېن خاصيّتینی بیلیردی؛ چېغېر-باغېر سالسا، قاپې‌دان قۏواردې. بیر ده آخې نه اۏلوب، نییه آخې اۆرَک-گؤبه‌ڲیمی یئییرَم؟
إوده‌کی‌لر اۏنو سۆکوت’لا قارشېلادېلار. دینمز-سؤیله‌مز گۆللۆ خانېمېن اۏتاغېنا آپاردېلار.
غونچه خانېم آلا-قاران‌لېقدا گۆج’له گؤرۆنن قایېن‌آناسېنا یاخېنلاشدې. قاباغېندا دیز چؤکۆب ألیندن اؤپدۆ. آرواد گلینین اۆرَک دؤڲۆنتۆلرینی سینه‌سی‌نین تیتره‌ییشیندن حیسّ إتدی. غونچه خانېم یاش’لا دۏلوب-بۏشالان قېزارمېش گؤزلرینی قایېن‌آناسې‌نېن اۆزۆنه زیلله‌دی. گۆللۆ خانېم گؤردۆ کی، گلینین نبضی بۏیون دامار‌لارېندا وورور. قولاق‌لارېنداکې یومرو، ایری قېزېل سېرقالار تیتره‌ییر.
– یۏخ’سا چېراقلې‌لارېن چېراغې سؤنۆب، آی آنا، منه دۆزۆنۆ دئ.
آرواد اۏنون باشېنې سینه‌سینه سېخدې. غونچه خانېم هېچقېردې، اوشاق کیمی ایچینی چَکدی. قایېن‌آناسې‌نېن ایری أ‌لی خئیلَک اۏنون باشېنې سېغاللادې، ساچېنې تومارلادې. غونچه خانېم حیسّ إتدی کی، قایېن‌آناسې دا تیتره‌ییر. قهر بۏغدوغوندان دینه بیلمیر.
– آدام باشېنا ایش گلر، قېزېم، اؤزۆنه تۏختاق‌لېق وئر. اؤلن ده بیزیمدی، اؤلدۆرَن ده.
اۏلاجاغا چاره یۏخدو، هامېسې فله‌ڲین ایشیدی.
غونچه خانېمېن بولاق کیمی قایناماغا حاضېر اۏلان گؤز یاشې إله بیل بیردن قورودو. ساچېنې یۏلوب اۆزۆنۆ جېرماق، دیز‌لرینه دؤڲمک و بئله‌لیک’له دردینی یۆنگۆللشدیرمک ایسته‌ڲی یۏخا چېخدې. هؤنکۆرتۆسۆنۆ بۏغماق اۆچۆن باشېنې آروادېن سینه‌سینه داها مؤحکَم سېخدې، اۏنو قوجاقلادې. گۆللۆ خانېم گلینین ساچېندان اؤپدۆ.
– سن کیشی قېزېسان، گَرَک اؤزۆوۆ کیشی قېزې کیمی آپاراسان!
بۆتۆن گئجه‌نی یاتمادېلار. سَس‌سیز-سمیرسیز ایشله‌دیلر. اۏجاق قالا‌دېلار، سو قایناتدېلار، مئییتی یویوب کفنله‌دیلر. ایشېقلاشاندا اۆستۆنه قېرمېزې کلاغای اؤرتۆلمۆش جنازه‌نی إیوانا قۏیدولار. گۆللۆ خانېم هر شئیی یئر به یئر إدندن سۏنرا قارا پالتار گئیینیب قاباغا دۆشدۆ. گۆن خئیلَک قالخاندان سۏنرا جنازه‌نی یئردن قالدېردېلار. آل‌قازاخلې‌لارېن باشې‌پاپاقلې‌لارې، إله شمیستان آغا ایله حَسَن آغا دا، تۆفنگ گؤتۆرمک ایسته‌دیلر. گۆللۆ خانېم قۏیمادې؛ “أ‌لی یالېن گئده‌جه‌ییک، – دئدی – دۆشمن اۆستۆنه ها یئریمیریک، قېراندا دا قېراجاقلار”. گۆللۆ خانېم ألینده عصا قاباغا دۆشدۆ. ایکی قارداش – حَسَن آغا ایله شمیستان آغا اؤنده، قالا‌ن‌لارې آرخادا جنازه‌نی چیڲین‌لرینه آلدېلار. آل‌قازاخلې‌لارېن سای-سئچمه باشې‌پاپاقلې‌لارې، قېز-گلین‌لری دینمز-سؤیله‌مز جنازه‌نین آردېنجا ایره‌لی‌لَدیلر. ماتم کاروانې دۏققازدان چېخېب، کندآراسې یۏللا چېراقلې‌لار طرفه اۆز توتدو. دۏققازدان، إیوان‌لاردان بۏیلانان‌لارېن اۆز-گؤزۆنده تعجّۆب واردې. هئچ کس هئچ نه باشا دۆشمۆردۆ. جنازه‌نی آپاران‌لار کندین اۏرتاسېنداکې تپه‌نین یانېندان کئچیب دیکدیره چېخاندا آخشامدان سکسکه‌لی یاتان شامیل واهیمه‌لندی. تئز آیاغا دوروب تۆفنگی گؤتۆردۆ. یاشې یۆزۆ حاقلا‌سا دا، هله آت مینَنده اۆزَنگی‌سینی باسدېرمایان، گؤزۆنۆن نورونو ایتیرمه‌ڲَن عؤمَر کۏخا اۏغلونون تلاشېنې گؤرنده هیجانلاندې. چَلیڲینی گؤتۆردۆ و اۏندان قاباق إیوانا چېخدې. أصلینه باخسان، اۏ بۆتۆن گئجه‌نی یاتمامېش، سَحَر تئزدن پیس خبر إشیده‌جه‌ڲینه اؤزۆنۆ حاضېرلامېشدې.
جنازه‌نی گتیرَن دسته دۏققازدا، دروازا‌نېن آرخاسېندا دایاندې. شامیل إیواندان آشاغې إندی.
– آ بالا، آیاق ساخلا!
آتاسې‌نېن سَسی اۏنو تۏختاتدې.
دروازانې آچدېلار. عؤمَر کۏخا آشاغې دۆشۆب، بیر خئیلَک حَیَطین اۏرتاسېندا دایاندې. گۆللۆ خانېم قاباغا یئریدی. عؤمَر کۏخانېن برابرینه چاتاندا أڲیلیب کیشی‌نین ألیندن اؤپدۆ. هامې سوسدو. چیڲنینده جنازه دروازا‌نېن آغزېندا دایانان‌لار دا، حَیَطه تۏپلاشان آرواد-اوشاق دا، جېنقېرېنې چکمه‌دیلر. گۆللۆ خانېم دیکَلدی. یاشارمېش گؤزلرینی کیشی‌نین زهملی صیفَتینه زیلله‌دی. اۏنلار اوزاق اوشاق‌لېق ایل‌لریندَن سۏنرا ایلک دفعه ایدی کی، بئله یاخېندان قارشېلاشېردېلار. عؤمَر کۏخانېن دۏداغې سَیریدی. دۆماغ پیله کیمی ساققا‌لې تیتره‌دی. ایندی هر شئی اۏنون بیرجه ایشاره‌سیندن آسېلې ایدی. عؤمَر کۏخا گئری قانرېلېب بۏغوق سَسله دیللَندی.
– آ بالا، یئر حاضېرلا‌یېن!
بایاقدان لال-دینمز دایانان شامیل ترپَندی. دروازایا یاخېنلاشېب جنازه‌نین بیر طرفینی چیڲنینه آلدې. شمیستان آغا ایله یاناشې آددېملادېلار.
چېراقلې‌لارېن قایداسې ایدی. إوه یاس دۆشنده وای-شۆون سالمازدېلار. “دۏست وار، دۆشمن وار، آدام اؤزۆنۆ سېندېرماز” دئیَردیلر. ایندی ده إله اۏلدو.
عؤمَر کۏخا إوین یوخارې باشېندا، دؤشکچه اۆستۆنده أڲلَشدی. گۆللۆ خانېمې دا یانېندا اۏتورتدو. شمیستان آغا ایله شامیل یاسا گلن‌لری قارشېلادېلار. إله همین گۆن گۆن‌اۏرتادان گۆن أڲیلنده بۆتۆن کند جماعتی یېغېلدې، علاالدینی قدیم دده-بابا قبریستان‌لېغېندا دَفن إتدیلر. دۆز بیر هفته، مرحومون یئددیسی چېخانا قدر چېراقلې‌لار’لا آلقازاخلېلار بیر یئرده اۏلدولار…
عؤمَر کۏخا اۆزه سالماسا دا، ایچه‌ریدن قۏورولوردو. بو یاشا گلمیشدی هله هئچ بیر دیله‌ڲی اۆره‌ڲینده قالمامېشدې. اۏنون سۏن آرزې‌سې علاالدینی إو‌لَندیرمک ایدی. بیر بالاجا باشې آغرېیاندا، یا دا سۏیوق دَڲیب اؤزۆنۆ کۆپه‌دنده، هۏر-هۏیوش سویوندا چیمیب ایستی یۏرقان-دؤشکده ترله‌یه-ترله‌یه یاتاندا اؤزۆنه اۆرَک-دیرک وئریردی:”یۏخ، إله بیر شئی یۏخدو، عؤمَر کۏخا، برک دور، علاالدینه تۏی إله‌مه‌میش جان وئرمه، آللاه‌دان مؤهلَت ایسته، قۏی عؤمرۆنۆ بیر آز اوزاتسېن. به ایندی؟ فله‌ڲین نه یامان اۏیون‌لارې وارمېش، بئله ده ظۆلم اۏلارمې؟ شېوېرتې کیمی بیر اۏغلانې نه تئز تۏرپاغېن آلتېنا آپاردې، بو رحمینه قوربان اۏلدوغوم تانرې؟ اؤلۆم منیم ایدی، بالام گئتدی. گؤرۆنۆر دۆز دئییرلرمیش؛ کؤتۆک اۆستۆنده نئچه چېرپېلار دۏغرانارمېش”.
کیشی یۏرقان-دؤشکده اوزانسا دا، گؤزۆنه یوخو گئتمیردی. تاوانا باخا-باخا سحری آچېردې. “گؤره‌سن، حَسَن آغا نامرد‌لیک إتمه‌ییب کی؟ بیلیرم آل‌قازاخ اوشاغې قان چاناغې دېر، ناحاق یئره اۏنلارا “دَلی آلقازاخلېلار” دئمیرلر. آما بو یاشا گلمیشم، اۏنلاردان نامرد‌لیک گؤرمه‌میشم.
دۆشمن’له دۆشمن‌دیرلر، دۏست’لا دۏست. أل‌لریندن خاطا چېخېب، آما نامرد اۏلمایېبلار”. چېراقلې‌لار’لا آلقازاخلېلار هم قۏهوم ایدیلر، هم دۆشمن. عؤمَر کۏخانېن یاخشې یادېندا ایدی: اوشاق واختې کۆرۆن ساحیلینده آت اۏتارېردېلار. آل‌قازاخلې‌لارېن دا اوشاق‌لارې اؤز ایلخې‌لارېنې کۆرده چیمیزدیریردیلر. ایپه-ساپا یاتمایان إرکک آتې ایسه چمن‌لیڲه اؤرۆکله‌میشدیلر. بیردن ایلخېیا چاخناشما دۆشدۆ. اوشاق‌لار گؤزلرینی یوموب-آچېنجا گؤردۆلر کی، آت اؤرۆڲۆنۆ قۏپاردېب ایلخېیا طرف گلیر، ایلخېداکې إرکک آت دا شاهه قالخېب کیشنه‌ییر. بیر گؤز قېرپېمېندا کهَر‌لر قارشېلاشدېلار. إرکک‌لیک و ایلخېیا صاحیب اۏلماق إحتیراصې اۏنلارې أژدهایا دؤندرمیشدی. دؤش-دؤشه گلدیلر، چچیک-چچیڲه قالخدېلار، بیر- بیری‌لری‌نین یالېندان یاپېشېب گمیریشدیلر. تپیک، نال شاققېلتې‌سې، کیشنَرتی بیر-بیرینه قارېشدې. گاه اۏ بونون دیزینی یئره گتیردی، گاه بو اۏنون. تۏرپاق إشیم-إشیم اۏلدو، اۏت خېنجېم-خېنجېم. اوشاق‌لار نه قدر چالېشدېلارسا، اۏنلارې آیېرا بیلمه‌دیلر. بئله گئتسه’یدی، آت‌لار بیر-بیرینی گمیریب شیکست إده‌جک، یا دا قېزېل قانا بولایېب اؤلدۆره‌جَکدیلر. بیردن هاردان’سا تاپېلان نؤکر‌لردن بیری آتېن ایرَشمه‌سیندن یاپېشېب اۏنلارې آرالاماق ایسته‌دی. عؤمَر کۏخاگیلین کهری کؤمَک گلدیڲینی و ایرَشمه‌نین جیلۏولاندېغېنې گؤرۆب داها بؤیۆک غضب’له ایره‌لی جومولدو، رقیبی‌نین یالېندان یاپېشېب بۏینونو قانېرماغا چالېشدې. آل‌قازاخلې‌لارېن کهری چېرپېندې و بیردن نئجه گۆج گلدی’سه ایرَشمه‌نی دارتېب نؤکرین ألیندن چېخارتدې و دال آیاق‌لارې ایله آتېن دؤشۆنه نئجه ووردوسا، آت تنگیلده‌دی. آل‌قازاخلې‌لارېن کهری اۏنا گؤز آچماغا ایمکان وئرمه‌دی، بۏینونو قانېرېب یئره یېخدې. نؤکر گؤردۆ کی، آت خېرېلدایېر، ایری خنجرینی سېیېردې…
کنده هارای دۆشدۆ. هر ایکی طرفدن تؤکۆلۆشۆب گلدیلر. آتېشما باشلاندې. هره اؤزۆنه بیر مَتریس تاپدې، طایفا-طایفایا بؤلۆنۆب اۆز-اۆزه دایاندېلار. دۆز اۆچ گۆن کنددن آتېشما سَسی کسیلمه‌دی. اۆچ گۆندن سۏنرا جماعت بیر سَحَر یوخودان دوروب گؤردۆ کی، هر ایکی نسلین أ‌لی تۆفنگ توتان باشې‌پاپاقلې‌لارې گئجه ایکن کندین اۆست طرفینده‌کی تَپه‌لیکده سنگر قازېب، اۆز-اۆزه مارېغا یاتېبلار.
ایکی گۆن ده کئچدی، آتېشما کسمه‌دی. إولرده آرواد-اوشاق اۆزۆنۆ جېرېب ساچېنې یۏلور، أل‌لری اۆرَک‌لری‌نین اۆستۆنده گؤز یاشې آخېدېردېلار. هر گۆلـله آچېلاندا دیکسینیر، گئجه‌لی-گۆندۆزلۆ سکسکه ایچینده چېرپېنېر، سحری آیاق اۆستۆنده آچېردېلار. هامېدان چۏخ آغلایان و اؤزۆنۆ اؤلدۆرَن‌لردن بیری ده حمایېل ایدی. حمایېل اۆچ آیېن گلینی ایدی. هله ألی‌نین خېناسې گئتمه‌میشدی. هله أری إوینه، چېراقلې‌لارېن قایدا-قانونونا ایسینیشمه‌میشدی. ایندی ده آرایا داوا دۆشمۆشدۆ. سنگرین بیر طرفینده قارداش‌لارې، عمی‌سی اوشاق‌لارې مارېغا یاتمېشدېلار، اۏ بیری طرفینده ایسه أری و قایېن‌لارې. بیلمیردی نئیله‌سین. بیر گۆن ده کئچدی. سنگرلردن سَس-سَمیر گلمه‌دی. حمایېلېن اۆره‌ڲینه دامدې کی، آتېشان‌لارېن گۆلـله‌سی قورتارېب. هم ده نئچه گۆندۆ آجدېلار، اۏنلارا یئمک-ایچمک آپاران یۏخدو. أصلینده هئچ کس ایره‌لی چېخا بیلمیردی. چېراقلې‌لاردان بیری تپه‌نین دؤشۆنده گؤرۆنن کیمی آلقازاخلېلار گۆلـله‌یه باسېردې، آل‌قازاخلې‌لاردان گؤرۆننده چېراقلې‌لار.
حمایېل تئزدن دوردو. أری‌نین پاترۏن دۏلو قۏلتوق‌آلتې‌سېنې کلاغایې‌سې‌نېن آلتېندان چالېن-چارپاز بئلینه باغلادې. آلا خورجونون بیر گؤزۆنۆ خامرالې چؤره‌ڲی، اۏ بیری گؤزۆنۆ ایسه پئندیر، یاغ، بال’لا دۏلدوردو. سو دۏلو جۆرده‌ڲی ألینه آلدې. جېغېر’لا تپه‌نین دؤشۆنده‌کی سنگر‌لره دۏغرو آددېملادې.
هامې گلینین بو ایشینه مات قالدې. أل‌لرینی گؤزلری‌نین اۆستۆنه قۏیوب حمایېلېن آرخاسېنجا باخدېلار. یالېن دؤشۆنه ایری بیر جېغېر قالخېردې. بو جېغېر یۏلون اۏرتاسېندا هاچالانېردې. حمایېل هئچ نه‌یه فیکیر وئرمَزدن، هئچ نه إشیتمَزدن جېغېر’لا یوخارې قالخېردې. اۏنون کلاغایې‌سې‌نېن آلتېندان چېخان و آز قالا تۏپوغونا دَڲَن قۏشا هؤرۆڲۆ گَردَنینده یېرغالانېردې. سنگرده‌کی‌لرین گؤزۆ اۏنو آلمېشدې. نفَس‌لرینی چکمَزدن بارماق‌لارې تَتیکده گؤزله‌ییردیلر. گؤزله‌ییردیلر کی، گؤرَک جېغېر هاچالاناندا حمایېل هانسې طرفه دؤنه‌جک؟ تۆفنگین قونداغې أری‌نین سینه‌سینده اۏلسا دا، آرخایېن ایدی کی، آروادې اۏنا طرف گله‌جَک. قارداشې دا أ‌لی اۆره‌ڲی‌نین اۆستۆنده باجې‌سې‌نېن هانسې طرفه دؤنه‌جه‌ڲینی گؤزله‌ییردی. حمایېل جېغېرلارېن هاچالاشدېغې یئرده هئچ یانا دؤنمه‌دی، دۆز گئتدی. چالا-چوخورا دۆشمه‌ڲینه، تئز- تئز بۆدره‌مه‌سینه فیکیر وئرمه‌دی. بالدېرلارېنې سیرکَن، قانقال دالاسا دا، دایانمادې، إله بیل قوشا دؤندۆ. نه چیڲنینده‌کی خورجونون آغېرلېغېنې حیسّ إتدی، نه ده یۏخوشا دېرماناندا سېزېلدایان دیزی‌نین آغرې‌لارېنې. سنگرلرین برابرینه چاتاندا سېچرایېب ساغا دؤندۆ. بیر گؤز قېرپېمېندا اؤزۆنۆ قارداشې گیلین سنگرینه سالدې. إله بو آن أری‌نین گۆلـله‌سی آچېلدې. حمایېلېن آز قالا تۏپوغونا دَڲَن قۏشا هؤرۆڲۆنۆ إله بیل قایچې ایله کسیب یئره آتدېلار.
کند جماعتی یېغېشدې. آغ‌ساققال‌لار مصلحَت‌لَشدیلر کی، آل‌قازاخلې‌لارېن دا، چېراقلې‌لارېن دا باش‌بیلَن‌لری‌نین یانېنا گئتسینلر. اۏنلارې باشا سالسېنلار کی، جاوان‌لارېن بئیین‌لری قاندې. بئله گئتسه، بیر-بیرلرینی قېراجاقلار، آرایا قان دۆشه‌جک. بیر آت‌دان اؤترۆ ایکی نسلین دۆشمن اۏلماسېنا دَڲرمی؟ گئتدیلر. نه قدر حیرصلی اۏلسا‌لار دا، هر ایکی طرفین آغ‌ساققال‌لارې سؤز إشیتدیلر و بیرلیکده سنگره قالخدېلار. جاوان‌لارا اؤیۆد-نصیحَت وئردیلر، تۆفنگ‌لرینی أل‌لریندن آلېب إوه قایتاردېلار. هر ایکی طرف أل‌لرینی قورآنا باسېب آند ایچدی کی، دینج اۏتوراجاقلار.
حمایېل بیر هفته آتا‌سې إوینده قالدېقدان سۏنرا “أریم إوینه قایېدېرام”،-دئدی. اۏنو بوراخماق ایسته‌مه‌دیلر. قۏرخدولار کی، قېزېن باشېنا ایش گتیرَرلر. حمایېل عینادېندان دؤنمه‌دی. إرته‌سی گۆنۆ مال-قارا اؤرۆشه هایلانېب، أل-آیاق یېغشدېرېلاندان سۏنرا جېغېرې ألینه آلېب أری إوینه طرف آددېملادې. اۏنون اۆزۆنه باخان اۏلمادې. آما اۆستۆنه أل قالدېران دا اۏلمادې. أری ایسه آروادېنې گؤرنده، حیرصیندن بېغېنې چئڲنه‌ییب اۆزۆنۆ اۏ یانا چئویردی. حمایېل آخشاما قدر گؤزله‌دی. قاران‌لېق قارېشېب چېراق‌لار یاناندا قایېن‌آناسې‌نېن یانېنا گئتدی. قاباغېندا دیز چؤکدۆ، سَسی تیتره‌یه-تیتره‌یه سؤزه باشلادې.
– آنا، هامې منی قېناسا دا، سن قېنامازسان، اۏغلون-قېزېن وار. آدې ألۏسمانا گئدیب چېخان قارداش‌لارېن وار. ایندی اؤزۆن دئ، من نه إتمه‌لی’یدیم؟ یقین إشیتمه‌میش اۏلمازسان، دئییبلر کی، أر إلدن گلر، اۏغول بئلدن. به، من آتام اۏغلو قارداشې هاردان آلارام؟
قایېن‌آناسې دینمه‌دی. گلینی‌نین اۆزۆنه دیکیلمیش نَملی گؤزلرینه باخدې. حمایېلېن بو عاغېللې سؤز‌لری اۏنو خئیلَک فیکره آپاردې. خیالېندا هارالارا’سا گئدیب گلدی، نه’یسه اؤلچۆب-بیچدی و بیردن دۏداغې قاچدې.
– یاخشې، آی شئیطان، گئت اۏتاغېوا. أریوین ده، اؤزۆوۆن ده یئریوی یاناشې سال.
– به…
– غلط إله‌ییر!
حمایېل قوش کیمی اوچدو.
بو أحوالات چۏخدان اۏلموشدو، لاپ چۏخدان، ایندی اۏنلارېن هئچ سۆمۆڲۆ ده قالمامېشدې… عؤمَر کۏخا إیواندا هرله‌نن اۏغلونو ایچه‌ری چاغېردې. شامیل چۏخدان بونو گؤزله‌ییردی. آتاسې‌نېن سَسینی إشیدن کیمی باشې‌نېن قاپېیا دَڲه‌جه‌ڲیندن إحتیاط إده‌رَک، آشاغې أڲیلدی. آیاق‌قابې‌لارېنې سۏیوندو. گَبه‌نین اۆستۆ ایله آتاسېنا طرف ایره‌لی‌لَدی.
کیشی ایشاره إتدی. شامیل آتاسې‌نېن یانېندا باغداش قوروب اۏتوردو. اؤنجه گَبه‌نی، سۏنرا آیاغېنداکې ناخېشلې یۆن جۏرابېنې دیدیشدیردی. کیشی آرخالېغې‌نېن یان جیبیندن تنبَکی کیسه‌سینی چېخارتدې. اۆستۆ ناخېشلې گۆمۆش قلیانېنې دۏلدوردو. سۏبادان اۏد گؤتۆرۆب یاندېردې. بیر-ایکی قوللاب ووردو. تۆستۆ لایلانېب تاواندان آسېلمېش اۏتوزلوق چېراغېن أطرافېندا قالا‌قلاندې.
– فیکرین نه‌دی؟
آتاسې‌نېن یانېندا اوشاغا دؤنن شامیل خیالدان آیرېلدې.
– اوشاغېن قانې یئرده‌می قالسېن؟
عؤمَر کۏخا اۏغلونا جاواب وئرمه‌دی. خئیلَک فیکیر‌لی-فیکیر‌لی قلیانېنې سۏموردو و بیردن اؤز-اؤزۆنه دانېشېرمېش کیمی سۏروشدو.
– عاغلېن نه کسیر، بو ایشده بیر نامرد‌لیک اۏلماز کی؟
– نه بیلیم، اۏلاندا دا اۏ‌لار، اۏنلاردان نه دئسن چېخار.
– آخې، نه‌دن اؤته‌ری، علاالدین اۏنلارا نه پیس‌لیک إله‌میشدی؟
شامیل چیڲنینی چَکدی. ایسته‌دی پاپاغېنې چېخاردېب فیکیردن آغرېیان باشېنې اۏوخالاسېن. آتاسې‌نېن یانېندا اۏتوردوغونو باشا دۆشنده ألینی چَکدی. عؤمَر کۏخا ظریف گۆمۆش زنجیردن ساللانان گۆمۆش میل’له قلیانې‌نېن کؤزۆنۆ دئشیب حریص‌لیک’له سۏموردو. اۏتاقدا یئنی‌دن تۆستۆ لایلاندې. کیشی گؤزۆنۆن آلتېندان بو لای‌لار آرخاسېندان صیفَتی گۆج’له گؤرۆنن اۏغلونا باخدې. اۏنون دۏداق‌لارې کیپ باغلانمېشدې. همیشه سېغاللې اۏلان دن دۆشمۆش بېغې جۏدلاشمېشدې. دیشینی-دیشینه سېخدېغېندان چنه‌سی کیلید‌لَنمیش کیمی ایدی. آلېن قېرېش‌لارې سېخلاشمېشدې. چوخورا دۆشن گؤزلرینه قان ساغېلمېشدې. أ‌لی خنجرین دسته‌ڲینده ایدی. اؤزۆنۆن ده خبری اۏلمازدان تییه‌نی تئز-تئز قېنېندان چېخاردېردې. عؤمَر کۏخا باشا دۆشدۆ کی، اۏغلو بیر هیمه بنده دیر، أڲر اۏنا بیر بالاجا ایشاره إتسه، بۆتۆن چېراقلې‌لارې آیاغا قالدېرار و قان سو یئرینه آخار.
– قانې قان’لا یومازلار، اۏغول، بیر ده سَنین قېزېن اۏنلارېن اۏجاغې‌نېن باشېندادې، قان-قانا، سۆت-سۆته قارېشېب.
– مصلحَتین نه‌دی، آتا، اوشاغېن قانې باتسېن؟
– صبر إله، بالا، ناحاق قان یئرده قالماز. أڲر علاالدین بیر خطانېن قوربانېدې‌سا، آللاه حَسَن آغانېن گۆناهېندان کئچر. أڲر نامرد‌لیک إله‌ییب’سه، آللاه اؤزۆ بَلاسېنې وئره‌جک، سن آیرې فیکره دۆشمه. اۏ، ألینی قانا بولایېب، سن بولاما. گئج-تئز حاقّ اؤز یئرینی تاپاجاق.
بو سؤز‌لردن سۏنرا کیشی إله بیل یۆنگۆل‌لَشدی. آما شامیل قورقوشون یۆکۆ داشېیېرمېش کیمی أڲیلدی. دۏداغې سَیریدی، أل‌لری أسدی. بو، عؤمَر کۏخانېن گؤزۆندن یایېنمادې.
– بیردن دیوان-دره گلیب چېخسا؟
کیشی سرت‌لَشدی.
– دیوان-دره‌نین نه ایشی وار؟!
قلیانېنې تئز-تئز سۏموروب کؤزرتدی. سَسی یومشالدې.
– دور گئت. اوشاق‌لارې دا باشا سال، فاراغات اۏتورسونلار.
شامیل بئلی قېرېلمېش کیمی أل‌لرینی دیزینه سؤیکه‌ییب گۆج’له آیاغا قالخدې. آغېر-آغېر قاپېیا یاخېنلاشدې. اۏ، گئدندن خئیلَک سۏنرا عؤمَر کۏخانېن هؤنکۆرتۆسۆ إشیدیلدی.
ایکینجی بؤلۆمۆن سۏنو
اؤلن دۆنیام / بیرینجی بۆلۆم اؤلن دۆنیام / ایکینجی بؤلۆم
بَنزَرگه‌لر / Bənzərgələr
آنا کارنینا / لئو تۏلستۏی (بیرینجی بؤلۆم)
علی و نینۏ / قوربان سعید (بیرینجی بؤلۆم)
آغ گئجهلر / فئۏدۏر داستایئوسکی (بیرینجی بؤلۆم)
آذربایجان، رۏمان و رۏمانتیزم / آیهان میانالې…
اؤلۆلر إویندن آنېلار / فئۏدۏر داستایئوسکی (بیرینجی بؤلۆم)
قادېن جۏرابلارې / جلیل جاوانشیر (بیرینجی بؤلۆم)
قاران‌لېق بوتیکلرین خیابانې/ پاتریک مۏدیانۏ (بیرینجی بؤلۆم)
