شهریارلا بیرلیکده اؤزگه‌لشمکدن اؤزلشمه‌یه دوغرو / محمد رحمانی‌فر (اؤن سؤز)

شهریارلا بیرلیکده اؤزگه‌لشمکدن اؤزلشمه‌یه دوغرو / محمد رحمانی‌فر

بو کیتابی کیمه سونا بیله‌جه‌ییمی بیلمیرم؛ آنجاق چوخ ایستردیم بو ایشی اوستاد شهریارلا بیرلیکده وطن شهیدلرینه پای وئرم.

محمد رحمانی‌­فر

سایقی‌لاما

اؤن سؤز

سن بو شعرلری بیر گوزگو (آینا) کیمی سان! بیلیرسن گوزگونون اؤزونده هئچ اوز (صورت) یوخدور. آنجاق،کیمسه اونا باخسا، اوندا اؤز اوزونو گؤره بیلر. بونو دا بیل! شعرین اؤزونده هئچ آنلام یوخدور. بونا باخمایاراق، هر کیمسه اوندا اؤز کئچمیشینی هابئله اؤز گله‌جه‌یینی گؤره بیلر. دئسَن شعرین آنلامی شاعیرین ایسته‌دییی آنلام‌دیر. باشقالاری ایسه اؤزلریندن اونا آنلام باغلاییرلار، ائله بیل بیریسی دئییر گوزگوده جانلانمیش اوز، ائله گوزگونون ایلکین اوزودور.

عین‌القضات همدانی(1)

بو بیتیک (کیتاب) شهریارین شعرلرینه یئنی بیر باخیش، یئنی بیر اوخونوش دیر. شهریارین یارادیجیلیغی اوزره آراشدیرما آپارانلارین ساییسی آز دئییل. بو گونه‌دک بو قونودا چوخلو بیتیک‌لر یازیلیب، چوخلو یازی‌لار یاییلیب‌دیر. آنجاق، بونلارین هئچ بیریسی منی راضی سالا بیلمه‌ییب‌دیر. راضی سالا بیلسه ایدیلر من بو ایشه باشلامازدیم.

شهریار چوخ شعرلرینده اؤزل‌لیک‌له «حیدربابایا سلام» شعرینده بیزله ساده بیر دیلده دانیشیب‌دیر. بو «ساده دانیشماق» ایسه بو گونه‌دک چوخ‌لارینی آلدادیب‌دیر. دئمک ساده یازماق شهریارین صنعتی (هنری)دیر. آنجاق «ساده یازماق» بیر صنعت‌دیرسه، «ساده دوشونمک» آخماقلیق‌دیر.(2)

بو آخماقلیق‌دان یاخامیزی قورتارماق ایسته‌ییریک‌سه، بو شعرلرین ساده یازیلماسینا آلدانمادان، اونلارین آلت قاتینا وارمالیییق.

شعرلرین آلت قاتینا وارماق گوجونو من یوزومسال(هرمنوتیک) تنقیدده گؤردوم. یوزومسال تنقید متنین آلت قاتینا وارماقلا، اونو قاوراماق(فهم ائتمک) ایسته‌ییر. بونا گؤره متندن باشقا هر نه‌یی اونودور. یوزومسال تنقیددن سؤز آچدیغیما گؤره اونو داها آرتیق آچیقلاماغی گرکلی گؤرورم.

بیز «یوزومسال» سؤزجویونو hermeneutics سؤزجویونه قارشیلیق اولاراق، ایشله‌دیریک. بو سؤزجوک اؤزو یونانجادان آلینمیشدیر. یونانجادا hermeneuin آچماق، آچیقلاماق داها دوغروسو یوزوملاماق آنلامینی داشیییر. یونانلی‌لار بو سؤزجویو هرمس-ین آدیندان آلمیشدیلار. اونلارین میف‌لرینده هرمس بیر ساوچی(پیغمبر) کیمی تانری‌لارین ساولارینی اینسان‌لارین قولاق‌لارینا چاتدیرارمیش. دئمک هرمس، اینسان‌لاردان گیزلی قالمیش ساولاری، اونلارا آچیقلایارمیش، یونانین میفیک قایناق‌لاری خط ایله دیلین یارانماسینی دا اونا باغلاییرلار. بیز بو گون یاخشی بیلیریک خط یازماق لا دیل دانیشماق اینسانین ان گیزلی، ان سیرلی باجاریق‌لاریندان ساییلیر. بیزیم اسکی میف‌لریمیزده ده بئله‌دیر. فردوسی‌نین «شاهنامه»سینه اساسلاناراق گؤروروک اوردا یئرلی اینسان‌لار یئنی گلمیش باسقین‌چی‌لارین(مهاجم‌لرین) الیندن جان‌لارینی قورتارماق اوچون اونلارا گیزلی بیر سیر آچیقلاییرلار. بو گیز (سیر) ایسه خط یازماق ایمیش! (3) بئله‌لیک‌له هرمس-ین آدی گیزلری آچیقلاماق‌لا ایلگی‌لندی.

اورتاچاغ‌لاردا (قرون وسطی) قوتسال کیتاب‌لارین گیزلی آنلام‌لارینی آچیقلاماغا گؤره، کلیسا آتالاری هرمنوتیک یوزوم‌لاری قوللانیردیلار. او دؤنمده یوزومسال آچیقلاما یالنیز اونلارین الینده ایدی. باشقالاری باشقا متن‌لری آچیقلاماق ایسته‌ینده، اونو قوللانا بیلمزدیلر. دئمک باشقا متن‌لری یوزوملاماق اولمازدی. اون دوققوزونجو یوز ایل‌لیکده، شلایر ماخر(4) بو تابونو سیندیراراق، باشقا متن‌لری ده یوزوملاماغا باشلادی. البته، او دا گله‌نکچی (سنت‌گرا) آراشدیرماجی‌لار کیمی هر بیر متنده یالنیز بیر مطلق آنلام آختاریردی. بونا باخمایاراق، او آنلامی یازیچیدان آسیلی بیلمه‌یه‌رک، اونو تاپماغا چالیشیردی. او یازیچی‌نین الینی متندن کسمه‌سه‌ده، اونون دیکتاتورلوغونا اینانا بیلمیردی. اونون فیکریجه متنین آنلامی گرکلی اولاراق، یازیچی‌نین ذهنینده‌کی آنلام دئییل. بونا گؤره یازیچی‌دان گیزلی قالمیش آنلام‌لاری آختاریب تاپماق اولاناقلی (ممکن) ایش‌دیر. شلایر ماخر-ین فیکریجه یازیچی‌نی تانیماق، اونون یاشامی ایله تانیشماق متنین آنلامینی تاپماقدا بیزه یاردیمچی اولا بیلر. آنجاق بو آنلامی یازیچی‌نین یاشامیندا آختارماق، دوز دئییل.

شلایر ماخر ایله ویلهلم دیلتای‌دان(5) سونرا یئنی هرمنوتیک‌چی‌لر اورتایا چیخدیلار. بونلار اونلارین ترسینه متنین مطلق آنلامینا اینانمیردیلار. بونلارین فیکریجه آنلامی اوخوجو یارادیر. بئله‌لیک‌له هر بیر متن هر بیر اوخونوشدا یئنی بیر آنلام قازانیر. بوردا اؤنملی بیر سورون (مسأله) اورتایا چیخیر. آنلامین اوخوجودان آسیلی اولدوغونا اینانساق، هر متن‌ده اوخوجولارین ساییسی قدر آنلام اولمالی‌دیر. باشقا یؤندن تودوروف‌لا بارت بوندان دا ایره‌لی گئده‌رک متنین هر بیر یئنی اوخونوش‌دا یئنی بیر آنلام قازانا بیله‌جه‌یینی وورغولاییرلار(6). گؤره‌سن بو ایش اولاناقلی‌دیرمی؟ بو سورغونون جوابینی پول ریکور وئریر:

«دوزدور یالنیز بیر یوزوم (تأویل) یوخدور. آنجاق سایسیز قدر یوزوم دا یوخدور. آیریقلی (متفاوت) یوزومو سئچمک اوچون داها یاخشی ندن‌لره (دلیل‌لره) دایانمالیییق»(7).

میخائیل باختین یازیچی‌نین رولونو آنلام یاراتماق سوره‌جینده (فرآیند) دانماسا دا، اوخوجویا بو سورج‌ده داها آرتیق اؤنم وئریر. اونون فیکریجه اوخوجو متنین آنلامینی دوشونمکده یازیچی‌دان قاباغا کئچمه‌لی‌دیر. دئمک اوخوجولوق‌ دا یازیچی‌لیق کیمی یارادیجیلیق ساییلیر(8). بئله‌لیک‌له یوزومسال تنقید، یازیچی‌نین دیکتاتورلوغونا سون قویدو. آنجاق یوزومسال تنقید بو ایشی دولاییسییلا (غیرمستقیم) گؤردو. اونون بیر باشا (مستقیم) گؤره‌وی متنین گیزلین آنلامینی آچیقلاماق داها دوغروسو متنین گیزلین قات‌لارینا وارماق‌لا اونا آنلام باغیشلاماق‌دیر. هایدگئر بونو داها یئترلی آچیقلاییب‌دیر. اونون فیکریجه هرمنوتیک شاعیرین دئمه‌دیک‌لرینی اوزه چیخارتماق‌دیر. شاعیر اؤزو دئدیک‌لرینی دئییب‌دیر. اونلاری بیر داها یامسیلاماق یارادیجیلیق سوره‌جینه هئچ زاد آرتیرمیر. اؤرنه‌یین شهریار «حیدربابایا سلام» شعرینده دئییر:

حیدربابا دونیا یالان دونیادی

سلیمان‌دان، نوح‌دان قالان دونیادی

اوغول دوغان، درده سالان دونیادی

هر کیمسه‌یه هر نه وئریب آلیب‌دی

افلاطون‌دان بیر قورو آد قالیب‌دی

دوکتور مهدی روشن‌ضمیر بو شعره یازدیغی «اؤن سؤز»ده یازیر:

«گاهدان شاعیر، سؤزه باخماز روزگارین الیندن سیزلاییر»(9).

دوکتور روشن‌ضمیر-ین یازدیغی سؤز اوخونوش گئدیشاتیندا هئچ یارادیجی ایز بوراخمیر. اونسوز دا بو شعری اوخویان‌لار، بو سؤزه چاتاجاق‌لار. اونون یازدیغی «اؤن سؤز» گئنل‌لیک‌له (عمومیت‌له) بئله‌دیر. بو نئچه صفحه‌لیک یازقی، بو شعری دوشونمکده بیزه هئچ یاردیم یئتیرمیر. بیز شعرین آنلامینی آچیقلاماق‌دا بو یازقی‌لارا آرخالانا بیلمه‌ریک. بئله یازقی‌لار آز دئییل. دوکتور تقی‌پور نامداریان، دوکتور بهروز ثروتیان، دوکتور حسن احمدی گیوی، شهریارین یارادیجیلیغی اوزه‌رینده بیتیک‌لر، یازقی‌لار یازیب‌لار. آنجاق بونلارین  جیزما-قارالاری شهریارین شعرلرینی آچیقلاماق‌دا، بو شعرلرین آلت قاتیندا گیزلی قالمیش آنلام‌لاری اوزه چیخارتماق‌دا بیزه یاردیمچی اولا بیلمزلر. بونلار اؤزلری هئچ زامان بو شعرلرین آلت قاتینا وارا بیلمه‌میش‌لر.

یوزومسال تنقید شعرین آلت قاتینا وارماق ایسته‌ییر. شعرین گیزینی (سیررینی) آچماق ایسته‌ییر. شعره آنلام باغیشلاماق ایسته‌ییر. بئله‌لیک‌له گؤروروک یوزومسال تنقید یارادیجی (خلاق) تنقیددیر.

بیزده ادبی تنقید بو گونه‌دک یانلیش آنلاشیلیب. بیزده ادبی تنقیدین آماجی، شعری آغیر-یونگول ائتمک اولوب. شعری دَیرلندیرمک یاخود دیرسیزلندیرمک آنلامی قازانیب‌دیر. بونا گؤره ایندینین ایندیسی ده شاعیرلریمیز تنقیدچی‌لردن یالتاقلیق گؤزله‌ییرلر! چوخ شاعیرلریمیزین ده تنقیدچی‌لری گؤره‌جک گؤزلری یوخدور. چخوف تنقیدچی‌لری «آت میلچه‌یینه» اوخشادان کیمی، بونلار دا تنقیدچی‌یه میلچک کیمی باخیرلار. اونلارین یوخولارینی پوزان، راحاتلیق­لارینی ال‌لریندن آلان میلچک کیمی، البته بو شاعیرلر، یالتاق تنقیدچی‌لری خوشلاییرلار. اونلارا «عالیم» آدی باغیشلاییرلار!(10)

اصلینده بیر شعری آغیر-یونگول ائتمک یوزومسال تنقیدی ایلگی‌لندیرمیر. باشقا یؤندن بیزده گاهدان ادبی تنقیدله ادبی آچیقلاما (شرح ادبی) ده‌ییشیک دوشور. بونو بوندان قاباق وورغولادیم. یئری گلمیشکن یئنه ده بو قونویا توخوناجاغام. آنجاق شاعیرین دئدیک‌لرینی یئنی‌دن دئمک، اونون ییغجام (منجسم) سؤزلرینی ییغجامسیزلیق‌لا (نامنسجم) هابئله بوش بوغازلیق‌لا اوزالتماق یوزومسال تنقیدی ایلگی‌لندیرمیر. شاعیر دئدیک‌لرینی دئییب‌دیر. داها او سؤزلری باشقا جومله‌لرله، باشقا قورولوش‌لارلا یئنی‌دن توخوماغا گرک یوخدور.

باشقا یانلیش‌لیق شعری اوخوماق‌لا، شعر اوخونوشونو ده‌ییشیک سالماقدادیر. بیر سیرا یولداش‌لارین فیکریجه ادبی تنقیددن آماج، شعرده اولان چتین سؤزجوک‌لره آیدینلیق گتیرمک، دویون دوشموش قورولوش‌لاری آچیقلاماق، اسکی ادبی تکنیک‌لرینه، سؤز تکنیک‌لرینه (فنون بیان) توخونماق‌دیر. بو ایش اؤزلویونده چوخ گؤزه‌ل بیر ایش‌دیر. هر بیر اوخونوش، اوخوماقلا باشلانیر. بیز شعرین اوخونوشونا چاتماقدان اؤنجه اونو دوزگون اوخومالیییق. شعری یانلیشجاسینا اوخوماق، یانلیش اوخونوش‌لارلا سونوجلانار. بئله‌لیک‌له یانلیش یوزوم‌لار اورتایا چیخار. آنجاق بو ایش‌لر ده یوزومسال تنقیدی بیرباشا ایلگی‌لندیرمیر. بونلار دوزگون اوخونوشون گرک‌لری‌دیرلر. اوخونوشون اؤزو دئییل‌لر. اوخونوش بونلاردان سونرا باشلانیر. یازیقلار اولسون ایندینین ایندیسی ده اؤزل‌لیک‌له ادبیات فاکولته‌لریمیزده بو ایش‌لر ادبی تنقیدله ده‌ییشیک دوشور. بئله ایش‌لره قاتیلان‌لار ایسه ادبی درنک‌لرده ادبیات تنقیدچی‌سی کیمی چیخیش ائدیرلر!

من بیر آذربایجانلی اولاراق، شهریارین شعرلریله گنج ایکن تانیشدیم. اونون بنزَ‌رسیز یارادیجیلیغی گونو-گوندن آرتیق منی ماراقلاندیردی. تبریز بیلیم یوردوندا تحصیل آلدیغیم گون‌لرده شهریارین آدینا قورولموش تؤره‌نه قاتیلدیم. او تؤرَنده یالنیز ایکی اؤیرنجی شهریارین حاققیندا چیخیش ائتدیلر؛ من‌له یولداشلاریمین بیریسی. یولداشیم شهریارین بیوقرافیسینی حاضیرلامیشدی. آنجاق من ائله او زامان اونون شعرلرینی آچیقلاماغا چالیشمیشدیم. همن ایل‌لرده فارسجا یاییلمیش کیتابیمدا، «نگاهی نوین به تاریخ دیرین ترکهای ایران»، شهریارین یارادیجیلیغینا بیر قیسا بؤلوم آییرمیشدیم. آنجاق شهریارین یارادیجیلیغی اوزره داها بیلیمسل آراشدیرما آپارماغیم بو ایکی اولای‌دان سونرا باشلاندی. بو ایش اون ایلدن آرتیق زامان سوردو. بو اون ایلده قاباقجادان اوخودوغوم شعرلری دؤنه‌لرله یئنی‌دن اوخوماغا چالیشدیم. گونو-گوندن آرتیق بو شعرلرده درین‌لشدیم. من بو شعرلرین آلت قاتینا وارماق ایسته‌ییردیم. بونا گؤره یازماغا تلسمه‌دن، هر بیر شعرین اوزه‌رینده آی‌لارجا گاهدان ایسه ایل‌لرجه فیکیرلشیردیم.

میخاییل باختین-ین دیلیجه دانیشسام بوتون بو ایل‌لرده شهریارین یاراتدیغی متن‌لرله آمانسیز بیر ساواشا گیریشمیشم.(11) بوتون بو ایل‌لرده یارادیجی(12) هابئله آپاریجی(13) بیر اوخوجو اولماغا چالیشمیشام. بئله‌لیک‌له سانیرام نیچه‌نین ده ماراغینی قازانا بیلن بیر اوخوجو اولموشام. نیچه دئییر:

«من سوست (سست) هابئله ماراقسیز اوخوجولاری خوشلامیرام. اونلار اوخونوشا یاردیم یئتیرمه‌ییرلر».(14) نیچه آلتی سطیر یازی اوسته یاریم ساعات فیکیرلشمک باجاریغینی بیزدن ایسته‌میشسه ده، من گاهدان هر یاریم سطیر یازییا آلتی ساعات یوخ، آلتی آی فیکیرلشمیشم. بابک احمدی نیچه‌نین سؤزونه توخوناراق یازیر:

«بو دیققت، آشیری یوزوم‌لارین قورخوسوندان دوغور. همیشه یوزوم‌لاریمیزی سیناماغا چالیشیریق. آنجاق بو سیناغین اؤلچوسو نه‌دیر؟ فیکر ائتمه‌ییرم یاریم ساعات، آلتی سطیر اوستونده فیکیرلشمکدن سونرا اونون آنلامی بیزه آچیقلانا. آنجاق اینانیرام بئله‌لیک‌له عؤمروموزون یاریم ساعاتینی اوتوزمامیشیق»(15).

بو قونویا سون قویماقدان اؤنجه بیر-نئچه سؤز ده دانیشمالییام. بونلارین بیریسی کیتابین دیلینه گؤره‌دیر. بو گون تورکو دیلده یازی یازماق قیل کؤرپوسوندن کئچمکدن داها چتین‌دیر. اؤزل‌لیک‌له یوزومسال تنقید کیمی آغیر بیر قونودا کیتاب یازماق داها چتین بیر ایش‌دیر. بیر یاندان دیلیمیزین ایل‌لر بویو یاساقلانماسی، اونون گلیشمه‌سینین قاباغینی آلیب‌دیر. بونا گؤره آغیر فلسفی قاورام‌لاری بو دیلده چاتدیرماق اولاناقسیز (غیرممکن) بیر ایش اولماسا دا، چوخ چتین بیر ایش اولوب‌دور. باشقا یؤندن ائله بو دیلین یاساقلانماسیندان آسیلی اولاراق، اوخوجولاریمیزین ساییسی قات-قات آز اولوب، بو آز اوخوجولار دا آغیر بیر دیلی اوخوماقدا داها آرتیق چتین‌لیک چکیرلر. هله بونلارین یانینا یازیچی‌نین قورخولارینی دا قویساق دوروم داها پیرتلاشاجاقدیر. یازیچی هر بیر سؤزجویو یازاراق، بیر کسکین قیلینجی اؤز بارماق‌لاری اوسته دویمالی‌دیر. قیرمیز جیزگی‌لری گؤز اؤنونه آلمالیدیر. بوتون بونلاردان قورخمایاراق چالیشمیشام دیلیمیزین باجاریغینی آغیر قاورام‌لاری چاتدیرماقدا اوزه چیخاردام. بوتون بو کیتابدا بیر دؤنه ده اولاراق «و» ایله «که» باغلاج‌لارینا راستلاشمایاجاقسینیز. بو ایشی بیله‌رکدن گؤرموشم. بئله‌لیک‌له بیر سیرا یولداش‌لارین دئدییی سؤزلرین ترسینه، بونلاردان قورتولماغین اولاناقلی اولدوغونو گؤسترمیشم. اؤزل سؤزجوک‌لری هابئله فلسفی تئرمین‌لری سئچمکده ایلک اؤنجه بو تایداکی دیلی اؤلچو اولاراق سئچمیشم. بوردا تاپا بیلمه‌دیییم بیر دورومدا اوتایین دیلینه، داها سونرا تورکیه دیلینه باخمیشام. بو ایشده سایین ایواز طاها جناب‌لارینین یازقی‌لاریندان یارارلانیب، اوستاد داشقین جناب‌لاریندان ایسه یاردیم آلمیشام.

باشقا سؤزوم قایناق‌لارا گؤره‌دیر. بو کیتاب اوردان-بوردان ییغما بیر کیتاب دئییل. بوردا گئدن سؤزلرین چوخو اؤزگون (اورجینال) سؤزلردیلر. بونلارین اوستونده ساعات‌لارجا، گاهدان ایسه ایل‌لرجه دوشونموشم. آنجاق بو ایشده بؤیوک دوشونرلرین دوشونجه‌لریندن واز کئچه بیلمه‌میشم. بونا گؤره چوخلو قایناق‌لاردان یارارلانمیشام. سؤزلر اولدوغو کیمی کیتابدا گلدیکده حتمن قایناق وئرمیشم. آنجاق بو کیتابی یازدیغیم ایل‌لرده الیازمالاریم‌لا بیرلیکده قایناق‌لاریمدان نئچه‌سی آغیر بیر قضایلا اوغراشدیلار! سونرا اونلارین چوخو اؤزومه قایتاریلدی، آنجاق بیر نئچه‌سی الدن گئتدی. بونا گؤره آز دا اولسا، هردن بیر سؤزلریم قایناقسیز قالیب‌دیر. بو اوزدن سایین اوخوجولاردان باغیش دیله‌ییرم.

ایندی بو نئچه ایل چالیشماق‌لارین سونوجو سیزین الینیزده‌دیر. من بو ایشیم‌له شهریاری تانیماق قونوسوندا یئنی بیر باخیش آچیسی آچا بیلمیشمسه اؤزومو چوخ موتلو دویاجاغام. بو یولدا سیزین اؤنری‌لرینیزی، سؤز ساولارینیزی، دانلاق‌لارینیزی! گؤزله‌ییرم.

rahmanifar.2011@gmail.com

أتک یازې: