کؤچۆرۆب اویقونلاشدېران‌لار: آیهان میانالې، علیرضا فرشی
اؤلن دۆنیام / ایسماعیل شېخلې
ایکینجی بؤلۆمۆن اؤزه‌تی…
شامیل چیڲنینی چَکدی. ایسته‌دی پاپاغېنې چېخاردېب فیکیردن آغرېیان باشېنې اۏوخالاسېن. آتاسې‌نېن یانېندا اۏتوردوغونو باشا دۆشنده ألینی چَکدی. عؤمَر کۏخا ظریف گۆمۆش زنجیردن ساللانان گۆمۆش میل’له قلیانې‌نېن کؤزۆنۆ دئشیب حریص‌لیک’له سۏموردو. اۏتاقدا یئنی‌دن تۆستۆ لایلاندې. کیشی گؤزۆنۆن آلتېندان بو لای‌لار آرخاسېندان صیفَتی گۆج’له گؤرۆنن اۏغلونا باخدې. اۏنون دۏداق‌لارې کیپ باغلانمېشدې. همیشه سېغاللې اۏلان دن دۆشمۆش بېغې جۏدلاشمېشدې. دیشینی-دیشینه سېخدېغېندان چنه‌سی کیلید‌لَنمیش کیمی ایدی. آلېن قېرېش‌لارې سېخلاشمېشدې. چوخورا دۆشن گؤزلرینه قان ساغېلمېشدې. أ‌لی خنجرین دسته‌ڲینده ایدی. اؤزۆنۆن ده خبری اۏلمازدان تییه‌نی تئز-تئز قېنېندان چېخاردېردې. عؤمَر کۏخا باشا دۆشدۆ کی، اۏغلو بیر هیمه بنده دیر، أڲر اۏنا بیر بالاجا ایشاره إتسه، بۆتۆن چېراقلې‌لارې آیاغا قالدېرار و قان سو یئرینه آخار.
– قانې قان’لا یومازلار، اۏغول، بیر ده سَنین قېزېن اۏنلارېن اۏجاغې‌نېن باشېندادې، قان-قانا، سۆت-سۆته قارېشېب.
– مصلحَتین نه‌دی، آتا، اوشاغېن قانې باتسېن؟
– صبر إله، بالا، ناحاق قان یئرده قالماز. أڲر علاالدین بیر خطانېن قوربانېدې‌سا، آللاه حَسَن آغانېن گۆناهېندان کئچر. أڲر نامرد‌لیک إله‌ییب’سه، آللاه اؤزۆ بَلاسېنې وئره‌جک، سن آیرې فیکره دۆشمه. اۏ، ألینی قانا بولایېب، سن بولاما. گئج-تئز حاقّ اؤز یئرینی تاپاجاق.
بو سؤز‌لردن سۏنرا کیشی إله بیل یۆنگۆل‌لَشدی. آما شامیل قورقوشون یۆکۆ داشېیېرمېش کیمی أڲیلدی. دۏداغې سَیریدی، أل‌لری أسدی. بو، عؤمَر کۏخانېن گؤزۆندن یایېنمادې.
– بیردن دیوان-دره گلیب چېخسا؟
کیشی سرت‌لَشدی.
– دیوان-دره‌نین نه ایشی وار؟!
قلیانېنې تئز-تئز سۏموروب کؤزرتدی. سَسی یومشالدې.
– دور گئت. اوشاق‌لارې دا باشا سال، فاراغات اۏتورسونلار.
شامیل بئلی قېرېلمېش کیمی أل‌لرینی دیزینه سؤیکه‌ییب گۆج’له آیاغا قالخدې. آغېر-آغېر قاپېیا یاخېنلاشدې. اۏ، گئدندن خئیلَک سۏنرا عؤمَر کۏخانېن هؤنکۆرتۆسۆ إشیدیلدی.
اۏلن دۆنیام (اۆچۆنجۆ بؤلۆم)
3-نجۆ فصیل
– 1 –
سۏن واخت‌لار عؤمَر کۏخانېن یوخوسو عرشه چکیلمیشدی. مال-قارا تؤوله‌یه، خالخالا سالېندېقدان، أل- آیاق یېغېشدېرېلېب کند جماعتی قاپې-باجاسېنا چکیلدیکدن سۏنرا إیواندا خئیلَک اۏتوراردې. قاپې-باجې‌لاردا لنگییَن مال-قارې‌نېن مَلَشمه‌سینه قولاق آسار، کۆرۆن بری اۆزۆنده‌کی تۆلکۆ‌لرین، چاققال‌لارېن واققېلتې‌سېنې دینله‌یردی. چاققال-تۆلکۆ یامان چۏخالمېشدې. گۆنۆن قولاغې یاخېب قاران‌لېق دۆشمه‌میش جله‌ڲه یېغېشېر و کنده دۏلوشماغا حاضېرلاشېردېلار. عؤمَر کۏخا اۏنلارا ساکیتجه قولاق آسېر و گؤرۆردۆ کی، کند ایت‌لری نه’یسه قاباق‌لارېنا قاتېب جله‌ڲه قَدَر قۏووردو‌لار. “بو قېرېلمېش‌لار یامان چۏخالېب. آز قالېرلار إولره دۏلوشسونلار. إح، زامانا یامان دَڲیشیب. أوّل‌لر بیزیم کندین هنده‌ورینده آغزې قانلې جاناوارلار دۏلاشاردې. ایندی ده چاققال-ماققال دۏلاشېر. بئله گئتسه، جماعت اؤزۆ ده چاققالا دؤنه‌جک”.
عؤمَر کۏخا قاراتیکان کۏلوندان دۆزَلدیلمیش گۆمۆش اؤرتۆکلۆ قلیانېنې کؤزَردیر، فیکرینده داغې آرانا، آرانې دا داغا کؤچۆرۆردۆ.
علاالدینین اؤلۆمۆ اۏنو یامان سارسېتمېشدې. اؤزۆنه نه قَدَر تسکین‌لیک وئرسه ده، اۆره‌ڲینده درد چکیردی. اۏنون دۆنیادا أن چۏخ قۏرخدوغو شئی آلدانماق ایدی. نوه‌سی‌نین قفیل اؤلدۆرۆلمه‌سینده خیانتین اۏلوب-اۏلمادېغېنې بیلمه‌ڲه چالېشېردې. هم ده قۏرخوردو کی، مسأله‌نین قصدَن اۏلوندوغو بیلینسه، آرایا قان دۆشَر و ایکی نسیل بیر-بیرینی قېرېب قورتاراردې.
بؤیۆک گلین آغزېندا یاشماق قایېن‌آتاسېنا یاخېنلاشدې و قالا‌یلانمېش میس سینی‌نی اۏرتالېغا قۏیدو. کیشی بوغلانان چایا، بال قاتېلمېش قایماغا، مۏتال پئندیرینه و ساجېن اۆستۆند‌ن یئنی‌جه گؤتۆرۆلمۆش ایستی آغ فطیره گؤزاوجو نظر سالدې. بیر اۏتوروما قوزونون شاققاسېنې سارېمساقلې قاتېق’لا یئییب اۆستۆند‌ن بیر جمع بال ایچن عؤمَر کۏخانېن ایشتیهاسې یۏخ ایدی. اۏ، جان‌دردی چؤرکدن بیر پارچا کسیب دۆرمک إله‌دی، چایې بیر-ایکی هۏرتوما ایچیب گئری ایته‌لَدی. گلین درحال یاخېنلاشېب سینی‌نی گؤتۆردۆ.
کندین سَس-سَمیری آزالدې. گؤرۆنۆر، آدام‌لار یاتماغا حاضېرلاشېردې. إله عؤمَر کۏخانېن دا حَیَطینه سۆکوت چؤکدۆ. مال-قارانې ساغېب قورتاردېلار، اینَک‌لری، جامېش‌لارې خالخالا دۏلدوردولار، اوشاق‌لارېن دا سَس-سَمیری کسیلدی. بیرجه گلین‌لر کؤلگه کیمی اۏرتا‌دا هرلَنیر، قاپې‌لارې یاواشجا اؤرتۆب آچېردېلار.
عؤمَر کۏخا یاواشجا آیاغا دوردو. یاواش آددېم‌لار’لا اؤز اۏتاغېنا گئتدی. اۏنون یئرینی سالمېشدېلار. تاواندان آسېلمېش اۏتوزلوق چېراغېن پیلته‌سینی آشاغې چکمیشدیلر. اۏتاق یارېم‌قاران‌لېق ایدی. عؤمَر کۏخا چوخاسېنې، آرخالېغېنې سۏیوندو. بئلینده‌کی گۆمۆش دستکلی خنجرینی یاستېغېن آلتېنا قۏیدو. یاتمازدان قاباق اۆزۆنۆ قیبله‌یه چئویریب دوعا إله‌دی. سۏنرا سَکسَکه‌لی حالدا، قۏرخا-قۏرخا یۏرقانې قالدېرېب آراسېنا گیردی.
دۆز اۏن گۆن ایدی کی، بیر سَس اۏنو یاتماغا قۏیموردو. عؤمَر کۏخا کند تام سۆکوتا باتاندان سۏنرا، کۆرۆن قېژېلتې‌سېنا قولاق آسماغې إله اوشاق‌لېقدان سئویردی. اۏنون گاه اوجالېب، گاه دا آلچالا‌ن سَسینده بیر مئهریبان‌لېق دویاردې. إله چۏخ واختې سویون قېژېلتې‌سې آلتېندا یوخویا گئدردی. آما سۏن گۆن‌لر کۆرۆن قېژېلتې‌سې اۏنا لایلا چالېب یوخویا آپاران واخت، کیشی گؤزۆنۆ یومار-یومماز قولاغېنا گلَن بیر سَس اۏنو دیکسیندیریب یئریندن قالدېراردې. عؤمَر کۏخا بو سَسین هارادان گلدیڲینی و کیمین اۏلدوغونو بیلمک ایسته‌ییردی. اوشاق‌لارېندان گئجه‌لر قولاغېنا گلَن بو سَسین نه سَس اۏلدوغونو اؤرگنمک ایسته‌سه ده، فیکریندن داشېنمېشدې. قۏرخموشدو کی، “کیشی دئیه‌سن هاوالانېب” دئیه اۏندان شۆبهه‌له‌سینلر. آما هر گئجه سَس گلیردی. اؤزۆ ده آپ-آیدېن. عؤمَر کۏخا تخمین إتمیشدی کی، بو سَس قبریستان‌لېق طرفدن گلیر. کیشینی هم واهیمه باسمېش، هم ده مسأله‌نی اؤرگنمک ماراغې داها دا آرتمېشدې. اۏ، قرارا آلمېشدې کی، بو گئجه ده سَس گلسه، مۆطلَق اۏ طرفه گئده‌جک و بو قبریستان‌لېقداکې سَسین صاحابې‌نېن نه جانلې-جینلی اۏلاجاغېنې بیله‌جکدی. إله اۏنا گؤره ده آتېن یَهَرینی آلمامېش، تؤوله‌ده‌جه حاضېر ساخلامېشدې.
عؤمَر کۏخا یئرین ایچینده بیر خئیلَک قورجالاندې، گؤزۆنۆ تاوانا زیلله‌ییب کۆرۆن قېژېلتې‌سېنا قولاق آسدې. ساکیت‌لیک ایدی. مئشه‌نین آغاج‌لارې دا سوسموشدو، مئشه‌ده‌کی چاققال-چوققال دا. کند سۆکوتا غرق اۏلموشدو. بیردن کندین یوخارې طرفیندن واخت‌سېز بانلایان خۏروز سَسی گلدی. اۏنون آردېنجا باغېرتېیا اۏخشار همین سَس إشیدیلدی. عؤمَر کۏخا دیک آتېلدې. تله‌سیک پالتارېنې گئییندی، خنجرینی باغلادې، تؤوله‌یه کئچیب آتې چېخارتدې. هئچ کسه سئزدیرمَزدن دروازادان کئچیب قبریستان‌لېغا دۏغرو یۏللاندې.
قبیر داش‌لارې باش-باشا وئرمیشدی. لاپ یوخارې طرفده علاالدینین قبریندن بیر آز آرخادا اۆچ اوجا قبیر داشې گؤرۆنۆردۆ. هۆندۆرلۆڲۆ آز قالا اۆچ مئتره چاتان بو قبیر داش‌لارېنا گؤزَل ناخېش‌لار وورولموشدو. جماعت آراسېندا نه‌دن‌سه بو قبیر‌لره اۏغوز قبیر‌لری دئییردیلر. آما عؤمَر کۏخانېن یادېندا دېر کی، اۏنون بابا‌سې هردن-بیر اوشاق‌لارې باشېنا یېغېب بو قبیر‌لرین تاریخیندن دانېشاردې.
بیردن کیشی‌نین گؤزلرینه آغ پالتار‌دا هرله‌نن کؤلگه گؤرۆندۆ. بو کؤلگه قبرین باشېنا فېرلاندې. أ‌لی ایله تۏرپاغې سېغاللادې. سۏنرا دا سینه داشېنې قوجاقلایېب خئیلَک ترپنمَز اۏلدو. عؤمَر کۏخا یئریندن ترپَنه بیلمه‌دی. ایسته‌دی آتېن جیلۏوونو چکسین. سۏنرا باشا دۆشدۆ کی، آت یئرینده‌دی، اۏنو هئچ مینمه‌میشدی. کیشی‌نین گؤزۆنه بیر قارالتې دا گؤرۆندۆ. بو قارالتې اینسانا بنزه‌میردی. عؤمَر کۏخا دۏغرودان دا واهیمه‌لَندی، “آللاه سن ساخلا، بو نه ایش دیر منیم باشېما گلیر” دئدی و دیلینه کلمه‌یی-شهادت گتیردی، “بلکه بو عزرایېل دېر، منی قبریستان‌لېغا چکیب گتیریب”.
بیردن قبرین اۆستۆنده‌کی قارالتې عؤمَر کۏخایا دۏغرو یۆیۆردۆ. کیشی گلَن قارالتې‌نېن شئیطان‌مې، ایت‌می اۏلدوغونو آیېرد إده بیلمه‌دی. آما ایت اۏنون قارشې‌سېندا گلیب دایاناندا، قویروغونو ترپه‌دیب شېرواناندا آنی اۏلاراق یاواشدان “آلان” دئیه پېچېلدادې. ایت اؤز آدېنې إشیدیب چؤمبَلتمه اۏتوردو. عؤمَر کۏخا اؤزۆنه گلیب قبره یاخېنلاشدې. بو دفعه قېز واهیمه‌یه دۆشۆب کنارا سېچرادې و قبریستان‌لېق اوزونو قاچماغا باشلادې. عؤمَر کۏخا نه قَدَر چاغېردې‌سا، دایانمادې.
– 2 –
قاراتئل نیشانلې‌سې علاالدینی بیرجه دفعه گؤرمۆشدۆ. بیرجه دفعه أل‌لری ألینه تۏخانمېش، بارماق‌لارې بَدَنینه دَڲمیشدی. ایلین-آیېن سۏن چرشنبه‌سی ایدی. قېزلار قاراتئل‌گیله تۏپلاشمېشدېلار. ایلک اؤنجه حَیَطده‌کی اۏتا، سامانا اۏد ووروب تۏنقال قالا‌مېش، اۆستۆند‌ن آتېلمېشدېلار. اۏغلان‌لار گؤرمَزدن دۆزَلتدیک‌لری لۏپایا اۏد وورموشدولار. حَیَط بیر آن‌لېغا ایشېغا غرق اۏلموشدو. قېزلار لۏپا‌نېن ایشېغېندا هرله‌نن اۏغلان‌لارا، اۏنلارېن گؤڲه آتدېغې فیشنگ‌لره دۏیونجا تاماشا إتمیشدیلر. إله بیل کندین اۆستۆنه یارپېز بؤجک‌لری سپه‌لنمیشدی. ایشېغېن بیری یانېب بیری سؤنۆردۆ. سۏنرا قېزلار ایچه‌ری کئچدیلر، پلۏو یئدیلر، شیرنی پای‌لارېنې گؤتۆرۆب قاغېلداشا-قاغېلداشا اۏرتایا سولو بیر قاب قۏیوب ایڲنه‌‌لیک سالدېلار. دۆز دان یئری قېزارانا قَدَر دئییب گۆلدۆلر. بو کندین قایداسې ایدی: ایلین- آیېن سۏن چرشنبه‌سینده کؤهنه ایلی یۏلا سالاندا، باهارېن گلدیڲینی خبر وئرَن بایرامېن ایلک گۆنۆنده دان یئری قېزارار-قېزارماز آخار سویا – کۆره تؤکۆلۆشَردیلر. سو بوم-بوز اۏلوب آدامې قېلېنج کیمی کسسه ده، چیمیشَر، آغېر‌لېق‌لارېنې-اوغورلوق‌لارېنې یویار، تزه ایله تر-تمیز گَلردیلر. بو دفعه ده إله اۏلدو. قېزلار کۆرۆن ساحیلینه گلنده آرتېق دان یئرینه صَدا دۆشمۆشدۆ. کند خۏروزلارې بانلایېردې. گؤڲۆن اۆزۆ یاواش-یاواش چهرایې رنگه بۏیانېردې. ساکیت هاوا‌لې، تر-تمیز بیر سَحَر گلیردی. کۆرۆن اۆستۆنه تۆل کیمی نازیک دومان چؤکمۆشدۆ. بو دومان گاه سۆرۆنۆب ساحیله یاخېنلاشېر، گاه دا اۏ تایداکې مئشه‌یه طرف قاناد آچېردې. إله بیل کۆرۆن اۆستۆنۆ قصددن اؤرتمک، ملک کیمی اوچوب چیممه‌ڲه گلَن قېز‌لارېن بدن‌لرینی یاد گؤز‌لردن قۏروماغا چالېشېردې.
قاراتئل‌گیلین دسته‌سی ساحیلده‌کی ساچاقلې سؤیۆد آغاجې‌نېن یانېندا دایاندې. ایلک اؤنجه إحتیاط’لا یان-یؤوره‌یه بۏیلاندېلار، یاخېندا هئچ کسین اۏلمادېغېنې یَقین إتدیکدن سۏنرا پالتار‌لارېنې سۏیونوب کۆره آتېلدېلار. سو بوم-بوز ایدی. آما سَس‌لرینی چېخارتمادېلار. خېسېن-خېسېن دانېشېب گۆلدۆلر، بیر-بیر‌لرینی چیمدیک‌لَدیلر، دؤش-باش‌لارېنې أللَشدیردیلر.
سودا چۏخ قالماق اۏلمازدې. دیش‌لری دیش‌لرینه دَ‌ڲیردی. تئزجه ساحیله چېخېب پالتار‌لارېنې گئیینمه‌ڲی قرارا آلدېلار. هره اؤز گئییمینی گؤتۆردۆ. تَلَم-تله‌سیک دۏن‌لارېنې باش‌لارېندان کئچیرتدیلر. بدن‌لری آزاجېق ایستی‌لَندی. آما قاراتئل پالتارېنې قۏیدوغو یئرده تاپمادې. قېز‌لاردان سۏروشدو، گؤردۆم دئیَن اۏلمادې. قاراتئل آغاج‌لارېن دیبینی، یارغان‌لارېن قاشېنې نه قَدَر آختاردې‌سا، بیر شئی تاپمادې. قېزلار پالتار‌لارېنې گئیینیب گۆله-گۆله ساحیلدن اوزاقلاشدېلار:
– آی قېز، قاراتئل، داها سن بیزیم’له گئده بیلمَز‌سن. سَنین پالتارېنا بنی-اینسان أ‌لی دَڲیب. سن اوچوب گلَن گؤڲرچین باجې‌لاردان بیری کیمی بوردا قالمالېسان.
قېزلار گۆله-گۆله ساحیلدن اوزاقلاشدېلار. قاراتئل هم سۏیوقدان، هم ده واهیمه‌دن تیتره‌مه‌ڲه باشلادې. “منیم پالتارېم نئجه اۏلدو؟ اۏنو کیم گؤتۆردۆ؟ ایندی من إل ایچینه نئجه چېخاجام؟”. هئچ یئردن سَس گلمه‌دیڲینی گؤرۆنجه اۏتوروب هؤنکۆر-هؤنکۆر آغلادې. إله بو واخت یارغا‌نېن قاش طرفیندن سَس گلدی.
– آغلاما، پالتارېن منده‌دی.
بو سؤز‌لری دئیَن آدام سَسینه نه قَدَر مئهریبان‌لېق وئرسه ده، قاراتئلی إله بیل ایلدېرېم ووردو.
بۆزۆشۆب یوماغا دؤندۆ، بیلمه‌دی هارا گیرسین، هار‌دا گیزلنسین. اۏغلانېن قاباغېندا دیز چؤکۆب یالواردې:”سن قاغایېن جانې، کیمی چۏخ ایسته‌ییرسَن اۏنون جانې، منه أل وورما. أڲر بیر شئی إله‌سن، اؤزۆمۆ کۆره آتېب بۏغارام”.
– اؤزۆنۆ نییه بۏغورسان، آی دَلی. ناغېل‌لاردان إشیتمه‌میسن‌می، اۆچ گؤڲرچین باجې‌نېن بیری‌نین پالتارېنا أل دَڲنده هئچ یانا گئده بیلمیر، قالېر اۏرداجا. ایندی سَنین پالتارېنا منیم ألیم دَڲیب، هئچ یانا گئده بیلمَز‌سن. قالا‌جاقسان منیم یانېمدا.
قاراتئل بو دفعه دۏغرودان قۏرخویا دۆشدۆ. دؤنۆب کۆره دۏغرو باخدې. اۏنون فیکریندن کئچن‌لری إله بیل اۏغلان باشا دۆشدۆ:
– ألینی منه وئر، – بو سؤزۆ دئمه‌ڲی ایله قېزې دارتېب یارغاندان چېخارتماغې بیر اۏلدو. – من سَنین سۏراغېوې چۏخدان آلمېشدېم. ایندی ده راستلاشدېق. قۏرخما، بیزیم نسیلده نامرد آدام تاپېلماز.
قاراتئل پالتارې گؤتۆرۆب بیر گؤز قېرپېمېندا دۏنونو باشېنا کئچیرتدی. آما قۏرخوسو هله گئتمه‌میشدی.
هم سۏیوقدان، هم ده حَیادان تیر-تیر أسیردی. علاالدین اۏنون قاش‌لارېنا سېغال چکیب اوزاقلاشدې.
– إلچی‌لریمی گؤزله.
قاراتئل دۏنوب قالمېشدې. بیلمیردی یوخو گؤرۆر، یۏخ’سا دۏغرودان دا اۏغلانا راست گلیب.
اۏ، خئیلَک علاالدینین آرخاسېنجا باخدې.
آرتېق دان یئری آغارمېشدې. اۆفۆق‌لر چهرایې رنگه بۏیانمېشدې. سَحَر تئزدن کۆرۆن اۆستۆنه چؤکۆب، گاه یارغان‌لارا، گاه دا مئشه‌یه دۏغرو سۆرۆنن دومان دا یۏخ اۏلموشدو. داشقېنې هله اؤتۆب کئچمه‌یَن کۆرۆن سو‌لارې ایله چیلکن‌لردن آت‌لارېنې کۆره تؤکن کند جاوان‌لارې آیدېنجا گؤرۆنۆردۆ. یاقوت رنگلی بیر سَحَر باشلایېردې.
– 3 –
علاالدین سؤزۆنه دۆز چېخدې. اۏن گۆندن بری گئجه‌سی-گۆندۆزۆ بیر-بیرینه قارېشان، قۏرخوسوندان گؤزۆنه یوخو گئتمه‌ین قاراتئلین هَیَجانلې گۆن‌لری قورتاردې. قېزلار اۏنا سۏن واخت‌لار بیر جۆر باخېردېلار. اۏنو گؤرَن کیمی قاش-گؤزلرینی اۏینادېر، فۆرصَت دۆشنده بیر-بیر‌لرینه حیم-جیم إدیردیلر. اؤنجه‌کی کیمی اۏنون’لا آچېق دانېشمېردېلار. إله بیل نه‌یی ایسه گیزلَدیر، هانسې سیرّین‌سه آچېلاجاغېندان قۏرخوردولار. قاراتئل باشا دۆشۆردۆ کی، قېزلار اۏنا داها اؤنجه‌کی کیمی اینانمېر، اۏ بایرام گۆنۆ ساحیلده نه‌یین’سه باش وئردیڲینی دۆشۆنۆردۆ‌لر. “آللاه، منه اؤلۆم وئر، عاغلېما گلَن داغ‌لارا-داش‌لارا گئتسین. أڲر قېز‌لاردان بیری آغزېندان سؤز قاچېرتسا، کند آرواد‌لارې، کند جماعتی‌نین هانسېنې ایناندېراجاقسان کی، هئچ نه اۏلمایېب، من گۆل کیمی تر-تمیزَم”. قاراتئل بعضن اؤزۆ ده اؤزۆندن شۆبهه‌لنیردی. گئجه‌لر یئرینه قۏر دۏلموش کیمی یاتا بیلمیر، سَحَره کیمی قېورېلېردې. آما بیر گۆن گؤردۆ کی، باشدا عؤمَر کۏخا بیر دسته کیشی ایله اۏنلارا گلدی. قېز اؤزۆنۆ ایتیردیڲیندن هر شئیی اونوداراق إیوانا چېخدې؛ اؤزۆ ده بیلمَزدن قاپې‌لارې آچېب-اؤرتدۆ، ساماوارا اۏد سالدې. سارې لۆله‌لی آفتافانی سو ایله دۏلدوروب حاضېر قۏیدو. دۏنونون یاخاسېنداکې مونجوق‌لار، قېزېل پول‌لار جینگیلده‌دی. أصلینه باخسان، قاراتئلین اۆره‌ڲی ده، قلبی ده، بۆتۆن بَدَنی ده جینگیلده‌ییردی. اۏ، حیسّ إتمیشدی کی، قۏناق‌لار خئییرلیڲه گلیبلر.
إلچی‌لر گئتدیلر. بیر هفته‌دن سۏنرا قېزا نیشان گلدی. بونو إشیدن کند قېز‌لارې قاراتئلین باشېنا تۏپلاشدېلار، اۏندان شیرین‌لیک ایسته‌دیلر.
قاراتئل یئره-گؤڲه سېغمېردې، هر یئرده :دۏققازدا، چَپَر‌لرین تؤنگه‌سینده، کۆرۆن ساحیلینده، یارغان‌لارېن قاشېندا علاالدینی گؤرۆردۆ. إولری‌نین یانېندان بیر باشې‌پاپاقلې کئچنده إله بیلیردی کی، علاالدیندی، اۆره‌ڲی چېرپېنېردې. بۏش واخت‌لاردا إوده اۏتوروب یانې ایشله‌مه‌لی دستمال تیکیر، ناخېشلې جۏراب‌لار تۏخویوردو. خیالېندا بونلارې علاالدینه باغېشلایېر، جۏراب‌لارېن بزه‌ڲینه اؤزۆ ده حئیران قالېردې. گئتدیکجه قېز علاالدینه داها چۏخ باغلانېر، اۏنون مرد‌لیڲینه حئیران قالېردې. بیرجه کلمه سؤز دئمیش و سؤزۆنۆن اۆستۆنده ده کیشی کیمی دایانمېشدې.
قاراتئل بو جۆر شیرین خۆلیا‌لارېن ایچینده خومارلاندېغې واخت، بو گۆن-صاباح تۏی اۏلاجاغېنې گؤزله‌دیڲی آندا قفیل آجې خبر إشیتدی: علاالدین یۏخ ایدی، اۏنو وورموشدولار، اۏنو اؤلدۆرمۆشدۆلر. إله بیل گؤڲ شاققېلدادې، دۆنیا‌نېن آلتې اۆستۆنه قارېشدې، هر یانا ظۆلمت قاران‌لېق چؤکدۆ. قاراتئل إوده ایکی گۆن بیلمه‌دی یئرین آلتېندادې، یا اۆستۆنده. ایچه‌ریدن گؤینه‌دی، خېسېن-خېسېن آغلادې. دَفنه گئده بیلمه‌دی. بو یئرلرده عادت دَڲیلدی. نیشانلې قېزېن جماعت’له بیرلیکده قبریستان‌لېغا گئتمه‌ڲی گؤرۆنمه‌میش ایش ایدی.
اۏ، اوزاقدان چېراقلې‌لار طرفدن مئییتین گؤتۆرۆلمه‌سینه، دسته‌نین قبریستان‌لېغا یاخېنلاشماسېنا تاماشا إتدی. آغلایان آرواد‌لارېن اۆز-باش‌لارېنې جېرېب، سینه‌‌لرینی دؤڲمه‌سینه، دیل دئییب سَس-سَسه وئرمه‌‌لرینه قولاق آسدې. خېسېن-خېسېن، هېچقېرا-هېچقېرا دووارا قېسېلېب آغلادې.
بیر گئجه، علاالدینین قېرخې چېخاندان سۏنرا، هامېنې یوخویا وئریب قبریستان‌لېغا یۏللاندې؛ قۏرخو ایچینده، واهیمه‌له‌نه-واهیمه‌له‌نه. اۏ، نه‌اینکی گئجه واختې، حتتا گۆنۆن-گۆن‌اۏرتا چاغې قبریستان‌لېق طرفه هرلنمکدن قۏرخاردې، آما ایندی اۏنو بیر قۆوّه چکیب آپارېردې. قاراتئل چالا-چوخور قبیر‌لرین یانېندان إحتیاط’لا کئچدی، دیلینه کلمه‌یی-شهادت گتیردی. هر شېققېلتېدان دیکسینه- دیکسینه اوجقار‌داکې قبره یاخېنلاشدې. بیر نئچه کره “بسم‌الله” دئدی. سۏنرا باش داشېنا سؤیکَنیب هېچقېردې. أڲیلیب قبرین تۏرپاغېنې سېغاللادې. دۆز ایکی گۆن بئله‌جه، گیزلینجه قبریستان‌لېغا گلدی. اۆچۆنجۆ گۆن باش داشېنا سؤیکَنیب هېچقېراندا گؤزلَنیلمَزدن یانېندا بیر هَنیرتی دویدو. دیکسیندی. قۏرخوسوندان یئریندن ترپَنه بیلمه‌دی. مات-معطَل یانېندا چؤمبَلتمه اۏتورموش ایته بنزَر مخلوقا باخدې. یقین إتدی کی، بو گلَن شئیطاندې. تیتره‌یه-تیتره‌یه بیر-ایکی دفعه ” بسم‌الله” دئدی. سۏنرا دیلی توتولدو. کلمه‌لری بیر-بیرینه قارېشدېردې. ایت بونلارې دویموش کیمی قېزا یاخېنلاشدې. یاواشدان زینگیلده‌ییب، سانکی نه‌سه دئمک ایسته‌دی. ایتین زینگیلتی‌سی قېزې اؤزۆنه گتیرَن کیمی اۏلدو. دیلی أسه-أسه “آلان، آلان” دئدی. ایت آدېنې إشیدن کیمی قولاق‌لارېنې شکله‌دی و قېزېن ألینی یالاماغا باشلادې. قاراتئل إحتیاط’لا ألینی ایتین باشېنا چَکدی. “منیم آلانېم، منیم علاالدینیمین آلانې”، – دئیه هېچقېردې.
اۏ گۆندن آلان ایله دۏست اۏلدولار. قاراتئل قبریستان‌لېغا گلنده آلانې اۏر‌دا گؤرۆردۆ. ایت قېزې گؤزله‌ییردی. بو سیرّی دۆنه‌نه کیمی هئچ کس بیلمیردی. دۆنَن ایسه عؤمَر کۏخا قبریستان‌لېقدا تاپېلمېشدې.
دۆز بیر هفته عؤمَر کۏخا قبریستان‌لېق طرفی دینشه‌دی. هر دفعه آجې-آجې اولایان آلانېن سَسینی إشیدیر و قۏوشورولوردو. آرادان بیر هفته ده کئچدی. بیر سَحَر اۏغلونو یانېنا چاغېردې. شامیل ایچه‌ری گیردی. قاپې‌نېن آغزېندا آیاق‌قابې‌لارېنې چېخاردېب جۆتلَدی. آتا‌سې اۏنا یانېندا یئر گؤرسَتدی. شامیل باغداش قوروب گَبه‌نین اۆستۆنده اۏتوردو.
عؤمَر کۏخا گۆمۆش دستکلی قلیانېنې تنبَکی ایله دۏلدوردو. کیبریت چکیب یاندېردې، اۏتاغا آغ تۆستۆ قات‌لارې لایلاندې.
– گئجه‌لر قبریستان‌لېق طرفه فیکیر وئرمیسَن‌می؟
– یۏخ، نئجه بَڲَم؟
کیشی اۏغلونون تشفیق دۏلو باخېش‌لارېنې اۆزۆنده حیسّ إتدی.
– قېز اوشاغېن قبری‌نین اۆستۆند‌ن أل چکمیر.
آرالېغا سۆکوت چؤکدۆ. تۆستۆ لای‌لارې تاوانا قالخېب بۆرۆلۆب-بۆکۆلدۆ و بیردن آشاغې إنیب آچېق پنجره‌دن سۆرۆنۆب بایېرا چېخدې.
– فیکرین نه‌دیر؟
– مصلحَت سنینکی دیر، آتا.
عؤمَر کۏخا یئنی‌دن سوسدو. هارایا’سا اوزاق‌لارا گئتمیش فیکیر‌لرینی جیلۏولایېب جمع‌لشدیردی. کیشی‌نین سَسی تیتره‌دی.
– بیلمیرَم، قۏجالېقداندې، نه‌دندی، آی بالا، سۆمۆڲۆم یامان کؤیره‌لیب هئچ اوزون ساچلې‌نېن آهېنا دؤزه بیلمیرَم.
– نئیله‌مک اۏ‌لار، آی آتا، آللاهېن ایشی دیر، بیز‌ده نه تقسیر وار.
– إله اۏلماسېنا إله‌دی، آما آه‌و-ناله‌یه اۆره‌ڲیم دؤزمۆر.
شامیل دینمه‌دی. آتا‌سې دا سوسدو. یئنه تۆستۆ لای‌لارې تاوانا قالخدې.
– گلسَنه سۏن بئشیڲیمیزی إولَندیرک!
شامیل صؤحبَتین بورا گلیب چېخماسېنې گؤزله‌میردی. دیکسینَن کیمی اۏلدو.
– چۏخ فیکیرلَشمیشَم، اۏغول، اۏ قېز تانرې‌نېن بیزه گؤندَردیڲی قیسمت دیر. بیزیم اۏجاغېن گلینی اۏلمالې دېر. علاالدیندن سۏنرا اۏنون باشقا قاپېدا گلین اۏلماسېنې اۆره‌ڲیم گؤتۆرمز.
شامیل باشېنې آشاغې سالدې. أ‌لی ایله گَبه‌نین ایلگه‌لرینی دیدیشدیردی. علاالدینین نیشانلې‌سېنې کیچیک اۏغلونا آلماغې هئچ عاغلېنا بئله گتیرمه‌میشدی. قۏنوم-قۏنشونون بونا نه دئیه‌جه‌ڲینی، إله إوده آرواد- اوشاغېن بو ایشه نئجه باخاجاغېنې بئله فیکیرلَشمه‌میشدی. هله قېز إوی‌نین آدام‌لارې‌نېن دا فیکیر‌لرینی بیلمک لازېم ایدی. قېز هئچ، اۏنو دیله توتماق اۏلاردې، بؤیۆک‌لرین سؤزۆندن چېخمازدې. إله گده‌نین اؤزۆنۆ ده بو ایشه راضې سالماق لازېم ایدی. شامیل أصلینده بئله ایش‌لره بیر جۆر باخېردې. نه چۏخ ایدی کندده گؤزَل-گؤیچَک دورنا بۏغاز قېزلار. آما آتاسې‌نېن دا خاصيّتینی بیلیردی. بیر شئیی اؤلچۆب-بیچمه‌میش اۏرتالېغا سؤز آتمازدې. سؤزۆ ده دئدی‌می، گئری دورمازدې.
عؤمَر کۏخا إله بیل اۏغلونون فیکریندن کئچن‌لری دویدو.
– سن ایلک اؤنجه إوده‌کی‌لرین آغزېنې آرا. سۏنرا أل آلتېندان آرواد‌لار گئدیب، قېزې سو یۏلوندا، کۆرده تاپېب فیکرینی اؤرگنسینلر. اؤزۆن ده کیشی‌لر’له صؤحبَت إله. ایشی داغ إله‌یندن سۏنرا منه دئیَرسن.
أڲر خم-خۏم إله‌سه‌لر، اۏنلارنان اؤزۆم دانېشارام. سَنین ایشین اۏلماسېن.
شامیل یئریندن آغېر دوردو. قاپېیا دا آغېر-آغېر یاخېنلاشدې. بونلار کیشی‌نین گؤزۆندن یایېنمادې و باشا دۆشدۆ کی، اۏغلو اۏنا بیر شئی دئمه‌سه ده، بو ایش اۆره‌ڲیندن دَڲیل…
نئچه گۆندن سۏنرا آرواد‌لار قاراتئلی قبرین اۆستۆنده تاپدېلار.
همیشه‌کی کیمی آخشامېن آلا-قاران‌لېغېندا آلان دا یانېندا، باش داشېنا سؤیکَنیب هېچقېرېردې. اۏنلارې گؤرَنده هۆرکدۆ. تئز آرالانماق ایسته‌دی. آما شامیلین آروادې قۏلوندان توتوب ساخلادې.
– اؤزۆنۆ اۆزمه، قېزېم، اۏلاجاغا چاره یۏخ دېر. گؤرۆنۆر قیسمت بو ایمیش. قېز هؤنکۆردۆ.
– من فله‌ڲه نه إتمیشدیم کی، مورازېمې گؤزۆمده قۏیدو.
– تکجه سَنین ها مورازېنې گؤزۆنده قۏیمادې. إله هامېمېزېن مورازې گؤزۆنده قالدې.
سنه نه اۏلوب جاوان قېزسان. قۏی بیز درد چَکَک کی، اۏغول ایتیردیک.
– منیم ده تانرې نیشانلېمې ألیمدن آلدې.
– سن منیم گلینیمسن. إله عؤمَر بابان دا بئله دئییر. سنی یاد قاپې‌سېنا قۏیمارېق. أوّل-سۏن اؤز قاپېمېزا گله‌جک‌سن. شۆکۆر آللاها، نه اۏلوب، اۏغلوموزمو یۏخ دېر!!!
قېزېن گؤز یاشې قورودو. باشېنې قالدېرېب آلا-قاران‌لېقدا آروادېن اۆزۆنه باخدې. کلاغایې‌سېنې ایره‌لی چَکدی. اۏنون فیکریندن کئچن‌لری باشا دۆشدۆ و بیر گؤز قېرپېمېندا قبریستان‌لېقدان اوزاقلاشدې. ایشه عؤمَر کۏخا اؤزۆ قارېشما‌لې اۏلدو. اۏنون سؤزۆنۆ یئره سالمادېلار.
عؤمَر کۏخا هامې‌نېن گؤزۆندن یایېناراق تؤوله‌یه گئتدی. آت اۏنو گؤرَن کیمی اۏخراندې. صاحابېنې ایمسیله‌دی، آیاغېنې یاواشجا یئره دؤڲدۆ. کیشی ألینی آتېن ساغرې‌سېنا چَکدی، یالېنې سېغاللادې. سۏنرا گؤزۆندن اؤپدۆ. آت بو مئهریبان‌لېقدان ساکیت‌لَشیب لاپ قوزویا دؤندۆ. اۏ، هر زامان آتېن یانېندا، آخوردا ساخلادېغې یَهَری گؤتۆردۆ. قۏلو ایله تۏزونو سیلیب آتېن بئلینه قۏیدو. گۆمۆش سینه‌بندینی تاخدې، قارېن‌آلتې قایېش‌لا‌رېنې باغلادې، یۆیه‌نی باشېنا کئچیرتدی. بیر ده آتېن یان-یؤوره‌سینه دۏلاندې. کهر إله بیل هارایا’سا گئده‌جه‌ڲینی باشا دۆشدۆ. کیشی‌نین أ‌لی یالېنا، ساغرې‌سېنا دَڲنده بَدَنی سَیریدی.
عؤمَر کیشی آتې ساکیتجه تؤوله‌دن چېخارتدې. تایالارېن آرخاسېنا کئچدی. اۏرادان دا چېغېر’لا کۆره دۏغرو إندی. هئچ کس اۏنو گؤرمه‌دی. جماعتین باشې تۏیا قارېشمېشدې. قارا زورنا زیله چکیردی. جاوان‌لار دیره-دؤڲمه اۏینایېردېلار.
بو کند جاوان‌لارې‌نېن غریبه خاصيَّتی واردې. آخشامدان آلا چاتې‌لارې ایستاغا قۏیوردولار. سَحَر، گۆن خئیلَک قالخاندان و زورنا‌چې‌لار دامېن اۆستۆنه چېخېب سَحَر هاواسېنې چالاندان سۏنرا دسته-دسته گلیب خېرمان یئرینه تۏپلاشېردېلار. بؤیۆک داییره چکیردیلر. سۏنرا دا حالئی گلیب بئش-بئش ایکی یئره بؤلۆنۆردۆ‌لر. یالاق دۆزَلدیب آلا چاتې‌لارې اۏرا قۏیوردولار. اۏینایان‌لاردان بئش نفری همین چاتې‌لارېن – داییره‌نین اۆستۆنده دایانېردې، بئش نفری ایسه داییره‌وی جېزېقدان کنار‌دا دایانېردې. اۏیونون شرطی بئله ایدی: کنار‌دا دایانان بئش نفر چالېشېردې کی، داییره‌نین ایچینده دیره‌لرین اۆستۆنده دایانان‌لاردان بیری‌نین آیاغې‌نېن آلتېندان چاتېنې گؤتۆرسۆن. گؤتۆره بیلسه‌لر، چاتې‌لارې آلېر، دیره‌لرین اۆستۆنده دایانان‌لارې داییره‌نین ایچینه سالېر و أل‌لرینده‌کی چاتې ایله اۏنلارې دؤڲۆردۆلر. اۏ واختا قَدَر کی، دؤڲۆلن‌لردن بیری دؤڲن‌لردن بیرینی داییره‌نین ایچینده تپیک’له وورا بیلسین. بئله اۏلاندا اۏیون تزه‌دن باشلایېردې. دؤڲن‌لر داییره‌نین ایچینده دیره‌لرین اۆستۆنده دایانېر، دؤڲۆلن‌لر ایسه اۏنلارا هۆجوما کئچیردیلـر. بو، عادی‌جه اۏیون دَڲیلدی، تاماشا ایدی. دۏغرودان دا کند جماعتی: قۏجا‌لار، جاوان‌لار، گلین‌لر، قېزلار دؤوره ووروب تاماشا إدیردیلر. قارا زورنا زیله چکیردی. اۏیونچولارې هم قارا زورنا‌نېن سَسی، هم ده قېز-گلین باخېش‌لارې پلنگه دؤندَریردی. بیر ده گؤرۆردۆن پاپاق‌لارېنې آستار اۆزۆنه چئویریب تۏزا بولایېر و ایکی نفر دیره اۆستۆنده دایانان‌لاردان بیری‌نین اۆستۆنه دۆشۆردۆ. پاپاق’لا آغزې‌نېن اۆستۆنه وورور، تپیک آتېر، آرخا طرفه کئچیر و اۏنو تنتیدیب چاتېنې ألیندن آلماق ایسته‌ییردیلر. اۆستۆ کسیلن آدام هم اؤزۆنۆ قۏروما‌لې، هم ده آرخادان گلَن وار’سا، اۏنو حیسّ إتمه‌لی ایدی. اۏ بیری یۏلداش‌لار دا آغزې کسیله‌نی گؤزدن قۏیموردو‌لار. تپیک، قېشقېرېق، آغزې‌اۆسته دَڲَن و گؤزدن اۏد چېخاردان تۏزا بولانمېش آستار پاپاق‌لارېن شاپپېلتې‌سې بیر-بیرینه قارېشېردې. بیر ده گؤرۆردۆن هۆجوم إدَن‌لردندن بیری پیشیک جلدلیڲی ایله مئیدانېن اۏرتاسېنا گیریر و قوش کیم سېچرایېب آغزې کسیلن اۏیونچونون کۆره‌ڲینه تپیک ووروردو. اۏنو یا یۏلدا قاباقلایېب تپیک’له وورور، یا دا ألدن چېخېب “دۆشمنینه” جومولوردو. کۆره‌ڲینه تپیک دَڲَن تنگیلده’سه ده، یېخېلمېر، وورانسا اۏنون چیڲنی‌نین اۆسته قالخېب کنارا سېچرایېردې. بو اۏیونا هر آدام گیریشه بیلمَزدی…
عؤمَر کۏخانېن حَیَطینده دۆز ایکی گۆن ایدی تۏی وورولوردو. آخشام‌لار ایسمار اۏلوردو، گۆندۆزلر جېدېر – دیره-دؤڲمه. عؤمَر کۏخا دۆز ایکی گۆن ایدی کی، بونلارا تاماشا إدیردی. هر یئرده ده گؤز‌لری ایله نوه‌سی علاالدینی آختارېردې. اۏنو جېدېرا چېخان‌لار، دیره-دؤڲمه اۏینایان‌لار آراسېندا گؤرمه‌یَنده کۏرون- کۏرون قۏوشورولوردو. نه قَدَر چالېشسا دا، ناکام بالا‌سېنې اونودا بیلمیردی.
دره‌یه إنَنده آتې ساخلادې. آیاغېنې اۆزَنگییه قۏیوب یَهَره قالخماق ایسته‌دی و عؤمرۆنده ایلک دفعه بَدَنی آغېر‌لېق إله‌دی. آتا مینه بیلمه‌دی. کیشینی إله بیل ایلدېرېم ووردو. باشېنې آتېن بؤیرۆنه سؤیکه‌دی. آت اۏخراندې، سۏنرا قانرېلېب دۏداق‌لارېنې کیشی‌نین بۏینوندا، صیفَتینده گزدیردی. إله بیل آتېن بو حرکتیندن کیشی اۆرَک‌لندی. باشېنې قالدېرېب آیاغېنې اۆزَنگییه قۏیدو و جاوان‌لېق ایل‌لرینده اۏلدوغو کیمی سېچرایېب یَهَره قالخدې. صاحابېنې بئلینده حیسّ إدَن کهر کیشنه‌دی و جېغېر’لا بیرباش ساحیله إندی.
کۆر جۏشموشدو. بو طرفده یارغان’لا سیله‌لنمیشدی، اۏ بیری طرفده ایسه مئشه‌نی آغزېنا آلمېشدې. عؤمَر کۏخا ساحیله چاتاندا اؤزۆنۆ سویا آتماق ایسته‌یَن آتېن جیلۏوونو دارتدې و بۏینونو قانېرېب یارغا‌نېن قاشې بۏیو آغاران جېغېرا سالدې.
“إح، گیدی دۆنیا، – دئیه دۆشۆنمه‌ڲه باشلادې. – دئیه‌سن کؤچۆمۆ سۆرۆرم. سۆمۆک‌لریم آغېرلاشېب. گؤر ایشین نه یئریدی کی، آتېن بئلینه قالخا بیلمیرَم. آتېن یالېندان یاپېشېب کۆرۆ بیر نفسه اۏ اۆزه کئچن عؤمَر کۏخا ایندی آیاغېنې اۆزَنگییه گۆج’له قۏیور. هانې آت اۏیناتدېغېم قار‌دا، بۏراندا؟”
گمی قایانېن دیکدیرینه چېخاندا آتېن جیلۏوونو دارتدې. گؤزۆنۆ اۏ تایا – قارایازېیا زیلله‌دی. مئشه قالېنلاشمېشدې. ایری قۏواق‌لار باش-باشا وئریب إله بیل ساحیل بۏیو چَپَر چکمیشدیلر. کۆر قۏل-بوداغا آیرېلمېشدې. بو قۏل‌لارېن بعضی‌لری آدایا چئوریلمیش کیچیک جَله‌لرین باشېنا دۏلانېر، بعضی‌لری بورولا- بورولا جَله‌لرین اۆستۆند‌ن آشېر، بعضی‌لری شۆتۆیۆب مئشه‌یه سۏن، بعضی‌لری ده یارغان‌لارا چېرپېلېردې. عؤمَر کۏخا خئیلَک اوزاق‌لارا، قارایازې‌نېن اۏ تایېندا بۏزاران جئیران چؤلۆن بۏز داغ‌لارېنا، اۆفۆقده گؤڲۆن اۆزۆنه سپه‌لَنمیش تۏپا-تۏپا آغ بولود‌لارا باخدې. سۏنرا نظرلرینی هرله‌ییب کۆرۆن اۆستۆنه یئرییَن و ساحیلده سولار’لا أل به یاخا اۏلان مئشه‌یه باخدې. کۆر یاتاغېنې خئیلَک دَڲیشمیشدی. ایندی کۆرۆن وادی‌سینه چئوریلمیش یئرلرده چمن‌لیک واردې. همین یئرلرده مال-قارا اۏتلایار، آت کیشنه‌یَر، بوغا هئیکیرَردی. سَحَر تئزدن، یا دا آخشام اۆستۆ مارال‌لار مئشه‌دن چېخېب سۆرۆ ایله کۆره، سو ایچمه‌ڲه گَلردیلر. نه‌دن‌سه اۏنلارېن آیاغې کسیلمیشدی. عؤمَر کۏخا چۏخداندې اۏنلارې گؤرمۆردۆ. گئجه‌لر ده اۏتوروب یان-یؤوره‌نی دینشه‌میشدی. نه مارال بوغاسې هئیکیریردی، نه ده دۆیه‌‌لر مله‌شیردی. آما چاققال-تۆلکۆ واققېلتې‌سېندان قولاق توتولوردو. مئشه‌ده‌کی جَله‌دَن آزېب-تازېب گلَن بو موردار‌لار آز قالېردې کندین ایچینه دۏلسونلار. کیشی‌نین خیالېندان چۏخ شئی‌لر گلیب کئچدی. قارایازېداکې بینه‌‌لر، یایلاغا قالخان اۆستۆ دۆیه‌لی کند آرابا‌لارې، مال-قۏیون سۆرۆسۆ، ایلخې‌لار، آت چاپان، تۆفنگ آتان نئچه ایگیدی یادېنا سالدې. قارایازېدا بینه‌ده اۏلان کند جماعتی یایلاغا قالخمازدان اؤنجه گمی قایا ایله اۆزبه‌اۆز مئشه‌ده دایاناردېلار. بورادا گمی ایشله‌یَردی. عؤمَر کۏخا یادېنا سالدې کی، همین گمی ایری، نهنگ قۏواق آغاجېندان دۆزَلدیلمیشدی. دۆزَلدیلمیشدی دئیَنده، آغاجې هاواخت‌سا، کیمسه کسمیش، اۏنون ایچینی تکنه کیمی اۏوموش، بورون طرفینی نازیلتمیش، آرخا طرفینی ایسه إنلی إله‌میشدی. بو گمی بؤیۆک و توتوملو ایدی. اۏنون ایچینه ایکی-اۆچ آرابا سۆرۆر، قۏیون-قوزو دۏلدوروردولار. گمینی اۏن-اۏن بئش آدام دارتېب چای یوخارې آپارېر، اۏرا‌دا گیرمه‌ده گمیچی اوزون چپ’له گمینی آرخادان ایته‌له‌ییردی. گمی نه قَدَر آغېر اۏلسا دا، شۆتۆیۆب سویون اۏرتاسېنا گلیردی. عؤمَر کۏخا اۏ گۆن‌لری یا‌دا سالدې. اؤزۆ گمییه اۏتوروب آتېن یالېندان یاپېشدېغېنې و آتېنې گمی‌نین بؤیرۆ ایله قارشې ساحیله چېخارتدېغېنې خاطېرلادې. کؤکسۆنۆ اؤتۆردۆ. ایل‌لر کۆرۆن سو‌لارې کیمی چۏخدان آخېب گئتمیشدی، لاپ چۏخدان.
اۏ تایدا کۆرۆن قۏلو تۏرپاغې یارېب اؤزۆنه یۏل آچمېشدې. ایری، قۏللو-بوداقلې، اوجا بیر قۏواق آغاجې تک‌لَنمیشدی. سولار اۏنون یان-یؤوره‌سینده بورولور، آیاق طرفدن قۏواغې یالایېردې. عؤمَر کۏخانېن گؤزۆ بونو آلدې. سولار ایلان کیمی قېورېلېر، آغاجېن یان-یؤوره‌سینده بورولور و آغاجېن کؤکۆ ایشله‌میش تۏرپاغې یویوردو. قۏواق بو حمله‌‌لردن واهیمه‌‌لَنمیش کیمی تیتره’سه ده، أڲیلمیردی. إله بیل بۏز-بولانېق سولار بوندان غضب‌لَنیب آغاجېن کؤکۆنۆ قورد کیمی إشیردی. آغاج تیتره‌دی، سیلکه‌لَندی و بیردن یئریندن اۏینامېش داغ کیمی نریلتی ایله سویا سریلدی. عؤمَر کۏخا دیکسیندی، آت دا آیاغې ایله یئری إشیب کیشنه‌دی. سولار قۏواغې بۆرۆب-بۆکۆب قاباغېنا آلدې، فېرلادا-فېرلادا اۏرتایا، کۆرۆن درین یئرینه گتیردیلر. عؤمَر کۏخا آتېن باشېنې قانېردې و گلدیڲی یۏل’لا گئری قایېتدې. هئچ یئره دؤنمه‌دی، هئچ یئره قانرېلمادې. بیرباش إولرینه گلدی. آتې تؤوله‌یه باغلادې، یَهَرینی آلدې.
آخشام سرینی دۆشمۆشدۆ. جاوان‌لار خېرمانې دؤوره‌له‌میشدیلر. زورنا‌چې‌لار ایندی ده اۏیون هاواسې چالېردېلار. اۏینایان‌لار قۏشالاشمېشدېلار. عؤمَر کۏخا آیاق ساخلادې. بیر خئیلَک قۏل قالدېرېب سۆزَن کلاغایېلې قېز‌لارا، چرکزی پالتار‌لې اۏغلان‌لارا باخدې. تئز-تئز شاباش وئریردیلـر. دَفچی‌نین آلنېنا پول یاپېشدېرېب قولاغېنا نه‌سه دئییردیلر. دفچی ایسه جوشا گلیب چۏماغې دفه داها بَرک ووروب اوجادان قېشقېرېردې:”یاشاسېن اۏینایان قارداشېینان”، “اۏینایانېن نیشانلې‌سې ساغ اۏلسون”.
عؤمَر کۏخا گۆلۆمسۆندۆ و نظره چارپمازدان إیوانا قالخېب اۏتاغېنا کئچدی. گلینی چاغېردې.
– آ بالا، تئز إله، تاختېن اۆستۆنده منیم یئریمی سال.
گلین سۆرۆشمۆش یاشماغېنې یوخارې قالدېردې و تعجّۆب’له قایېن‌آتاسېنا باخدې. گؤز‌لری کیشی‌نین گؤزلرینه ساتاشاندا یئنه سَس‌سیزجه بایېرا چېخدې. یئنی‌جه یویولموش دۆماغ تومان-کؤینک’له گئری قایېتدې. عؤمَر کۏخا گؤز‌آلتې پالتارا باخدې.
– آفتافا-له‌ڲن، ایستی سو، بیر ده قایچې گتیر.
گلین بو دفعه ده هئچ نه دئمه‌دی. بایېرا چېخماغې ایله گئری قایېتماغې بیر اۏلدو. إله بیل هر شئی ایلک اؤنجه‌دن حاضېر ایمیش.
له‌ڲَنی ایلېق سو ایله دۏلدوردو. کیشی‌نین آیاق‌لارېنې سۏیوندوردو. سویا سالېب صابېنلا‌دې. بارماق‌لارېنې، تۏپوغونو اۏوخالادې. دیزینه قَدَر تر-تمیز یودو. سۏنرا قایچېنې گؤتۆرۆب قایېن‌آتاسې‌نېن دېرناق‌لارېنې توتدو. قورولادې. کیشی‌نین فیکریندن کئچن‌لری باشا دۆشۆب، سارې، ایری لۆله‌لی آفتافانې گؤتۆردۆ. عؤمَر کۏخا آشاغې أڲیلدی. دسته‌ماز آلېرمېش کیمی قۏل‌لارېنې دیرسه‌ڲه قَدَر یودو. گلین سو تؤکدۆ. بۏینونو، اۆزۆنۆ، قېرخېق باشېنې دا تر-تمیز یودو. دستمال’لا قورولادې.
– گۆنۆن آغ اۏلسون، قېزېم. ایندی گئت پالتارېمې دَڲیشیم.
گلین آفتافا-له‌ڲَنی گؤتۆرۆب اۏتاقدان چېخدې. گئری قایېداندا گؤردۆ کی، قایېن‌آتاسې یۏرقان-دؤشکده اوزانېب.
– ایندی گئت، شامیلی یانېما چاغېر. آما إله إله کی، هئچ کس دویوق دۆشمه‌سین.
گلین یئنه آشاغې سۆرۆشمۆش یاشماغېنې یوخارې چَکدی. آما بو دفعه اۏتاقدان چېخمازدان اؤنجه قایېن‌آتاسې‌نېن اۆزۆنه باخدې. گؤردۆ کی، کیشی پنجره‌دن بایېرا، چالېب-اۏینایان‌لارا باخېر.
شامیل ایچه‌ری گیرَنده مات قالدې. کیشی دۆماغ کؤینکده، تمیز یۏرقان-دؤشکده اوزانمېشدې. سینه‌سینه یایېلمېش اوزون، آغ، پیله کیمی ساققا‌لې کؤینه‌ڲیندن سئچیلمیردی.
شامیل آتاسې‌نېن عؤمرۆنده گۆنۆن بو واختې یۏرقان-دؤشه‌ڲه گیرمه‌سینی گؤرمه‌میشدی.
دینمه‌دی. گؤزله‌دی کی، آتا‌سې گؤزلرینی پنجره‌دن چکسین.
عؤمَر کۏخا یاواش-یاواش یؤنۆنۆ اۏغلونا طرف چئویردی.
– گلدین‌می، بالا، یاخېن اۏتور.
شامیل یۏرقانېن اوجونو قالدېرېب کیشی‌نین بؤیرۆنده اۏتورماق ایسته‌دی.
– یۏخ، بالا، إله اۏتور کی، گؤزۆم سنی گؤرسۆن.
شامیل یئرینی دَڲیشدی و آتا‌سې ایله اۆزبه‌اۆز اۏتوردو.
عؤمَر کۏخا خئیلَک دینمه‌دی. گؤزۆنۆ تاواندا، دووارلاردا گزدیردی. سۏنرا اۏغلونون اۆزۆنه باخدې. شامیل عؤمرۆنده ایلک دفعه اۏنون گؤزۆنده یاش گؤردۆ. تنتیدی. کیشی اۏغلونون کؤورَ‌لدیڲینی باشا دۆشدۆ.
– تۏختاق اۏل، بالا، من دؤورانېمې چۏخدان سۆرمۆشَم. تای-توش‌لار دا چۏخدان حاقّ دۆنیادادېلار. تک قالمېشام. أصلینه باخسان، من بو دۆنیادا لنگیمیشَم.
– تک نییه اۏلورسان، آتا!
– من نه دئدیڲیمی بیلیرم، اۏغول، کؤچۆمۆ سۆرمک واختې یئتیشیب.
– بو نه سؤزدۆ، ماشاللاه سنه نه اۏلوب؟
– سؤزۆمۆ کسمه. بیلیرم. یوخومو دا گؤرمۆشَم. من بیر آزدان، شر قارېشاندا حاقّ دۆنیاسېنا قارېشاجام. سنه ایکی وصيّتیم وار. بیری اۏ دېر کی، من اؤلندن سۏنرا چالېش، آرایا قان دۆشمه‌سین. اۏنسوز دا دۆنیا قانا چالخالانېر. بئله گئتسه، دئیه‌سن، آدام‌لارې بیر-بیری‌نین اۆستۆنه قالدېرېب اۆز-گؤز إده‌جکلر. آرایا قېرقېن سالاجاقلار. دیوان-دره‌یه لۏتو-پۏتولار یېغېلېب، بالا، إحتیاطلې اۏلون. بیر- بیرینیزدن گؤز-قولاق اۏلون. – کیشی نَفَسینی دردی. – ایکینجی وصيّتیم ده، اۏ دېر کی، تۏیو یارېمچېق قۏیمایېن. تا گلین إوه گله‌نه‌جن هئچ کس بونو بیلمه‌مه‌لیدی. دۏست وار، دۆشمن وار. إله إله کی، منیم اؤلۆمۆمه نه سئوینن اۏلسون، نه آغلایان.
– آتا!
عؤمَر کۏخا ألینی یاواشجا یوخارې قالدېرېب اۏغلونون سؤزۆنۆ کَسدی.
– دی گئت، اوشاق‌لارې بیر-بیر چاغېر حلاللاشېم. واختېما آز قالېب. آما إله إله کی، هئچ کس هئچ نه باشا دۆشمه‌سین.
بیر آزدان کیشی‌نین یاتدېغې اۏتاغېن قاپې‌سې آچېلېب-اؤرتۆلدۆ. عؤمَر کۏخانېن اؤولاد‌لارې، گلین‌لری، نوه- سۏنوج‌لارې بابا‌لارې‌نېن یانېنا گلدیلر، اۏنون ألینی اؤپسۆنلر. قۏجا ایسه کؤرپه‌لرین باشېنې تومارلادې. هامې گئدندن سۏنرا شامیله قاپېنې باغلاتدې:
– قاران‌لېق قارېشمامېشدان گئدین، گلینی گتیرین. اۏغول، ایندی ده زحمت اۏلماسا، یؤنۆمۆ قیبله‌یه چئویر.
دۏغرودان دا قاران‌لېق قارېشاندا عؤمَر کۏخا اۏغلو شامیلین گؤزۆ قاباغېندا إله بیل یوخویا گئتدی. شامیل یۏرقان-دؤشکده یاتان بو پیله ساققاللې، بَیاض صیفَتلی کیشی‌نین آتا‌سې‌مې، یۏخ’سا مۆقَدَّس بیر مخلوق‌مو اۏلدوغونو خئیلَک سۆرَج آیېرد إده بیلمه‌دی.
بایېردا، خېرماندا ایسه لۏپالارې یاندېرمېشدېلار. بو لۏپالارېن ایشېق‌لارې پنجره شۆشه‌لریندن سۆزۆله‌رَک راحات یوخویا گئدن نورانی قۏجانېن صیفَتینده، ساققا‌لېندا اۏینایېردې.
زورنا زیله چکمیشدی. کند گؤزَل‌لری، کند جاوان‌لارې قۏشا-قۏشا اۏینایېردېلار.
دفچی‌نین سَسی گلدی:” ساغ اۏلسون، اۏینایان‌لار نیشانلې‌لارې’ینان!”.
اۆچۆنجۆ بؤلۆمۆن سۏنو
بَنزَرگه‌لر / Bənzərgələr
آنا کارنینا / لئو تۏلستۏی (بیرینجی بؤلۆم)
علی و نینۏ / قوربان سعید (بیرینجی بؤلۆم)
آغ گئجه‌لر / فئۏدۏر داستایئوسکی (بیرینجی بؤلۆم)
آذربایجان، رۏمان و رۏمانتیزم / آیهان میانالې…
اؤلۆلر إویندن آنېلار / فئۏدۏر داستایئوسکی (بیرینجی بؤلۆم)
قادېن جۏرابلارې / جلیل جاوانشیر (بیرینجی بؤلۆم)
قاران‌لېق بوتیکلرین خیابانې/ پاتریک مۏدیانۏ (بیرینجی بؤلۆم)
