حاققېن سسی أحمد جاواد / فاطمه داداش‌زاده (مقاله)

حاققېن سسی أحمد جاواد / فاطمه داداش‌زاده (مقاله)

قاسېرغا گلنده تکجه گۆل‌لر، چیچک‌لر سېنېب تؤکۆلمۆر. هم ده قۏللو-بوداقلې آغاج‌لار پارچالانېر، یارېلېر و یېخېلېر. 20-نجی ایل‌لرین قاسېرغالارې إله-بئله قاسېرغا دَڲیلدی، اۏ هر شئیی گۆجۆ ایله داغېدېب، اوچوردو. آما هرنه‌یین اؤزۆنه اویقون قانونو اۏلدوغوندان طبیعتین ده اؤزۆنه عایید بیر سېرا قانون‌لارې وار. کؤکۆ تۏرپاق‌لاردان سو ایچیب باشې بولودلارا چاتان مؤحتَشَم آغاج‌لار نه‌قَدَر قاسېرغا گؤرسه‌لر ده، توفان‌لار’لا اۆزلَشسه‌لر ده یئنی‌دن تۏخداما اومودو ایله یاشایېرلار. نئچه-نئچه بؤیۆک و زنگین شخص‌لرین یاشامېنا بالتا چالمېش و حیاتېنې ظۆلمه چئویرمیش 1937-نجی ایلین قارا قاسېرغاسې‌نېن قوربان‌لارېندان بیری ده “أحمد جاواد” بڲ اۏلموشدور. آرادان ایل‌لر کئچسه ده أحمد جاواد ایندی اۏ قارا قاسېرغالاردان یارادېجې‌لېغې و شخصی قودرَتی قَدَر اوجالاردا دایانېر. أحمد جاواد میللی دۆشۆنجه و تۆرکچۆلۆک مفکوره‌سی‌نین داوامچې‌سې ایدی. گؤرکملی شاعیر و معاریفچی، آذربایجان تاریخینده یئنی بیر أدبی مکتبین تمثیلچی‌سی، میللی آزادلېق و ایستیقلال اوغروندا مۆباریز و یارادېجې‌لېغې ایله تاریخه یازېلان مؤحتَشَم داهی کیمی قیمت‌لَندیریلیر.

أحمد جاواد محمدعلی اۏغلو آخوندزاده 1892-نجی ایل مئی آیې‌نېن 5-نده شَمکیر بؤلگه‌سی‌نین سئیف‌علی کندینده آنادان اۏلوب دېر. 1898-نجی ایلده آتاسې وفات إتمیش دیر. ایلک تحصیلینی دۏغما کندینده آلان جاواد کند مکتبینی بیتیردیکدن سۏنرا مادّی دوروم‌لارې خۏش اۏلمادېغې اۆچۆن، آناسې ایله گنجه شهرینه کؤچۆبلر. جاواد تحصیلینی گنجه­ده مۆسلمان روحانی مکتبینده داوام إتدیرمیش، روس، عرب و فارس دیل‌لرینی اؤرگنمیش و حۆسئین جاوید، عبدالله سور و شئیخ‌الاسلام پیش‌ناماززاده بڲ‌لرین اؤرگنچی‌سی اۏلموش دېر. اۏ بو دیل‌لر’له یاناشې فرانسه، گۆرجۆ و کۆرد دیل‌لرینی ده یاخشې بیلیردی. گنج أحمد جاواد گنجه­ده تحصیل آلارکن اؤز اؤرگتمن‌لری‌نین و اۏخودوغو کیتاب‌لارېن، مطبوعات نۆمونه‌لری‌نین تأثیری ایله وطن پرورلیک روحوندا بؤیۆیۆر، گئتدیکجه تۆرکچۆلۆک، ایسلامچې‌لېق و چاغداشچې‌لېق أساسېندا میللی فیکیرلره تاپېنېردې. 1910-نجو ایلدن بدیعی یارادېجې‌لېغا باشلایان جاواد، لیریک شعرلر وتنقیدی مقاله‌لر’له چئشیدلی قزئت و درگی‌لرده چېخېش إتمه‌ڲه باشلامېش دېر. 1912-نجی ایلده أحمد جاوادېن اؤرگتمَنی عبدالله سور تۏفیق دۆنیاسېنې دَڲیشدیڲی اۆچۆن حۆسئین جاوید مقاله یازاراق أحمد جاوادېن دا شعریندن بیر پارچاسېنې همین مقاله­ده وورغولامېش دېر.

1912-نجی ایلده بالکان‌لاردا مۆحاریبه باشلارکن، آذربایجانلې‌لاردان عیبارت خۆصوصی بیر قافقاز کؤنۆللۆ دسته‌سی جیبهه‌یه گئدیب تۆرکیه طرفیندن عملیات‌لارا قۏشولموشدو. همین کؤنۆللۆ دسته‌نین ترکیبینده 20 یاشلې أحمد جاواد دا وار ایدی. بیرینجی دۆنیا ساواشېندا دا أرمنی داشناک‌لارېنا قارشې تۆرک ویلایتینده‌کی مۆباریزه­ده ده یاخېندان ایشتیراک إتمیشدی. بو مۆحاریبه‌دن ضرر چکن‌لره ایسه آذربایجان خئیریه جمعیتی‌نین فعال اؤیه‌لریندن بیری کیمی أرض‌روم، قارص و باتوم شهرینده گئنیش فعالیت گؤرستمیش دیر. بو سېخېجې دوروم‌لارا باخمایاراق، أحمد جاواد واخت تاپدېقجا مقاله و شعرلر’له همین تۆرک اۏردوسونا ألیندن گلن معنوی یاردېمې إدیر هم ده اؤز خالقېنې و میللتینی اۏیادېردې. بو فعالیت ایل‌لرینده أحمد جاواد گله‌جک یاشام یۏلداشېنې دا تاپمېشدې. باتوملو سۆلئیمان بڲین و سحر خانېمېن قېزې اۏلان شۆکرییه خانېما إلچی‌لیک إدیر. سۆلئیمان بڲ، جاوادېن بۆتۆن فعالیت‌لرینی گؤرمۆش و اۏنو یاخېندان تانېمېش اۏلسا دا نه‌دن’سه قېزې شۆکرییه­نی اۏنا وئرمک ایسته‌میر. شۆکرییه خانېم’لا بیرگه گنجه شهرینه قاچان جاواد اۏرادا اؤز اؤرگتمن‌لیک ایشینه داوام إدیر. 1913-نجو ایلده گنجه ده قافقاز شئیخ‌الاسلامې محمد پیش‌ناماززاده‌یه ایمتاحان وئره‌رَک “شرفلی تۆرک و فارس دیل‌لری اؤرگتمَنی” آدېنې آلاراق، گنجه قېز مکتبینده چالېشماغا باشلایېر. 45 ایل‌لیک عؤمرۆنۆن دئمک اۏلارکی 30 ایلینه یاخېن دؤورۆنۆ اؤرگتمن‌لیک ساحه‌سینده واراقلامېشدې. جاواد اؤرگتمن‌لیک صنعتینی چۏخ یۆکسک توتور، مکتبه بیر معبد کیمی باخېردې. درس وئردیڲی شهر و کندین أهالې‌سې اۏنا أن شرفلی آدلاردان بیری اۏلان ” مۆعللیم بابا” عۆنوانېنې وئرمیشدیلر.

أحمد جاواد 1914-نجۆ ایلده، 22 یاشېندا “آچېق سؤز” قزئتی‌نین مۆخبیری اۏلاراق قزئته­ده مقاله و شعرلرینی درج إتدیریب دیر. شاعیری بو قزئته یاخېنلاشدېران محمدأمین رسول‌زاده بڲ و اۏنون میللی دۆشۆنجه‌لری اۏلوب دېر. ترجۆمان قزئتینده “فیکیرده، دیلده، ایشده بیرلیک”، آچېق سؤز قزئتینده ایسه “تۆرک‌لَشمک، ایسلاملاشماق، “مۆعاصیرلشمک” سؤزۆنۆ أساس گؤتۆره­رَک دۆشۆنجه‌سینه بارلې و ایشېقلې یۏل‌لار سرمیشدی. بو ایسه أحمد جاوادې مۆساوات فیکیرلرینه، تۆرکچۆلۆڲه و تورانچې‌لېغا یاخېنلاشدېران أدبی و سیاسی قایناق دېر. 1926-نجې ایلده آموزش عالی مؤسسه‌سینی بیتیرمیش دیر.

1918-نجی ایل مئی آیې‌نېن 28-نده آذربایجان خالق جومهوریتی یارادېلېغېنې إعلان إدیر. جومهوریتین ایلک باشکندی گنجه إعلان إدیلمیشدی. أحمد جاواد دا عائله‌سی ایله اۏرادا اۏلدوغو اۆچۆن خالقېمېزې آیدېنلاتماغا چابالایېب آذربایجان میللی ایستیقلالېن یۏرولماز تبلیغاتچې‌سې اۏلوب دېر. تام ایکی ایل سۏنرا 1920-نجی ایل آوریل آیې‌نېن سۏن‌لارېندا روس و أرمنی داشناک‌لارېندان عیبارت اۏلان اۏن‌بیرینجی قېرمېزې اۏردو آذربایجانا سۏخولاراق آذربایجان دئمۏکراتیک جومهوریتینی یېخېر. بو حادیثه‌لردن سۏنرا أحمد جاواد قوسار شهری‌نین خۏلوق کندینده مۆعللیم‌لیڲه گؤنده‌ریلیر. خۏلوقدا ایشلرکن طالئعین أحمد جاواد’لا باشلادېغې آمان‌سېز اۏیونون، بؤیۆک بیر فاجیعه‌نین ایلک دۆڲۆن‌لری وورولور. سۏنرالار آذربایجان کۏمۏنیست حیزبی‌نین مرکزی کۏمیته‌سی‌نین باشچې‌سې اۏلموش میرجعفر باقراۏو دا همین کندده أحمد جاواد’لا بیر یئرده ایشله‌ییردی. شاعیر وطن‌پرورلیک روحوندا یازدېغې شعر و مقاله‌لرین بعضی‌لرینی باقراۏوا اۏخویوردو. 16-17 ایل کئچدیکدن سۏنرا أحمد جاوادېن آغېر دوروم‌لارا معروض قالماسېندا، جلّادلارېن ألی ایله حایاتېنا نؤقطه قۏیولماسېندا اۏنون واختې ایله باقراۏو’لا اۏلان بو قېسا سۆرَجلی تانېش‌لېغې‌نېن بؤیۆک رۏلو بۆتۆنلۆک’له آیدېن دېر.

جاواد، محمدأمین رسول‌زاده‌نین سیلاحداش‌لارېندان اۏلان میرزابالا محمدزاده­نین تۆرکیه­‌یه گئتمه‌سینی تشکیل إتمکده ایتّیهام اۏلوناراق 1923-نجۆ ایلده حبس إدیلیر. بو دوستاغېن قورتولوش سببی هر نه‌قدر غریبه و چاشدېرېجې اۏلسا دا میرجعفر باقراۏو ایدی. داها دۏغروسو، 1920-نجی ایلده أحمد جاواد و حۆسئین موسی‌یئو بیرلیکده قوسارېن خۏلوق کندینده ایشله‌میشدیلر. بوندان ایستیفاده إدن حۆسئین موسی‌یئو، میرجعفر باقراۏوون یانېنا گئده­رَک جاوادېن آزاد اۏلماسېنې ایسته‌ییر و ایسته‌ڲینه ده ناییل اۏلور. أحمد جاوادېن علئیهدارلارې اۏنا قارشې رسمی و غئیر-رسمی چېخېشلار إدیر، یالان‌لار اویدورور و اۏنو تهدید إدیردیلر. بو قاران‌لېق گۆن‌لره بیر ده بؤیۆک قاسېرغا یۏلان سالان‌لار مۏسکۏدا چاپ اۏلونموش مقاله‌لرینده، ایستانبولدا بوراخېلمېش “ایستیقلال اوغروندا” آدلې کیتابدا أحمد جاوادېن دا شعرلری‌نین وورغولاندېغېنې آچېقلایاراق بو گرگین چئوره‌نی داها دا گرگین‌لَشدیردیلر. همین ایل‌لرده بۆتۆن بو ایتّیهام‌لارا باخمایاراق بیر ده أحمد جاواد علئیهینه “جاوادېن یۏلو” آدلې مقاله یازاراق، جاوادې یئردن گؤڲه وورماغا قالخېشدېلار.
جاواد بونلارا قارشې “ایضاح” و “شیدتلی إعتیراض إدیرم” آدلې مقاله‌لرینده گؤرسَتدی کی، آوریل اینقیلابېندان سۏنرا علاقه‌دار اۏلمادېغې بیر تشکیلات طرفیندن نشر إدیلن بو کیتابدان خبری اۏلمادېغې کیمی، هانسې أثرلری‌نین ده همین کیتابا دۆشدۆڲۆنۆ بیلمیر. “کۏمۏنیست”، “باکینسکی رابۏچی”، “یئنی یۏل” و “گنج ایشچی” قزئته‌لری سَس-سَسه وئره­رَک ایمضالې-ایمضاسېز أحمد جاوادې فرقلی اۏلای و مۏضوع‌لار’لا ایتّیهام إتمکدن یۏرولمور، بلکه ده یازې‌لارېنې و شعرلرینی داها دا گۆجلَندیریردیلر. 1928-1929-نجو ایل‌لرده، 36-37 یاش‌لارېندا “پان‌تۆرکیسم” ایله گۆناهلاندېرېلېر. دئمک اۏلارکی، بۆتۆن مارکسیست تنقیدچی‌لر أحمد جاوادی گۆناهلاندېراراق حۆسئین جاویده “مۆرتَجیع میللتچی” و أحمد جاوادا ایسه “مۆساواتچې” دامغاسېنې ووردولار. أحمد جاواد ظاهیرَن اؤزۆنۆ صبیرلی و سۏیوق قانلې گؤرستسه ده آلدېغې بو ضربه‌لردن اۏنون نئجه معنوی سارسېنتېیـا معروض قالدېغېنې تصوّۆر إتمک بئله مۆمکۆن دَڲیل دیر.

مطبوعاتدا و ایجلاس‌لاردا أحمد جاوادی ایتّیهام اۆچۆن دئییلن فیکیرلر تکرار-تکرار دئییله-دئییله سۏنوندا اۏنون اؤز دیلیندن چېخارېلدې. جاواد اؤزۆنۆ و روحونو باشا سالماق اۆچۆن وورغولایېردې:”إعتیراف إتمه‌لی‌یَم کی، قاباقدا میللی-شۏنیزم مضمونلو أثرلر یازمېشام. من کؤهنه اۆصول ایله تربیه آلمېش بیر اینسانام و اؤزۆم ده گنج دَڲیلم. سؤز وئریرم و چۏخدان بری سؤز وئرمیشم کی یئنی روحدا ایشله‌یه‌جَم. لاکین ایمکان وئرین، یاردېم إدین. میللی شاعیر اۏلماغا چالېشدېم، بیر چۏخ پارچالار یازدېم. بونو بۏینوما آلېرام.” بۆتۆن بو سؤزلر اؤزۆ ایله آپاران مۆباریزه‌نین نتیجه‌سی و ساغ قالماق اۆچۆن یئگانه یۏلا چابالاماق ایدی. جیسمن و روحن بو تر تؤکمه‌لرین اۏنو خیلاص إتمه‌یه‌جه‌ڲینی بیلسه ده، یئنه ده عائله‌سی، اوشاق‌لارې و ایچینده یاشاتدېغې، اؤلمه‌ڲه، جان وئرمه‌ڲه قۏیمادېغې آرزې‌لارې و آماج‌لارې آدېنا ووروشماسې ایدی.
1920-1925-نجی ایل‌لرده أحمد جاواد بۆتۆنلۆک’له 4-5 شعر چاپ إتدیریر. هر حالدا، اؤزۆ ده بیلیردی کی اۏنو تۏرا سالماق اۆچۆن پوسقودا دورموش بیر پارا قلم یۏلداش‌لارې وار. هر سؤزۆ و ایفاده‌سی‌نین آلتېندان ضید اینقیلابې فیکیرلر، آزادلېق یانغې‌سې و حسرتی آختارېردېلار. جاوادی أن چۏخ تنقید و مۆذاکیره‌لره سالان 1925-نجی ایلده درج إتدیڲی “گؤی گؤل” شعری اۏلدو. حتتا ساپې اؤزۆمۆزدن اۏلان بالتالارېن یاردېمې ایله شعر ترجۆمه اۏلونوب مۏسکۏ شهرینه بئله گؤندریلمیشدی.
أحمد جاواد 3 ایل چالېشېب تر تؤکه‌رَک 1933-نجۆ ایلده پرۏفئسۏر عۆنوانېنې قازانمېشدېر. 1934-نجۆ ایلده شاعیرین عائله‌سینده کدرلی فاجیعه باش وئریر و جاواد 16 یاشلې خسته قېزې ألماسې ایتیریر. جاوادېن بؤیۆک اۏغلو نیازی آخوندزاده‌نین یازدېغېنا گؤره آتاسې‌نېن قاپ-­قارا ساچ‌لارې ألماسېن اؤلۆمۆندن سۏنرا آغارمېشدې. 1935-ده باکې شهرینه گلن أحمد جاواد عؤمرۆنۆن سۏنونا کیمی “آذرنشر”ده سردبیرلیک ایله مشغول اۏلور. فاجیعه، فاجیعه اۆستۆندن گلیردی. مطبوعاتدا و ایجتیماعی یېغېنجاق‌لاردا گؤرکملی بیلیم، أدبیات و اینجه صنعت عالیم‌لرینه نه‌دن’سه هامېدان آرتېق أحمد جاوادا هۆجوم گئتدیکجه شیدّت‌لَنیب 1937-نجی ایلین أوّل‌لرینده اؤزۆنۆن أن یۆکسک مرحله‌سینه چاتدې. بۆتۆن هۆجوم و ایتّیهام‌لاردان سۏنرا، جاواد یازېچې‌لار ایتّیفاقېندان چېخارېلاراق عکس اینقیلابې تشکیلاتېن اؤیه‌سی و یازدېغې “گؤی گؤل” ایله “کۏر” آدلې شعر’له ایتّیهام اۏلونور، بو ایسه اینظیباطې اۏرقان‌لارېن أل-قۏلونو داها دا آچېر و ژوئنین 3-نده أحمد جاواد حبس إدیلیر. شاعیرین یایېنېب آرادان چېخماغا، مثلن تۆرکیه‌یه گئتمه‌ڲه ایمکانې وار ایدی، لاکین اۏ بئله شئی‌لری خیالېنا بئله گتیرمک ایسته‌میردی. بو دا اۏنون وۆقارېندان، شخصیتیندن و أڲیلمَزلیڲیندن دۏغان بیر کئیفیت ایدی. بونا گؤره ده یۆکسک حرارت ایچینده چېرپېنان شاعیرین گۆجۆ اؤزۆنه چاتاراق سۏنوندا اؤزۆنۆ “موقصّیر” بیلیب أدبیات ساحه‌سینده “زیان‌کارلېق” ایشی آپاردېغېنې بۏینونا آلدې. 1937-نجی ایل اۏکتۏبرون 12-ده اؤلۆم جزاسېنا محکوم إدیله‌رَک إله همین گئجه أن عدالت‌سیز اؤلۆم حؤکم‌لریندن بیری یئرینه یئتیریلدی. جلّادلار 45 یاشلې ناکام شاعیرین قلبینی دؤڲۆنمکدن قۏیوب ربابېنې، سئوگی و وطن سازېنې سېندېردېلار. شاعیرین حبس سببی، باشېنا نه‌لر گلدیڲی نه‌این کی جمعیته، هئچ عائله‌سینه بئله بیلدیریلمه‌دی. گئنل اۏلاراق اۏنو سیبرییه سۆرگۆن اۏلموش ظن إدیردیلر. شۆکرییه خانېم أری‌نین هلاک اۏلماسېندان 15 گۆن سۏنرا “وطن خائینی‌نین آروادې” کیمی اوشاق‌لارې ایله بیرلیکده حبس إدیلدی. دئسامبرېن 23-نده شۆکرییه خانېمې 7 ایل قزاقېستانا سۆرگۆن گؤندَردیلر. سینه-سینه گۆلله‌لَنمیش أر و ظۆلم’له آیرې سالېنمېش اؤولاد داغ‌لارې چکمیش شۆکرییه خانېم 1945-نجی ایلده آزاد إدیلسه ده اۏنا باکې‌دا یاشاماق یاساق اۏلوندو.

بۆتۆن اۏلوب کئچن‌لردن سۏنرا یعنی آذربایجان یازېچې‌لارې‌نېن أن گؤرکملی نماینده‌لریندن بیر دسته‌سی حبس إدیلیب گۆلله­له­نَندن سۏنرا میرجعفر باقراۏوون أحمد جاواد کیمی بؤیۆک شخص‌لرین اؤلۆم جزاسېنا لایېق اۏلمالارېنې اؤنردیڲی و بو فاجیعه‌دن سۏنرا نئجه راضې قالدېغېنې اوتانمادان بیان إتمیشدی:”بیر باخېن، یازېچې‌لار ایتیفاقېندا کیم‌لر أیلَشمیشدی: حاضېردا ایفشا إدیلمیش أحمد جاواد، حسین جاوید، میکائیل مشفق، علی ناظم، بؤیۆک آغا طالبلی، تقی شهبازی و باشقا أجلاف‌لار! من 4 ایل ایکی اۆزلۆلر’له موباریزه آپارمېشام. بیز اۏنلارېن خالق دۆشمَنی اۏلدوغونو اۆزه چېخاردېق. بئله‌لریندن تقی شهبازی کیمی، أحمد جاواد کیمی ایکی اۆزلۆ یازېچې‌لارې گؤرستمک اۏلار.” اؤز قلم یۏلداش‌لارېنې، إولرینده چؤرک یئدیڲی سۏیداش‌لارېنې ایفشا إتمک بیر تۆرکه یاراشمایاجاق أخلاق اۏلسا گرک، بلکه ده بو شخص‌لره تۆرک دئمه‌مک گَرَک!

أحمد جاواد یارادېجې‌لېغې:

أحمد جاوادېن یارادېجې‌لېغې‌نېن آنا خطّی تۆرکچۆلۆک و وطن، شعر مۏضوع لارې ایسه “آنا، آزادلېق، آذربایجان، ایستیقلال، بایراق، میللی اۏردو، 28 مئی، آی، اولدوز، طبیعت، محبت، گؤزل‌لیک و کدر” اۏلموش دېر. 1918-جی ایل‌لرده شعرلری دئمک اۏلارکې أساسَن آزادلېغا و ایلک آذربایجان دؤولتی‌نین اوغورلارېنا حصر إدیلیب. آذربایجان و آنا مۏضوعسو ایلک دفعه أحمد جاواد طرفیندن قوللانېلېب دېر ، سۏنرالار بو موضوعنو میکائیل مشفق، محمدحسین شهریار، جعفر جبارلې، علی عباس، صمد وورغون و دیگرلری داوام إتدیریب. شکریه خانېما وورولماسېندان محبت و سئوگی دویغولارې داها دا جۏشاراق قلمینده گۆجلۆ تأثیرلر یاراتدې. همین گۆجلۆ تأثیرلرین بیری “سن آغلاما من آغلارام” شعری اۏلدو. طبیعت، ساز و بیر سؤز’له گؤزل‌لیک وورغونو اۏلان جاواد طبیعت، یاز و یاز بایرامې حاق‌لارېندا دا چۏخلو شعرلر یازمېش دېر. ایستیقلال شاعیری‌نین آلۏولو، موباریزه‌یه و عزمه سسله‌یَن شعرلری‌نین موضوعسو یاز اۏلدوقدا شاعیرین دیلی شیرین‌لَشیر، مولاییم‌لَشیر و کؤورکلَشیردی. چاشدېرېجې اۏلسا دا حال-حاضېردا بیر چۏخ موسیقیچی‌لرین سس‌لَندیردیڲی “گنجه‌دن گلیرم” آدلې ماهنې‌نېن سؤزلری ده بۆتۆنلۆک’له أحمد جاواد جناب‌لارېنا عایید دیر.
شاعیرین ترجۆمه‌یه ماراغې 1920-جی ایل‌لرین سۏنوندا باشلامېش دېر. 1930-جو ایل‌لرده روس و دۆنیا أدبیاتېندان چۏخلو کیتاب‌لار اۏخویاراق ترجۆمه‌لر إدیب. 1935-1937-جی ایل‌لرده آذربایجان قادېنې‌نېن اینکیشاف یۏلونا سونولموش “صدف” آدلې رۏمانېنې یازېب بیتیره­رَک سۏنونجو ترجۆمه‌سی “پلنگ دری‌سی گئیمیش پهلوان” أثرینی ده چاپ اۏلونموش بیتیک‌لر سېراسېنا بوراخېر.
أحمد جاوادېن ایلک کیتابې‌نېن آدې “قۏشما” ایدی. بو کیتابدا شاعیرین 1912-1916-جی ایل‌لرده قۏشدوغو قۏشمالار “آچېق سؤز” مطبوعاتې طرفیندن تۏپلانمېش دېر. ایکینجی کیتابې “دالغا” ایسه 1919-جو ایلده نشر اۏلونور. إله همین ایل “تۆرک دیلی‌نین صرف و نحوی” آدلې درس‌لیڲی ده ایشېق اۆزۆ گؤرۆر. 1928 ایلینده، 36 یاشلې جاواد تۆرکیه مطبوعاتېندا “ایستیقلال اوغروندا” آدلې مجموعه‌ده 10-15 شعرینی درج إتدیریر.عومومیت’له أحمد جاوادېن شعر و مقاله‌لری “آچېق سؤز”، “آذربایجان”، “آرې”، “إقبال”، “شلاله”، “قورتولوش”، “معارف ایشچی”، “معارف و مدنیت” و “یئنی إقبال” کیمی مطبوعات‌لاردا یایېلېب دېر. جاواد حبس اۏلونارکن بۆتۆن بو کیتاب‌لارېن، أل یازمالارېن و سندلرین بیر چۏخو اۏغورلانېب تالان اۏلموش دېر.

أحمد جاواد آذربایجان جومهوریتی ایله تۆرکیه آراسېندا ایلک علاقه یارادان‌لاردان بیری اۏلاراق 1918-جی ایلده باکې شهرینه گلن تۆرک اۏردوسونو سلاملایېب و اۏنلارېن شرفینه “تۆرک اۏردوسونا” و “بسم الله” شعرلرینی یازېب دېر.
اۆچ رنگلی شعر سیلینمز یۏلوموزا اۏنون قلمی ایله حک اۏلونموش دېر. میللی اۏیانېش، خالق حرکاتې، تۆرک خالق‌لارېنې بیرلیڲه چاغېرېش و خالقېن اؤزۆنه قایېدېش کیمی دویغولار أحمد جاواد شعرلری‌نین روحو و غایه‌سی دیر. أحمد جاواد، داهی و یاخود نابیغه بسته‌کارېمېز اۆزئییر حاجې‌بڲ‌اۏو’لا بیرلیکده آذربایجان جومهوریتی‌نین دؤولت سورودونون مؤلّیفی دیر. 1919-جو ایلده بو ایکی حۆریت وورغونو آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین سورودونو یازماق قرارېنا گلیرلر. چۏخ کئچمه‌دن سؤزلری أحمد جاوادېن، موسیقی‌سی ایسه اۆزئییر حاجې‌بڲ‌اۏوون اۏلان دؤولت سورودو سسله‌نیر.
میللی تاریخ، فلسفه و معنویات’‌لا باغلې إله بیر أنگیزه یۏخ ایدی کی، أحمد جاواد اۏنا تۏخونمامېش اۏلسون. اۏ، جعفر جبارلې ایله بیرگه لاتین ألیفباسېنې مودافیعه إدن ایکی ضیالېدان بیری اۏلاراق لاتین دیلینه “یئنی تۆرک ألیفباچې‌لارېنا” شعرینی ده یازمېش دېر.
أحمد جاواد یارادېجې‌لېغېندا آذربایجان، قفقاز و تۆرک دۆنیاسې مۏضوع‌لارې چۏخ قابارېق وئریلمیش دیر. دۆنیاجا آدلېم اۏلان و تۆرک إلینه سوندوغو شعرلردن بیری “سوسمارام” شعری دیر:

“من بیر قولام، یۆک آلتېندا أزیلمیشم، قارداشېم
سئوینج بیلمز بیر مخلوقام، آه و زار دېر سېرداشېم
دامغا ووروب، زنجیرلَییب توللامېشلار زیندانا،
قارلې-بوزلو جهنم‌لر مسکن اۏلموشدور منه

منه دینمه، سوس دئییرسن، نه واختاجان سوساجام،
بۏحران‌لارېن، هیجران‌لارېن، محبَسینده قالاجام؟
نییه سوسوم، دانېشمایېم، اینسان‌لېقدا پایېم وار،
منیم آنا وطنیم دیر تالان اۏلان بو دییار!

نییه سوسوم، دانېشمایېم، تۆرک یوردو دېر بو تۏرپاق،
اۏغوزلارېن، إلخان‌لارېن وطنینده کیم دیر، باخ!
بو دۆنیادا آزادلېغې شاه شؤهرتدن اۆستۆن توت،
آلچاق‌لېغې، یالتاق‌لېغې رذیل‌لیڲی سن اونوت!

نئجه سوسوم، دانېشمایېم، من إیله‌ییم خیانت؟
هانې سئوگی، هانې وطن، دئ هاردا قالدې میللت؟
من بیر قولام، یئریم آلتون، سویوم گۆمۆش، اؤزۆم آج،
آتام محکوم، آنام سایېل، إلیم هر شئیه مۆحتاج

من تۆرک اؤولادېیام، درین عاغلېم، ذکام وار،
نه واختاجان چیڲینیمیزده گزه­جک دیر یاغې‌لار؟
نه‌قدرکی، حاکیم‌لیک وار، محکوملوق وار، من وارام،
ظۆلمه قارشې عۆصیانکارام أزیلسم ده سوسمارام!”

أحمد جاوادا ساده‌جه “موباریز ایستیقلال شاعیری” و یا “قۏرخماز، چکینمیز” دئییب کئچمک قدر بسیط بیر دَڲَرلندیرمه اۏلا بیلمز. سئل گلدی ایسه، سن ده اۏ آخېنېن دۆز اۏرتاسېنا دۆشدۆنسه و چابا گؤرستدیکجه بۏشلوغا دۆشۆرسن’سه اؤزۆنۆ، یۏرقون بدنینی و روحونو آخېنېن ایختیارېنا بوراخماقدان باشقا نه‌قالېر کی إده بیله‌جه‌ڲین، چابا و دؤنمزلیڲین ایشه یارامادېغې بیر آندا مغلوبیتی إعتیراف إتمک ده قهرمان‌لېق دېر. اۏ بیر شاعیر کیمی اؤز أدبی یۏلونو بئله آچېقلامېش دېر:
“من چئینه‌نن بیر اؤلکه‌نین
حاق باغېران سسی‌یَم!”

عالیم لرین أحمد جاواد’لا باغلې دئدیک‌لری سؤزلر:

یاشار قارایئو:””إنتباه” دئینده ایلکین خاطېرلانان نیظامې اۏلور. “محبت” دئییلنده بیرینجی فۆضولی­نین آدې چکیلیر. “جومهوریت” دئینده ایسه یادا هامېدان أول أحمد جاواد دۆشۆر.”
علی سال‌الدین:”هر بیر صنعتکارېن، هر بیر اینسانېن خۏشبخت‌لیڲی ده، بدبخت‌لیڲی ده اۏلور. جاواد اۏنا گؤره خۏشبخت ایدی کی، طالئع اۏنا بؤیۆک بیر یئته‌نک، جۏشقون بیر ایلهام وئرمیشدی. اۏنا گؤره بدبخت ایدی کی، شاعیرین حیات و فعالیتی چکیشمه‌لر، دیدیشمه‌لر ایچینده محو اۏلوب گئدیردی.”
سۏلماز محمد بڲلی:”أحمد جاواد قلمیندن چېخان شعر، صنعت نومونه‌لری خالقېن چۏخ آغرې‌لارېنې اؤزۆنده عکس إتدیریر.”

قایناق‌لار:
1. کنان آ، آذربایجان هیمنی‌نین مؤلفی‌نین فاجیعه‌سی
2. علی‌یئوا آینور-سئویل أحمداۏوا، شانلې وطنین قهرمان اؤولادې أحمد جاواد
3. عسگرلی علیزاده، میللی ایستیقلال شاعیری أحمد جاواد
4. نبی‌یئو باکر، أحمد جاواد
5. أفلاطون قېزې محمدلی آفینا، أحمد جاواد و تۆرکیه

فاطمه داداش‌زاده – اینگیلیسجه أدبیاتې اؤرگنجی‌سی