سو چرشمبه‌سی / مونس برقی (مقاله)

سو چرشمبه‌سی / مونس برقی (مقاله)

 

هر بیر چرشمبه اینسانا حایات وئرن؛ طبیعتین دؤرد عۆنصۆروندن (سو، اۏد، یئل، تۏرپاق) علاقه‌دار دیر.

أجدادېمېزېن أسکی تصوّۆرلرینده ایلین آخېر چرشمبه‌لری یاخود ایلین آخېر چرشمبه‌لری یارانېب مۆقدّس‌لشدیریلمیش دیر، و هر بیر چرشمبه ایله باغلې بؤیۆک شن‌لیک و مراسیم‌لر دۆزلمیش دیر و إل آراسېندا بیر-بیریندن أصیل و دڲرلی آئین، اینانج، میف، أفسانه، دب و روایت‌لر یارانمېش و خالقېن شفاهی أدبیاتېندا أبدی‌لیک یاشامېش دېر.

 

أسکی اینام‌لارا گؤره، بایرام آیېندا أزل

چرشمبه‌ده تزه ایلین گلمه‌سی مۆناسیبتی ایله، أوّلده سو تزه‌لَنیر إله اۏنا گؤره ده بو ایلک چرشمبه سو ایله باشلایېر.

تۆرک میللتینده سویا اینام چۏخ گؤزه چارپمېش بیر اینام دېر کی، اینانېرلار سو اۆستۆمۆزه سپیلنده و سۆفره‌یه سو جالانسا آیدېن‌لېق نیشانه‌سی دیر.

سَـفَره چېخان آدامېن دالې‌سېجا سو آتاندا، سو کیمی گئدر، سو کیمی گلر (یانې ساغ‌لېغېنان) و بعضن میللت پیس یوخولارېنې سویا دئییردیلر کی پیس‌لیڲی یویوب آپارسېن و هر زامان یوخودا سو گؤرسه’یدیلر اوغور قازانماق و آیدېن‌لېق نیشانه‌سی بیلردیلر… بئله‌لیک’له اینسانېن یاشامې سو ایله باغلې اۏلوب.

 

تاریخ بۏیو هر بیر بؤیۆک تمدّۆن‌لر سو باشېندا بینا توتوب. اینسان أزل باشدان آنا قارنېندا سو ایله بسلَنمیش دۏغولدوغوندا سو ایله یویولوب حایاتا باشلایېب و اؤلدۆڲۆنده ده سو ایله یویولوب حایاتدان گؤز اؤرتۆب. اۏ اۆزدن سو حایاتدا اؤنملی بیر رۏلون ایفاچې‌سې دېر.

حتتا آتا-بابالارېن دا سؤزلری سو ایله ایلگی‌لری آز اۏلمایېب.

سو اۏلان یئرده دیری‌لیک وار.

سویون لام آخانې، آدامېن یئره باخانې، سودا بۏغولان سامان چؤپۆندن ده یاپېشار.

سو آخدېغې یئریندن بیر ده آخار.

سو ایستییه‌نین دیر.

سو کۆزه‌سی سو باشېندا سېنار.

 

بایرام آیې‌نېن ایلک چرشمبه‌سینده (ایسفند آیې‌نېن ایلک سه‌شنبه گۆنۆ) گۆن دۏغمادان قېزلار گلین‌لر یېغېشېب سو باشېنا گئدرلر، ایستر بیر بولاق باشې اۏلسون یا سو قېراغې یا بیر آرخ کنارېندان کهریز باشېندان، آنجاق سو باشېنا تۏپلانېب شن‌لیک إدیب و بو گۆنه عایید اۏلان دب‌لریمیزی یئرینه گتیررلر، سودا أل-اۆزلرینی یویوب و بیر-بیرلری‌نین اۆستۆنه سو چیلییرلر. سو قېراغېندا گؤزل و اویوملو سؤزلر دانېشارلار. بایاتې دا زمزۆمه اۏلونار گاهدان.

سو گلیر گیله-گیله

بۆلبۆل‌لر گلیر دیله

یارېمې باغدا گؤردۆم

باتېب دېر قېزېل گۆله

*

سو گلر آرخا دۏیماز

داغداشې یاخار دۏیماز

گؤزلریم یار گؤزۆنه

اؤلۆنجه باخار دۏیماز

*

سویا گئدن ایگیدی

ساچې مخمر تکیدی

آللاه منی سو إله

سو گؤزل‌لر یۆکۆدی

 

سۏنرا دوروب سودان آتېلارلار، آتېلارکن ده دئیرلر:

دردیم بلام، دیش آغرېم، باش آغرېم، آغېرلېغېم اوغورلوغوم، آجې‌لېغېم کدریم تؤکۆلسۆن سویا

و بئله‌لیک’له بیر ایلین خسته‌لیڲین بلاسېنې سویا تؤکرلر کی سو یویوب آپارسېن.

سو باشېندا مۆختلیف خسته‌لیک‌لره توتولان آدام‌لارې (اوشاق‌لارې، قۏجالارې) دا سو اۆستۆندن آتلاندېرارلار کی خسته‌لیک‌لری ساغالسېن و إولادې اۏلمویان قادېنېن باشېندان قېرخ جامدان سو تؤکرلر تا إولادې اۏلسون و بعضن قۏرخان آدام دا اۏلسا گتیریب سو باشېندا اۆچ دفعه ساغدان و اۆچ دفعه سۏلدان سو آتارلار تا قۏرخوسو تؤکۆلسۆن و سو چرشمبه‌سینده قۏرخان آداما دا قۏرخدوغو یئردن سو ایچیردرلر قۏرخودان چېخسېن!

قدیم حتتا یارالې‌لارېن دا یارالارېنا سو سپرمیشلر یا یویارمېشلار کی یارالارې  تئز اۆزه گلسین.

همین بو گۆنده ایکی نفر قېز بولاقدان یا آرخدان، چایدان لال سو گتیرمه‌ڲه گئدرلر بو سویا گئدنلر أصلن دانېشمامالېدېرلار.

ایکی نفر گؤنده‌ریرلر کی بیری ده دانېشسا اۏ بیری قېزېن سویو أصیل لال سو حئسابلانار. قېزلارېن گتیردیڲی لال سویو إوه گتیرلر و آخشام اۆستۆ یالنېز، قېزلار بیر یئره یېغېشارلار سویو بیر پییالایا تؤکۆب هر قېز اؤز بختینه اۆزۆڲۆنۆ ساچېنا سۆرتۆب پییالایا آتار اۆزۆک پییالانېن دووارېنا دَڲَر و جینگیلده‌ییر! اۆزۆک نئچه دفعه جینگیلده‌سه، دئمه‌لی قېز همین سایدا ایلدن سۏنرا گلین کؤچه‌جک.

ایکی سئوگیلی‌نین بیر-بیرینه قۏووشاجاغېنې بیلمَک اۆچۆن ایکی ایڲنه‌نین آلتېنا پامبېق دۏلایېر و هره‌سینی بیر یاندان همین بو پییالا‌یا سالارلار ایڲنه‌لر پییالادا اۏینایېب بیر-بیرینه قۏووشسا دئمک ایستکلی‌لر ده قۏووشاجاق، یوخ أڲر هره‌سی بیر یانا گئدیب سویون اۆزۆنده قالسا دئمک اۏنلارېن بختی باشقاسې ایله بارېشاجاقدې. ایڲنه‌لر پییالا‌نېن دیبینه چؤکسه اۏندا سو (لال سو) دَڲیلمیش.

بعضن قادېن‌‌لار بو چرشمبه‌نین سویوندان دۏلدوروب گتیریب اۏندا جان گۆلۆم ده سالارلار چون بو سویون اویوملو و اوغورلو اۏلدوغونا اینانېرلار.

آذربایجان میللتی‌نین دب‌لری أساسېندا هر چرشمبه‌نین سۏنوندا بیر اۏد یانار اۏنا گؤره بولاق باشېندان قایېدان قېز-گلین بیر اۏد دا یاندېرارلار، اۏدون باشېندا ماهنې اۏخویوب، چپیک چالارلار صفالې بیر أتمۏسفئر یارالدېب‌‌ دانېشېب گۆلرلر و آیدېن‌لېق حئسابېنا قۏیوب اؤزۆنۆ ساخلېیانمایان قېز-گلین‌لر دۆشۆب آرادا اۏیناماغا باشلایارلار و هابئله شوخ و شنگ ایله اۏخویالار و بیر ایلین آغېرلېغې اوغورلوغو بۆتۆن دردیم کدریم خسته‌لیڲم تؤکۆلسۆن بو اۏددا یانسېن اینشاللاه دئییب اۏتدان اۆچ دفعه آتلانارلار. سو باشېندا ایسلانانلارا دا پیس اۏلماز چۆنکی اۏدون ایستی‌سی ووروب اۆست-باش‌لارېنې قورودوب و جان‌لارې دا قېزېشار. اینام‌لارا گؤره تزه سو داها دۏغروسو أزل چرشمبه‌ده صۆبح تئزدن گؤتۆرۆلن کؤپۆک‌لَنَن آغ سو دردلرین درمانې دېر چۆن بو إحتیمال وار کی خیضر بابانېن دیری‌لیک چئشمه‌سینده سو ایچدیڲی گۆنده و کۏراۏغلونون قۏشا بولاغې تانېدېغې گۆنده إله أزل چرشمبه گۆنۆ اۏلموشدو.

سویا اینام‌لار أساسېندا اۏ زامان کی سو باشېندا اویوملو سؤزلر نغمه‌لر گؤزل بایاتې‌لار و ماهنې‌لار  اۏخوناندا بو مراسیم چۏخ شن‌لیک‌لر‌’له کئچیریلَنده (سو تانرې‌سې) اؤز مرحمَتینی اینسان‌لاردان أسیرگه‌میر و بۆتۆن ایل بۏیو اۏنلارې بو سو ایله تأمین و بیر ایل بۏیو برکت و بۏللوغو بو یوردا ایتحاف إدرمیش.

سویا إعتیقاد بسله‌ین‌لرین بۆتۆن خسته‌لیک‌لرینی، گۆناه‌لارېنې، أخلاق‌سېزلېق‌لارېنې، تکبّۆرلۆق‌لرینی  یالنېز بیر دفعه سو چرشمبه‌سی مراسیمینده تزه سو یویوب آپاراردې و آدام‌لار آنجاق حلال زحمته-أمه‌ڲه-عدالَته-خۏشلوغا-رحمه-هابئله بؤیۆک‌لره حؤرمت إتمه‌ڲه و یاخشې‌لېق إده‌جک‌لرینه سویا آند ایچردیلر. و بو سویون تزه‌لشمه‌سی ایله برابر روح‌لارېنې دا تزه‌لَییب، شن‌لیڲه باشلارمېشلار و بو اینام میللتیمیزین اۏرتاسېندا نسیلدن-نسیله یادېگار قالېب.

بو دڲرلی مراسیم سویون باشېنا دؤوره ووران آدام‌لارېن بو نغمه‌سی ایله باشا چاتاردې:

 

سئل چاپار… سو چاپار

بیر گۆناه-ایشله‌دیم

گل اۏنو توت آپار

سئل چاپار… سو چاپار

گل آپار… گل آپار

 

 

سۏن