اۏد چرشمبه‌سی / مونس برقی (مقاله)

اۏد چرشمبه‌سی / مونس برقی (مقاله)

 

اۏد نه‌دیر و نه‌دن مۆقدّس سایېلېر؟

بایرام آیې‌نېن ایکینجی چرشمبه آذربایجاندا إل عادت‌لری اۆزره اۏد چرشنبه‌سی آدلانېب بو چرشمبه‌یه أسگو چرشمبه یا اوسگو گئجه‌سی ده دئییرلر.

اۏد،‌ یۆکسک ایستی‌لیک و معمول اۏلاراق آلۏو وئرن سۆرعتلی یانما اۏلایې دېر.

اۏد،‌ طبیعَتین دؤرد مۆقدّس سایېلان عۆنصۆرلریندن بیری دیر کی تۆرک میللت‌لرده، اؤزل‌لیکجه آذربایجان اؤلکه‌لرینده اۏنا باشقا باخېلېب اۏقدر کی وار اۏلان حایات‌لارېندا اۏد’لا ایلگیلی چۏخلو أفسانه‌لر، ناغېل‌لار، اینانج‌لار،  فۏلکۏلۏرلار یارانېب. خالقېن بئله بیر إعتیقادې وار کی نه‌قدر اینسان‌لار گۆنَشی عزیزله‌سه‌لر، قارشېداکې ایل بیر اۏ قدر خۏش کئچر و طبیعت بیر اۏ قدر تئز دیری‌لیب و ایسینَر.

تۆرک‌لر طبیعتین سویو تزه‌لَنندن سۏنرا ایکینجی چرشمبه‌ده اۏد چرشمبه‌سی توتوب و بو گۆنۆ قوتلایارمېشلار، آما آچېقلامالې‌یام  کی هر دؤرد چرشمبه‌ده ده بیر اۏد تۏنقالې یانارمېش چۆنکی اۏد میللت‌لرین حایاتېندان آیرېلماز بیر پارچا ایدی، آما بو مراسیم‌لر یاواش-یاواش اونودولاندان سۏنرا ایندی آذربایجاندا ساده‌جه ایلین آخېر چرشمبه‌سین قوتلایېب و اۏنون دا یالنېز اۏدونو یاندېرېرلار، هر حالدا چالېشېرام بو مراسیمین دۆز ایجرا اۏلونماسېندان هرنه ألده وار بوردا قئید إدم.

میللت‌لر، حایات‌لارې اۏدا باغلې اۏلدوقلارېنا گؤره اۏد و اۏجاق‌لار مۆقدّس سایېلاردې آما یانېلمایاق کی بو قوتسال‌لېق هئچ زامان بو اؤلکه‌لرده اۏدو، تانرې سانېلان بیر سند تاپېلمایېب و اۏدو سیتاییش و پرستیش إتمک گؤرۆنمه‌ییب ساده‌جه اۏدو چتین یانماسېنا و ساخلاماغېنا گؤره گؤزت‌لَنیب و ییه‌دوران‌لارې اۏلوردو  کی سؤنمه‌سین هابئله میللتین عادی یاشامې زحمته دۆشمه‌سین اۏ اۆزدن اۏدون، گؤزتچی‌لری و اۏدون ساخلانما قاب‌لارې دا عزیزلَنیب حؤرمت‌لری اۏلاردې، اۏجاق یانان یئرده یاشایېشدان أثر وارېدې اۏنون اۆچۆن اۏجاق‌لار اۏدلار عزیزلَنَرمیشلر.

ایلک دؤنم‌لرده اینسان‌لار ایکی آغاجې بیر-بیرینه سۆرتمک’له اۏد یاندېرا بیلمیشدیلر. اولو بابالارېمېز بونون شرفینه شن‌لیک‌لر کئچیرردیلر.

 

سومرلر گۆنش، تانرېچاسېن اۏد چاغېراردېلار.

سومر دؤنۆشۆنده اۏد، گۆنش، ایشېق، یاشایېش تانرېچاسې اۏلوردو.

بو اینانج قوتی‌لر لولوبی و ماننا اؤلکه‌سینده گؤرۆشۆر. اۏد یۆخسا اۏتو گۆنش تانرې‌سې و آتش، ایشېق، گۆنش، ایستی سمبۏلو سانېلېردې.

اینسان بدنینده و طبیعتین اؤزۆنده قۏرونوب ساخلانان ایستی‌لیک ده مۆقدّس حئسابلاناردې إله بو ایستی‌لیڲی قۏرویوب ساخلاماق شرفینه سَده شن‌لیک‌لری یارانمېشدې.

اۏد چرشمبه‌سینده، اۏد رمزی ایصطیلاح داشېیېر. اۏ یاندېرېب-یاخان ایستی‌لیک وئرن مفهوم کیمی یۏخ، مۆقدّس، سایالې، آرېندېرېجې بیر وارلېق کیمی تصویر إدیلیر.

سویون یومادېغېنې اۏد تمیزلر؛ ایفاده‌سی ده بورادان گؤتۆرۆلۆب.

 

اۏد چرشمبه‌نین مراسیمی نئجه کئچر:

 

اۏدلو چرشمبه‌ده آدام‌لار سحر تئزدن هۆندۆر بیر تپه‌نین، داغېن باشېندا تۏنقال قالایاردېلار

بۆتۆن إل همین تۏنقالېن دؤوره‌سینه یېغېشېب و گۆنشین دۏغماسېنې گؤزله‌یردیلر.

بو چرشمبه‌ده تۏنقال‌لارې داها مؤحتَشَم یاندېراردېلار آلۏوو روحون آرېنما مرحله‌سی‌نین سۏنو سانارمېشلار.

قدیم دؤورلرده تۏنقالې یئتکین‌لیک یاشېنا چاتمامېش اۏغلان اوشاغی چاخماق داشې ایله قالایاردې.

اۏدون‌لارې اۏدلایېب اۏدون‌لار یئنیجه آلېشمایا باشلایاندا قېز-گلین اۏدون شرفینه نغمه‌لر سؤیله‌یرمیشلر.

إله کی گۆنش دۏغدو هامې اۏنو سالاملایان «قودوخان» نغمه‌سینی اۏخویار، تۏنقالېن باشېندا دؤوره وورار سۏنرا دا هر تۏنقالدان اؤز مشعَلینی یاندېرېب اۏجاق‌لارېنې آلېشدېرماق اۆچۆن إوه یئتیشمه‌ڲه تله‌سردیلر

قالان آدام‌لار تۏنقالېن دؤوره‌سینه دۏلانېب و دۏلاندېقجا گلیب اؤز اۏجاق‌لارېنې یاندېردېقجا قودوخان ماهنې‌سېن اۏخویاردېلار:

 

قودوخان قودوخان

سؤندۆرمه اۏدو  خان

آت اۆسته قود گتیر

اولوسا اۏد گتیر

سؤزۆ بال قودوخان

اؤزۆ  آل قودوخان

قودو خان دالدا دېر

آل آتې یالدا دېر

دۏن تیکَک قودویا

آرخ چکک قودویا

سؤزۆ بال قودوخان

اؤزۆ آل قودوخان

قودویا آت آپار

دالېنجا تات آپار

یالېدا یات آپار

قان تره بات آپار

سؤزۆ بال قودوخان

اؤزۆ آل قودوخان

قودوخان یۏلدا دېر

أل‌لری بالدا دېر

بساطې دالدا دېر

سؤزۆ بال قودوخان

اؤزۆ آل قودوخان

قودو گؤڲ خان دېر

قودو داغ خان دېر

قودو آغ خان دېر

سؤزۆ بال قودوخان

اؤزۆ آل قودوخان

خالق اینانارمېش کی سو ایله یویونوب یاخارلانان کیمی اۏد’لا دا یویونوب آرېنماق اۏلار. اۏدون اۏجاغېن آشاغېدا و آیاق‌لارې‌نېن آلتېندا اۏلماسې آنلاتېر کی اۏدون اۆستۆندن آتلاناندا اۆست-باش‌لارې‌نېن آغېرلېغې اۏدا تؤکۆلۆب یانېر.

اۏددان آتلاناندان سۏنرا اۏدا آرخا چئویررمیشلر بونا گؤره کی اۏندا سویون، اۏدون، هاوانېن، تۏرپاغېن یئنی‌دن بیر-بیرینه قاووشماسې آرېنماسې دؤنه‌مینی یاشایارمېشلار.

تۏنقال‌ سؤنندن سۏنرا قېزلار-اۏغلان‌لار کۆلۆ یېغېب اۏنو کندین کنارېنا یا دا یۏلا سپردیلر.

بو بیر نۏع تۏنقالدان آتېلمېش آدام‌لارېن آزارې‌نېن چېخېب گئتمه‌سی سبمۏولنیزه ایدی.

بعضن تاریخیمیزده إله دؤورلر اۏلوب کی اۏدون اۆزه‌ریندن آتلانماق’لا محکوم‌لار خیلاص اۏلوبلار.  دئمه‌لی گۆناه‌سېز دېر کی اۏد اۏنو یاندېرمایېب.

اۏد چرشمبه‌نین دیگر ماراقلې مراسیم‌لریندن بیری ده ایل بۏیو عائله عۆضولریندن بیرینی ایتیرمیش (یاسلې عائله‌لر) إولرین قارشې‌سېندا تۏنقال‌ قالاماق ایدی اۏد یاندېرماق’لا همین عائله ساخلادېغې یاس مراسیمینه ده سۏن قۏیاردې.

آرتېرمالې‌یام کی اۏد چرشمبه‌سینده بایرام تۏنقالېنې حیط قاپې‌سې‌نېن آغزېندا قالارمېشلار کی حیطه گلن اؤزۆ ایله آغېرلېق، پیس نییت گتیرمه‌سین هامې‌سې إله بو آلۏو دا یانسېن کۆله دؤنسۆن.

 

گۆنشه قوربان کسمک مراسیمی:

 

گۆنش ایستی‌سینی آرزولایان اولو بابالارېمېز اۏدلو چرشمبه‌ده سحر تئزدن گۆنشه قوربان آپاراردېلار

داها إرکن چاغ‌لاردا آپارېلان بئله قوربان عادتن کهر آت اۏلاردې، بیر نفر یئده‌ڲینده‌کی آتې اوجا بیر تپه‌نین اۆستۆنه قالدېراردې.

ألینده بالتا اۏلان باشقا بیر نفر ایسه آرخادان اۏنلارا باخاردې.

گۆن دۏغاندا آت گرک تپه‌نین اۆستۆنده اۏلاردې گۆنشین دۏغما شرفینه اۏنو قوربان کسردیلر

خالق دا بئله اینام اۏلاردې کی قېرمېزې کهرین گۆنشه قوربان کسیلمه‌سی آدام‌لارا خۏشبخت‌لیک و سعادت گتیره‌جک.

بو مراسیم خالقېمېزېن أن قدیم گؤرۆش‌لریندن اۏلوب بیر سېرا قایا اۆستۆ رسیم‌لرده ده عکس اۏلونموش دېر.

 

اۏد چرشمبه‌نین اونودولموش عادت‌لریندن:

 

عادتدن ایدی چرشمبه گۆنۆ آیې اۏینادارمېشلار ألبته آیې اۏیناتما سیمبۏلیک آنلامدا دېر طبیعی کی باشقا حئیوان دا اۏلا بیلر.

بیر آداما آیې دری‌سینن کۆرک گئییندیررمیشلر و باشقا بیر آدام اۏنون بۏینونا زینجیر سالېب تاماشاچې‌لارېن تۏپلاشدېغې مئیدانا آپاراردېلار. بوردا آیې اۏنلارېن اۆزه‌رینه آتېلماق’لا گویا تاماشاچې‌لارې قۏرخوتماق ایسته‌یردی، مئیداندا کیم‌لری’سه  یامسېلایېب و دؤوره‌ده‌کی‌لرین آلقېشېن قازاناردې. آدام‌لارېن آراسېندا مۆطلق جۆتچۆ اۏلمالې ایدی، بو دا آیېلان تۏرپاغا اۏلان مۆناسیبت عکس إتدیریر.

بو اۏیونا اۏخشار دوه اۏیناتما مراسیمی ده اۏلاردې.

 

روایت‌لر:

 

روایت‌لر أساسېندا قۏناق‌کند آتشگاهېندا گؤزل شاهو آتشگاهېن قۏروماسېندا مۆباریزه آپارېب دۆشمن‌لری یاندېرېب و آتشگاهېن کئشیڲینده دوروب نهایَتَن اۏد بابانېن عئشقینه لایېق اۏلوب اۏنون’لا إوله‌نیب و هله ده ایکی‌سی أبدی حایاتا داوام إدیرلر.

خالق ایچره بئله بیر اینام وار کی گؤزل شاهو ایله اۏد بابا داغ‌لاردا یاشایېرلار و هر ایلین اۏد چرشمبه‌سینده قۏناق‌کند آتشگاهېنا گلن‌لر سحر تئزدن اۏنلارې آتشگاهېن باشېندا گؤررلر.

 

اینانج‌لار:

خالق آراسې اۏد حاقېندا چۏخلو بیر اینانج‌لار، آندلار، قارغېش‌لار، آلقېش‌لار، آتالار سؤزۆ، بایاتې‌لار، میف‌لر، أفسانه‌لر و هابئله آغې‌لارا دا توش گلیریک.

 

سۏن سؤزۆم ده میللَتین بو اینانجېن آرتېرام کی اینانېردېلار:

اۏجاق سؤندۆره‌نین اۏجاغې یانار قالماز.

و اۏد چرشمبه‌سینده اۏجاغې بۏش قۏیمازلار.

بیر ده اۏد چرشمبه‌سینده اۏجاقدان کیمسه‌یه اۏد وئرمزلر.

 

اۏجاق‌لارېنېز اۏدلو و  اۏد چرشمبه نیز مۆبارک اۏلسون

 

قایناق:

-ایل آخیر چرشمبه‌لر (Azad umudoğlu Nəbiyev) کؤچۆرن: بهرام اسدی

-مقاله: (E.Nzimoğlu)

-مقاله: Əpoş Vəliyev – fəlsəfə doktoru