یئل چرشمبه‌سی / مونس برقی (مقاله)
نۏوروزون گؤزل چرشمبه‌لری‌نین اۆچۆنجۆسۆ خالق آراسېندا یئل چرشمبه آدلانېب.
یئل، هاوانېن حرکتی و یئر دڲیشدیرمه‌سیندن اولوشان أسینتی و روزگار دئمک دیر.
خالق ایچره یئل چرشمبه‌سینه، کۆلک چرشمبه‌سی، هاوا چرشمبه‌سی، یئللی چرشمبه، کۆلک اۏیادان چرشمبه و زونانېن بیر سېرا کندلرینده حئیدر چرشمبه‌سی ده دئییبلر.
یئل چرشمبه‌سینه بعضی بؤلگه‌لرده (غرب ) قارا چرشمبه و گۆل gül چرشمبه‌سی ده آدلاندېرېبلار.
أسکی إعتیقادلارا گؤره قارا نهرده یاتمېش دؤرد جۆره کۆلک یئر اۆزۆنه چېخېب ایلک اؤزۆنۆ تمیزلَییر و هر کۆلک بیر پالتاردا و بیر رنگده اؤزۆنۆ گؤرسه‌تیر. بوردا رنگ‌لرین میفیک معنالارې خۆصوصی معنا داشېیېر. تۆرک میفۏلۏژی‌سینده آغ یئل آغ لیباسدا، قارا یئل قارا لیباسدا، خزری گؤی لیباسدا، گیلاوار قېرمېزې لیباسدا تصوّۆر إدیلیر.
دئدیک‌لره گؤره چرشمبه بایرامېندا یوردوموزا دۏلاشان کۆلَک محض بو دؤردلۆڲۆن رنگیندن اؤزۆنه پای آلېر و قېسا مۆدّت ده عالمی گزیر.
اۏنا گؤره ده هاوا طبعدن-طبعه، رنگدن-رنگه دۆشۆر.
أسکی اینام‌لاردا مۆقدّس کیتاب‌لاردا اینجیل، تورات، زبور، و قورآن’دا یئل آللاهېن قۆدرَتی وصف اۏلونور. یئل، أراضی ایداره إدن، قۆدرتلی تانرې‌لاردان سایېلېر. اینانېلېر یا اؤزۆ تانرې دېر یا تانرې طرفیندن قۆدرتلی بیر آنترۏپۏمۏرفی دیر. اۏ لازېم اۏلاندا اینسان‌لارې عزیزلَییر یاردېمجې اۏلور، غضب‌لَننده ایسه آدام‌لارې جزالاندېرېر.
یئل آذربایجان میفیک تفکّۆرۆنده یۏل گؤرسه‌دن و بلدچی رۏلونو اۏینایېر.
قدیم یونان‌لارېن گۆرجۆستان أراضی‌سینده‌کی نسیل‌لری ایچه‌ری‌سینده تری آلئت اوروم‌لارېندا کۆلَک آللاهی إله بئله‌جه یئللی بابا آدلاندېرېلېر.
یئل چرشمبه‌سینده أسن ایستی کۆلَک‌لر یازېن گلیشیندن خبر وئریر و اۏیانان یئل، کۆلَک، اۏیانمېش سویو و اۏدو حرکته گتیریر.
بئله‌جه بوز آیې‌نېن مۆقدّس چرشمبه‌لریندن سایېلان و طبیعتین عۆنصۆرلری ایله باغلې اۏلان سودان ایچدیک، اۏددان کئچدیک، ایندی ده کۆله‌ڲی‌نین حزین مئهینه بله‌نیریک.
قدیم إعتیقادلارا گؤره بو چرشمبه آخشامېندا اۏیانان کۆلَک عرضی دۏلاشاراق سویو، اۏدو حرکته گتیریر. یئل چرشمبه‌سینده أسن مئحینده، کۆله‌ڲین آهنگینده بیر حرارت اۏلور.
گۆن عرضینده هاوانېن بیر نئچه دفعه دڲیشمه‌سی کۆله‌ڲین تمیزلَنمه‌سی کیمی باشا دۆشۆلۆر.
هر بیر چرشمبه‌نین اؤز آدې، اؤز معناسې، اؤز یۏزومو وار.
فۏلکلۏر نومونه‌لرینده، خوصوصی ایله ده داستان‌لارېمېزدا، إله‌جه ده أسکی إعتیقادلاردا یئر اۆزۆنده کۆله‌ڲین ایکی رنگی گؤرسه‌تیلیر آغ و قارا.
حتتا دئییم‌لرده بئله بیر ایفاده وار کی، هانسې خۏشا گلمه‌ین ایفاده‌دن ناراضې‌لېق یارانارسا، ننه‌لر تئز دییردی:
“آغزېندان قارا یئل‌لر آپارسېن”
هابئله اۏبایا، عائله‌یه، نسله، خئیر دوعا وئرنده سؤیله‌یردیلر:
“اۆستۆنۆزه آغ یئل‌لر أسسین”
ألبته آرتېرمالې‌یام کی یئل، اینسان‌لارېن دۆشۆنجه‌سینده هاوانېن معناسېنې کسب إدیر و اینسان‌لارېن حایاتېن یارانېشدان إعتیبارَن اۏنون’لا نفس آلدېغېنې وورغولایېر.
باهارېن گلیشی، هاوالارېن دڲیشمه‌سی دورمازدان حزین کۆلَک‌لرین و مئح‌لرین اۏلماسې اینسان عالمینده ده مۆختلیف دڲیشیک‌لیک‌لره یۏل آچېر خۆصوصن کندده یاشایان اینسان‌لارېن أکین-بیچینینده اۏنلارېن زمی‌لرینده حزین کۆلَک‌لرین اۏلماسې تۏرپاغېن یاواش-یاواش اۏیانماسېنا ایشارت دیر.
همین بو یئل چرشمبه‌سی اینسان‌لارېن فعالییت‌لرینه، عادت، عنعنه‌لرینه باغلې اۏلماغا گؤره فرقیلی دیر. محض بو چرشمبه گۆنۆ بۆتۆن إولرده تمیزلی‌لیک ایش‌لری باشلانېلېر خۆصوصن قادېن‌لارېمېز-قېزلارېمېز إوده تام معنادا تمیزلیک ایش‌لرینه باشلایېرلار. هر بیر قادېن إوین ده کی یۏرقان-دؤشه‌ڲی هاوایا آتېر و اۏنون تزه گلن باهار نفسی ایله یئنی‌لَنمه‌سینی، چېخان گۆنشه تأثیری آلتېندا داها تمیزلَنمه‌سینی ایسته‌ییر. بیر ده إولرده هرطرف سیلینیب، تمیزلَنیر. پالازلار، خالچالار، چېرپېلېب شۆشه‌لر، پنجره‌لر سیلینیر.
خانېم‌لار اوشاق‌لار اۆچۆن تزه پالتارلار بیچیب تیکیرلر.
تۏنقال‌لارې حاضېرلایېرلار.
إولرده سۆدلۆ پلۏو و یا بولغور آشې بیشیریلیر. پلۏو دمله‌نیلیر، سۆفره‌یه داها چۏخ قورو مئیوه و یا دنلی بیتگی‌لردن حاضېرلانمېش چرزلر قۏیولور.
قېز-گلین قۏز-فېندېغې لپه‌لَییب، شیرنییات بیشیریرلر.
همین گۆنده بیر قارېش بۏیو اۏلموش سمنی‌نین دؤوره‌سینه قېرمېزې قوماش باغلانېلېر.
سۏنرا إو أهلی یا بیر محلله‌نین قۏنوم-قۏنشولارې یېغېشېب قورولموش تۏنقال‌لارې شر قارېشاندا اۏد وورورلار، تۏنقال باشېنا تۏپلاشان‌لار نؤوبه ایله اۆچ دفعه اۏنون اۆستۆندن آتلانېرلار. بو آتلانماق‌لار بۆتۆن آزار-بئزاردان-بدبخت‌لیک-فلاکت‌لردن-گۆناه‌لاردان خیلاص اۏلماق نییت ایله إدیلردی.
تۏنقال باشېندان دؤنۆب بیر سؤیۆد آغاجې‌نېن آلتېندا دوروب نییت إدیب و یئل بابانې کؤمه‌ڲه چاغېراردېلار، أڲر بو آندا یئل أسیب و آغاجېن بوداق‌لارې تۏرپاغا تۏخونسایدې دئمه‌لی همین اینسانېن آرزوسونو تانرې إشیدیب و یئرینه یئتیره‌جک ایدی.
خالق کۆله‌ڲی تانرې‌نېن قۆدرَتی بیلیب اۏنا نذیرلر دییرمیشلر و تاپشېراردېلار کی یئل أسدیره‌نی سؤیۆب یامانلامازلار.
میللت ایناناردې یئل چرشمبه آخشامې تانرې آنجاق خۏش سؤزلری إشیدر اۏنا گؤره اویوملو و یاخجې سؤزلر دئییلیب و دوعالار اۏلوناردې.
عادتدن ایدی یئل چرشمبه‌سینده قفسده ساخلانېلان قوش‌لار و حئیوان‌لاری آزادلېغا بوراخماق لازېم ایدی .
همین گۆنده قبیرلر زییارَت اۏلونار، کۏل-کۏسدان تمیزلَنَر و دۆنیاسېنې دڲیشمیش یاخېن‌لار یاد اۏلار.
بو چرشمبه ایله ده باغلې ایل‌لرین سېناغېندان چېخاراق بو گۆنۆمۆزه قدر یاشامېش و اؤزۆنۆ دۏغرولتموش خالق حیکمت‌لری وار کی دئییبلر:
– یئل أسیب قۏز تؤکۆلۆب.
– یئلنن گلن سئلنن گئدر.
– یئل آپاردېغېنې قایتارماز.
یئل بابا مراسیمی
قدیم زامان‌لاردا خرمن زامانې یئله باغلې یارانمېش أن چۏخ اینانج‌لار چؤرک و خرمن’له باغلې اۏلاردې کۆله‌ڲی ترنّۆم إده‌رَک اۏنون شأنینده آغېز-آغېزا وئره‌رَک نغمه اۏخویارمېشلار.
آی یئل بابا یئل بابا
تئز گل بابا گل بابا
سۏوور بیزیم خېرمانې
آتېنا وئر سامانې
دن یېغېلېب داغ اۏلسون
یئل بابامېز ساغ اۏلسون
تاخېلېمېز یئرده قالدې
یاخامېز ألده قالدې
آی یئل بابا یئل بابا
قوربان سنه گل بابا
بو چاغېرېشدان سۏنرا یئل بابا گلیب خېرمانې سۏووراردې سامانې آپارېب اؤز آتېنا وئریب، تمیزلَنمیش دن ایسه آدام‌لارا قالاردې.
خېرمان سۏورولوب، تاخېل دؤڲۆلۆب، قورتاراندان سۏنرا اۏخویاردېلار:
خېرماندا شانا قالدې
یئل أسدی شانا قالدې
خېرمانا بیر قېز گلدی
ساچې نیشانا قالدې
هابئله خرمنده اینانج‌لار وار ایدی کی یئل بابا خېرمانا گلمه‌میشدن قاباق اوردان بوغدا، دن گؤتۆرمزدیلر و ایناناردېلار سۏوورولمامېش بوغدا گؤتۆره‌نین اۏغلو اؤلَر ،آما خېرمان سۏورولاندان سۏنرا ایلک بوغدا گؤتۆره‌نین اۏغلو اۏلار.
یئل داغېنا زییارَت إدردیلر، آدام‌لار اۆرک‌لرینده هر هانسې بیر دیلَک توتوب نذر-نیاز گتیریب، قوربان کسردیلر. یئل بابا دا هر کسین قوربانېنې قبول إتسه ایدی اۏ آدام خئیر تاپېب آرزوسونا چاتاردې.
آما تاخېل سۏورولاندا یئل بابا برک أسردی و ایشه مانئع اۏلاردې اۏندا أله‌ڲین یا دا قلبیرین اۆستۆنۆ برک-برک باغلایاردېلار اۏندا یئل بابا اینصافَن گلیب یاواش-یاواش أسردی؛ بیر ده تاخېل دؤڲۆلَنده یئل بۏغاناغې قالخاندا قېزلار ” گلمه-گلمه، سنه گئده‌رَم ” دییردیلر.
شیفاهې خالق یارادېجې‌لېغېندا یئل’له باغلې نغمه‌لر، أفسانه‌لر، میف‌لر، مثل، سؤز، بایاتې، آغې، قارقېش‌لارا دا توش گلیریک.
یئل أسسین یئله دڲسین
مئح أسسین تئله دڲسین
تک ألدن نه سس چېخار؟
أل گرک أله دڲسین
آچېقلامالې‌یام کی بعضی‌لری سانېر خېرمان و تاخېل دؤڲمک مراسیمی نۏوروز شن‌لیک‌لری ایله هئچ بیر علاقه‌سی یۏخدور آما بیلین کی یئلین دؤرد مۆقدّس عۆنصۆردن بیری کیمی ایلین باشلانغېجېندا اۏیاندېغېنې نۏوروز شن‌لیک‌لری‌نین ایسه دؤرد عۆنصۆر’له باغلې یاراندېغېنې نظره آلساق اۏندا آیدېن اۏلار کی یئل بابا مراسیمی اؤز سۏی کؤکۆ یئل تانرې‌سېنا إعتیقاد آنلامې ایله باغلې دېر. اۏنو نۏوروز شن‌لیک‌لریندن هئچ جۆر کنارا قۏیماق اۏلماز.
بابالارېمېز اینانېردې کی چرشمبه آخشامې تانرې دوعالارې إشیدر و قفسده اۏلانلار آزادلېغا بوراخېلار.
بیز ده بو مۆقدّس آخشامدا أل‌لریمیزی اولو تانرې‌یا اوزالدېب اۏنا دوعا إدیریک کی یئل بابا حؤرمَتینه محبوسدا اۏلانلار آزادلېغا بوراخسېن و یاشام‌لار محبّت’له دۏلو اۏلسون صۆلح یئر اۆزۆنۆ بۆرۆیۆب اوشاق‌لارېن گۆلۆشۆ قاینار بولاق‌لارا قۏشولسون.
یئل چرشمبه‌نیز مۆبارک اۏلسون.
قایناق:
– ایل آخېر چرشمبه
(آزاد مۏلوداۏغلو نبی‌یئف)
کؤچۆرن بهرام اسدی
– چرشمبه (میفۏلۏژی)
– فئیسبوک مقاله‌لریندن
بَنزَرگه‌لر / Bənzərgələr
تکمچی / مونس برقی (یاغېش)
تپهگؤز (سیکلوپ) / شاهین مرادی (مقاله)
"قۏرقود"، "قۏرقوت" یۏخ'سا ...؟ / آراز أحمداۏغلو (مقاله)
شعر و سایکۏتراپی / ایلقار موذنزاده (مقاله)
اومسوق رۏمانېنا بیر باخېش / بهزاد صادقیانفرد (مقاله)
تۏپلومون سئچیم حاققې / دۏکتۏر آراز أحمداۏغلو (مقاله)
ایکیدیللیلیک و اۏنون'لا ایلگیلی قۏنولار / آیهان…
گؤرهسن قۏدۏ صاباح گلهجَک؟ / آیدان ناغېیئوا (أدبی مقاله)
قاراچوخا ایله بیلقارلېق سَوییهلرینده / لاله أشکیه (مقاله)
