رۏمانېن یۆکسَلمه تاریخی / شریف مردی (مقاله)

رۏمانېن یۆکسَلمه تاریخی / شریف مردی (مقاله)

باشلانېش

چالېشاجاغام سؤزلریمی چۏخ ساده و یېغجام بیر شکلیده خیدمتیزه ارائه وئرم. سؤزلریمین قۏنوسو «رۏمان و اۏنون یۆکسه‌لیشی» دیر. هاردان «رۏمان» دئیه تانېدېغېمېز ژانر اۆزه چېخېب و گلیشیب. رۏمانېن یارانان زمینه‌سی، ایجتیماعی و فلسفی جهتدن نه‌لر ایدی؟ نه‌دن رۏمان قاباقکې یازېلې دَستان‌لار و أفسانه‌لردن فرقلی دیر؟

سؤزلریمین بیر قېسمې Ian Watt یازدېغې Realism and the Novel Form باشلېقلې مقاله‌سینه دایانېر. ایان وات بو مقاله‌نی 1957-ده یئنی تنقید آخېمېنا قارشې جاواب اۏلاراق یایېملادې؛ آنجاق هله ده اؤنملی و اۏخونولمالې مقاله‌لردن دیر. مقاله‌نی Mehmet Sert تۆرکجه‌یه و حسین پاینده فارسجایا چئویرمیش.

رۏمانېن اؤنَمی

رۏمان هامې‌نېن بیلدیڲی کیمی سۏن ایکی یۆز ایلده، أدبی، تاریخی یۏخسا سیاسی آنلامدا اؤنملی ژانئرلاردان حئساب اۏلور. تاریخی و سیاسی دؤنم‌لره سبب یا دستک اۏلان رۏمان‌لار دا آز دَڲیل. «تام دایې‌نېن داخماسې» یا «کلبه‌ی عموتم» آدی ایله تانېنان رۏمان، آمئریکاداکې جریاندا اۏلان اۏلای‌لارا گۆج وئردی، داها دقیق دئسَم آبراهام لینکلن‌ـا گؤره آمئریکانېن ایچ ساواشېنا باعیث اۏلدو. «تام دایې‌نېن داخماسې» تک بیر تئمین حاکمیتینده قورولموش: کؤله‌لیڲین کؤتۆلۆڲۆ و أخلاق‌سېزلېغې.

داها یاخېن زامان‌لاردا، عرب دۆنیاسېندا یازېلان «یعقوبیان آپارتمانې» دا بو رۏمان‌لاردان دېر. بعضی‌لرینه گؤره 2011ده‌کی میصرین عرب باهارې، علا الاسوانی یازان بو رۏمانا بورجلو دېر. نئجه‌کی دئوریمچی گنج‌لر گلیب علا الاسوانی‌یه «سنین رۏمانېن بیزی إتکیله‌دی» دئییرمیشلر. «یعقوبیان آپارتمانې» میصری تمثیل إدن بیر رۏمان دېر.

ألبته رۏمان یالنېز سیاسی یۏخسا تاریخی اؤنم داشېمېر. أیلَنجه و دۆشۆنجه پایې دا رۏماندا قابارېق رۏل اۏینایېر. دۏغروسو رۏمان’لا باغلې بۆتۆن ماراق، اۏنون اۏخوجولارېنا بخش إتدیڲی لذته قایېدېر. رۏمان یئنی دۆنیانېن اینسانې ایله آددېملایا بیلن و اۏنون’لا دۆنیانې تانېماغا چالېشان بیر ژانئر اۏلاراق اۏرتا عصرلردن سۏنرا اۏن‌یئددینجی یۆز ایلده باشلاندې. فرق إتمیر «دۏن کیشۏت»، «تریسترام شئندی‌نین حیاتې و گؤرۆش‌لری» یۏخسا «رابینسۏن کرۏزۏء»نی ایلک رۏمان تانېیاق. آدېنې چکدیڲیم رۏمان‌لار آچېقلایاجاغېم بیر نئچه خۆصوصیتده اۏرتاقدېلار.

رۏمانین یارانېش زمینه‌سی

آیدېنلانما چاغې ایله آیاق توتان رۏمان، دئکارت’ېن «کوگیتو» گؤستریشی ایله بۆتۆن دۆنیانې اؤزۆندن آیېرېب سۏنرا اؤز و اؤزۆنه مخصوص دۆشۆنجه‌دن دانېشا بیلدی. «دۆشۆنۆرم، إله ایسه وارام.» ألبته اینگلیس دۆنیاسېندا باشلانان بو فلسفه، اینگلیس دیلینده رۏمانېن یۆکسه‌لیب گلیشمه‌سینه ده باعیث اۏلدو. ایلک رۏمان یازارلارې، “لارنس أسترن”، “دنیل دئفو”، “ساموئل ریچاردسۏن” و “هئنری فیلدینگ” کیمی یازارلار، اینگلیس دۆنیاسې‌نېن یازارلارې دېر.

بیر زاماندا نئچه نفر باشلایېب سۏنرالار رۏمان آدې ایله تانېنان ژانئردا یازماق‌لارېنې تصادۆف و یازارلارېن داهی‌لیک‌لرینه ده ربط وئره بیله‌ریک، آنجاق بئله باخېش رۏمان و اۏنون اؤزل‌لیک‌لری قۏنوسوندا بیزه چۏخ شئی وئره بیلمز.

ایقتیصادی ایجتیماعی و ألبته سیاسی جهتدن رۏمانېن یۆکسَلَن زامانېنا باخساق، اۏن‌آلتېنجې یۆز ایلدن باشلانان و دؤلت‌لر دسته‌ڲی ایله اوغور قازانان سیاست‌لر، اۏن‌سکگیزینجی یۆز ایله قدر آوروپایی اؤلکه‌لرینی داها دا وارلاندېردې. “کریستۏف کۏلۏمب” چالېشمالارې ایله آمئریکایا آچېلان یۏل و آفریقا گۆنئییندن هیندیستانا یۏل آچماق، بیر طرفدن ده آوروپا اؤلکه‌لری‌نین اۏ جۆمله‌دن اینگیلیس و فرانسه‌نین سیاسی بیرلیڲی، بو اؤلکه‌لره و اؤلکه‌لرده یاشایان اینسان‌لارا گئنیش مئیدان آچدې. یاشام طرزی دڲیشمه‌ڲه باشلادې و یاشام تجرۆبه‌لرینه یاناشما طرزی ده بو اۆزدن دڲیشدی. گۆج و سرمایه دنگه‌لری بؤیۆک خاندان‌لار سولاله‌سیندن جایېب تۆجّارلار طبقه‌سینه یاسلاندې. یئنی دۆزن دۆزۆلدۆ. آرتېق بؤیۆک خاندان‌لارا قوللوق إدن شۏاللییه‌لر اۆچۆن دۆنیا دارالدې. یئنی طبقه یئنی باخېش آچې‌سې ایله باخېردې دۆنیایا.

زامانېن فلسفی جهت‌لرینه گلینجه، باخېش‌لار گؤڲدن یئره و یونیوئرسال‌لېقدان اینجه‌لیک‌لره دڲیشدی. «رئالیسم»ین «ایده‌آلیسم»ـه قارشې دورماسې، دۆنیانې و نسنه‌لری تانېماقدا یئنی یاناشما طرزی اۏلوشدوردو. أفلاطونون ایده‌لرینه، أرسطونون «رئالیسم»ی، بو کره آنجاق ایسکۏلاستیک ایده‌آلیست‌لرینه قارشې تپکی گؤرستدی. «رئالیسم» دئییمینه هئچ زامان دقیق، جامئع و مانئع تعریف دئیه بیلمه‌ریک. أرسطودان باشلایاراق گرچکچی‌لیک و گرچه‌ڲین تعریفی دڲیشه‌رَک گَل-‌گله بیزیم زامانېمېزا قدر گئنیشلَنمیش دیر. ایسکۏلاستیک ایده‌آلیست‌لرینه گؤره یونیوئرسال‌لار، مۆجرّدلر و ایده‌لر معریفت و گرچک بیلگی‌نین قایناغې و قۏنوسو دېر. ایده‌آلیست‌لره گؤره ایده‌لر نسنه‌لردن قاباق دېر و نسنه‌لرین اولوشماسېنا ایمکان یارادان دا ایده‌لر دیر یالنېز. گرچکچی‌لیک آنجاق بئله بیر باخېش آچې‌نېن تام قارشې‌سېندا، دۆشۆنجه و ذئهنیمیزدن باغېم‌سېز نسنه‌لری قبول إدیر. گرچکچی‌لیک نسنه‌لری اۏلدوق‌لارې کیمی گؤرۆر و دۆنیانې تانېماق اۆچۆن یالنېز ذئهنسَل باخېشا یاسلانمېر.

بئله‌لیک’له دویومسال قاورایېش‌لار’لا دۆنیانې تانېماغا چابا گؤرسه‌دیلدی. رۏمان دا إله بو باخېش آچې‌سېنا یؤنه‌لَن زاماندا اۆزه چېخدې. هرکسین اؤز تجرۆبه‌سی اؤنم قازانان زامان، دویدوغو حیس‌لر ده گرچک سانېلدې.

أصلینده بئله بیر باخېش دئکارت و جان لاک’ېن فلسفه‌سیندن قایناقلانېر. حقیقتی اؤز حیس‌لریمیز’له قاورایا بیله‌ریک. گرچکچی‌لر بوردان باشلایېب یئنی عصره قدم قۏیدولار. هر حالدا ایده‌آلیزمه قارشې دوران گرچکچی‌لیک، گله‌نَکسَل باخېشې آرخادا بوراخېب، اؤز تجرۆبه‌سینه گۆونمه‌ڲه باشلاماغا سبب اۏلدو.

رۏمانېن اؤزل‌لیک‌لری

یازېلې دَستان‌لارېن چۏخ یۆکسک آرخاسې وار؛ گیل‌گامېش دستانې، ژاپۏن‌لارېن گئنجی حیکایه‌سی، دده قورقود بۏی‌لارې و باشقا. بو أفسانه‌لر و دستان‌لاردا بشر تجرۆبه‌سیندن سؤز إدن یئرلر آز دڲیل. آنجاق بونلار اۏن‌سکگیزینجی یۆزایلده «رۏمان» عۆنوانې ایله تانېدېغېمېز دسته‌یه گیرمیر. بو فرق هاردان گلیر؟ نه‌دن اؤنجه‌کی یازېلان طرزلر «یئنی» یا Novel آدلانان طرزده دسته‌لَنمیر؟ سۏرغوموزو ترسینه سۏروشوب، ایلک باشلانان رۏمان‌لارېن اؤزل‌لیک‌لرینی بیر نئچه زمینه‌ده آراشدېرساق بلکه آرادېغېمېز فرقی داها آیدېن گؤره ‌بیله‌ریک.

آرایا چېخان ایلک رۏمان‌لار شخصیت، تئم، مکان و زامان قۏنوسوندا باشقا اؤز سئلف‌لری ایله بۆس-‌بۆتۆن فرقلی ایدیلر. رۏمان‌لاردا یازېلان آدام‌لارېن بَدَلینی یاشادېغېمېز دۆنیادا گؤره بیلَر، اؤزۆمۆز’له توتوشدورا بیله‌ریک. اینسان مساله‌لری ایله اوغراشان کاراکتئرلر یاراندې رۏماندا. اۏنلارېن قایغې‌لارې، دردلری، هر کیمسه‌نین چکن قایغې و دردلری ایدی. ایشاره إله‌دیڲیم گرچکچی‌لیک اؤزۆنۆ آپ-آچېق رۏماندا گؤرسه‌دیب، یئنی کاراکتئرلر اؤنجه‌کی کاراکتئرلردن فرقلی یاراندېلار. کاراکتئرلر بللی و اؤزل بیر یئره عایید ایدیلر، یاشادېق‌لارې زامان گرچک دۆنیادا، سۆرۆلمۆش زامانې تمثیل إدیردی. شخصیت‌لره وئریلن آد بئله گرچک بیر آد اۏلاراق یالنېز بیر خۆصوصیت یۏخسا باشقا بیر زمینه یا تعهۆدۆ گؤرستمَک اۆچۆن دڲیلدی.

ألبته گَل-‌گله، دئدیڲیم کیمی، گرچک و گرچکچی‌لیک آنلامې دڲیشدی و گئنیش آنلام قازاندې. ایلک باشلانېشدا یالنېز فیزیکی و اؤلچۆلَن نسنه‌لر گرچک سایېلسا دا، سۏنرالار مئتافیزیکی عالم‌لر ده گرچکچی‌لیک قاورامېنا گیره بیلدی. یئنی فلسفی آخېم‌لار مین ایل‌لر سۆرَن باخېشې اینسانا و اۏنون أطرافېنداکې أشیالارا دڲیشدی. اینسانې عالمین مرکزینه یئرلَشدیره‌رَک، فردییت تجرۆبه‌لرینی ساووندو. یازار بیر بیرئی اۏلاراق اؤز قایغې‌لارېندان و دۆشۆنجه‌لریندن یازدې. گرچک نسنه‌لر، خیالې ایده‌لرین یئرینی توتدو. یئنی یازېلان طرزین آدېنې ناوئل (یئنی آنلامېندا) آدلاندېردېلار. بیزلره رۏمان کلمه‌سی فرانسه دیلیندن گلمیش و اۏنلار کئچمیش سئوگی ماجرالار ایله دۏلو اۏلان دستان‌لارا رۏمان دئییرمیشلر. ألبته کلمه‌نین ایلک کؤکۆنه گلینجه عامیانه فرانسېزجایا، فاخیر لاتین دیلی‌نین قارشې‌سېندا «رۏمان» دئییرمیشلر. هر حالدا رۏمان کلمه‌سی اؤزۆنده بیر سئری کئچمیش روحونو داشېیاراق اۏن سکگیزینجی عصردن بری یئپ-یئنی بیر اؤزل‌لیک قازاندې.

رۏماندا گرچکچی‌لیک

هر نه‌دیر یئنی ژانئرین باشلانماسېندا گرچکچی‌لیک و گرچکچی باخېش اؤنملی رۏل اۏینادې. دۆنیادا یازېلان بۆتۆن رۏمان‌لارې بو باخېشېن آلتېندان کئچمه‌سینی ده ایدیعا إده بیله‌ریک؛ آنجاق دئدیڲیم کیمی گرچه‌ڲین تعریفی و نه‌یی گرچک بیلیب نه‌یی گرچک‌لیک حیطه‌سیندن دېشارې بیلدیڲیمیز قاورام، زامان-زامان دڲیشمیش و فرقلی دیر. إستئتیک فلسفه‌سینده رئالیسم یاشام یا تجرۆبه‌نین، یۏخسا گؤردۆک‌لریمیزین گرچک تمثیلی دئمک دیر. رئالیسم دئییمی بعضن خۆنثا اۏلاراق بیر أثرین آچېقلاماسېنا یا دا بیر أثری مۆثبت یۏخسا منفی آنلامدا اؤیمَک اۆچۆن ایشلَنمیش دیر.

رۏمان تاریخی‌نین و رۏمان ژانئری‌نین بۆتۆنۆنۆ گرچکچی‌لیڲه باغلاماق نه‌قدر ده دۆز و حاقلې اۏلسا، آنجاق بیر جۆر إندیرگه‌مه‌چی‌لیک و سېرادان باخما اوچورومونا گتیریب چېخارا بیلَر. ایلک یازېلان رۏمان‌لار، حتتا اۏن‌دۏققوزونجو یۆز ایلین سۏن‌لارېنا قدر یازېلان بۆتۆن رۏمان‌لار اۏبجئکتیو رۏمان و گرچکچی اۏلدوغونو ایدیعا إدن رۏمان‌لار ایدی. زامان سۆره‌جینده چئشیتلی آخېم‌لار گلیب گئتدیلر؛ چۆنکی هرکسین آنلادېغې گرچک فرقلی ایدی.

زامان سۆره‌جینده رۏمانېن کئچمیشینه تۏخونماق بیزی بۏللو-بۏللو آدلار و دئییم‌لر’له قارشې-قارشې‌یا قۏیاجاق؛ بوردا آنجاق آماجېم چتین ایصطلاح‌لارا گیریشمَک، یۏخسا اۏنلارې تانېتماق دَڲیل. سؤز قۏنوسو، زامانېمېزا گلیب چاتان و عئینی حالدا بشر تاریخینده اؤنملی رۏل اۏینایان رۏمان بیزیم’‌له «اینسان و اینسان اۏلماقدان» دانېشدې. هر رۏمان یئنی بیر تجرۆبه ایدی اینسان‌لېقدان. هر رۏمان یئنی پنجره ایدی اینسانې تانېماق اۆچۆن. دئمَک زمانه‌نین روحونو تمثیل إدن شاخېص رۏمان‌لار، عصرین اینسانېنې و باخېشېنې گؤرستمَک اۆچۆن بؤیۆک گؤسترگه دیر.

رۏمان ییرمینجی یۆز ایلین باشلانېشېندا

إیلم‌لر و حرکت‌لر’له باشلانان رۏمان‌لار، یانې یالنېز شخصیت‌لرین و اینسان‌لارېن حرکت‌لرینی و سؤزلرینی دئمک’له یۏلا چېخان رۏمان‌لار، هرشئی بیلن اۆچۆنجۆ شخصدن باشلایېب، اۏن‌دۏققوزونجو یۆز ایلین سۏن‌لارېندا بیرینجی شخصه گلدی و داها دا سېنېرلاندېرېلدې. “قوستاو فلۏبئر” یاراتدېغې فضا عصرین تام آنلامېندا گرچکچی‌لیک باخېشې تمثیل إدیر. ألبته اؤز زامانېندا اۆزه‌رینده چۏخ دارتېشېلان، مۆثبت یۏخسا منفی آنلامدا رئالیسم ایله یارغېلانان تپکی‌لره نه‌دن اۏلدو.

چارلز دیکئنز رۏمان‌لارېندا شهرین کۆچه‌لرینده‌کی إولرین کرپیج‌لری‌نین هانکې چئشیتده اۏلدوغونا قدر دقیق آچېقلاما وئردی. مکانې گؤزۆمۆزۆن قاباغېندا سرگیله‌مَک اۆچۆن شهردن آپ-آچېق گؤرۆنتۆلر یاراتدې؛ آنجاق بئله آچېقلامالار یالنېز مکانېن دورومونو آنلاتماق دَڲیل، إولر و شهرین ایچینده یاشایان اینسان‌لارېن دورومونو اۏخوجونون گؤزلری اؤنۆنده سرگیله‌مَک اۆچۆن بئله گئنیش آچېدان گیردی. بئله‌کی اۏخوجو زاماندا یایقېن اۏلان عدالت مفهومونو آنلاماق اۆچۆن چارلز دیکئنزین تۏصیف إتدیڲی، کۆچه‌لره یایېلمېش پالچېق و دیوارلاردا اۏلان کرپیج‌لردن باشلامالې دېر. صنعتی‌لَشَن جامعه‌نین اینسانې‌نېن دردلرینی أیلَنجه‌یه چئویریب سؤیله‌مَک، أن چۏخ اۏخونان و یایغېنلاشان رۏمان‌لار’لا یۏخسوللوقدان و یۏخسول‌لاردان دانېشماق چارلز دیکئنزین قلمی‌نین باشارې‌سې دېر.

اۏن دۏققوزونجو یۆز ایلین سۏن‌لارېندا، ایشاره إله‌دیڲیم کیمی، رۏماندا دانېشان راوی داها هر شئی بیلن و آللاه گؤزۆ ایله باخان دَڲیل، «سېنېرلې من» ایدی. سانکی گؤیلۆ و چئوره‌سی آچېق اۏلان اینسانېن دورومو کؤتۆلَشمیش و داها دار بیر یئره سېخېشدېرېلمېشدې. صنایئع دئوریمی کۆتله‌نی دار کارخانالار، دار و قاران‌لېق کۆچه‌لر و إولره سېخېشدېردې. طبیعی دیر ده زامانېن آچېق گؤزۆ و دانېشان دیلی ایسه داها اؤنجه‌کی آچېدان گیریشه بیلمزدی. سۏنرا دا بئلَنچی سېخېنتې‌لار دۏلایې‌سېندان چئشیتلی روحی خسته‌لیک‌لر، ایچ چلیشکی‌لر اۆزه گلدی. رۏمان یازان‌لار اینسان و اۏنون روحونون درین‌لیک‌لرینه و ایچ قات‌لارېنا نقب‌‌لر ووردولار. خسته، أزیلمیش، اینجیمیش روح‌لارېن دانېشماسېنا شاهید اۏلدوق.

ییرمینجی یۆز ایلین باشلانېشېندا ایسه سیگمۏند فرۏیدون ایش‌لریندن إتکیله‌نن یازارلار اینسان روحونون داها درین و قاران‌لېق قات‌لارېنا وارا بیلدیلر. ویرجینیا وۏلفون اینجیمیش و دیدرگین روحونو یالنېز «بیلینج آخېشې» ایفاده إده ‌بیلردی. ایسته‌میرم بو سؤزۆم’له یازارېن أثریندن اؤزۆنه و شخصیتینه قایېدام؛ آنجاق فرۏیدېن ایلک ایش‌لری تام معنادا أثردن مؤلّفین روانېنا یۏل آچماق آماجې ایله یازېلدې. نه ایسه سۏنرالار أثرین ایچینده‌کی کاراکتئرلرین روانې چؤزۆلدۆ و داها سۏنرالار دا أثردن اۏخوجونون روانېنا یۏل آچما چابالارېنا شاهید اۏلدوق. سؤزۆمدن اوزاق تۆشمه‌ڲیم. زامانېن مئعیارلارې و بیلگی‌سی رۏماندا اؤزۆنۆ بیچیم ایله ایچه‌ریکده گؤرستدی. فۏرم و مۆحتوا ایچ-ایچه ایره‌لی‌له‌دی.

رۏمان و ایکی دۆنیا ساواشې

ییرمینجی یۆز ایلین اینسان‌لېق جانېنا بلا اۏلان ایکی دۆنیا ساواشې حسّاس و یارادېجې روح‌لارې تام معنادا دارماداغېن إتدی. بو إتکی اۏ قدر درین ایدی، آدئرنۏ «آشۏویتس’دن سۏنرا شعر یازماق باربارلېق دېر» دئدی. بۆتۆن دۆنیا بیر-بیرینه تؤکۆلمۆش، اینسان-اینسانې اؤلدۆرمۆش، اینسان-اینسانې یاندېرېب کۆل إتمیشدی. مین ایل‌لر بۏیو فرهنگ و تئکنۏلۏژی ساندېغېمېز شئی، اؤز ألیمیز’له قوردوغوموز تمدّۆن، یېخېلمېشدې سانکی. داها أسکی دۆزَن، أسکی سؤز یئنی دۆنیانې تمثیل إده ‌بیلمزدی. اؤلۆم دؤشرگه‌سی اۏلان اۏردوگاه‌لارې باشېندان کئچیرَن اینسان داها قاباقکې فۏرمدا دانېشا بیلمزدی. دیل داها مارسئل پرۏست’‌ېن دیلی اۏلماز، فئردیناند سئلین’‌ین دیلی اۏلا بیلردی بلکه. هر شئی داغېلمېشدې.

ساواش‌لاردان سۏنرا بیر سۆره هئچ‌لیک و بۏشلوق ساردې یارادېجې روح‌لارې. سۏنرا یئنی فۏرم‌لار اۆزه گلدی. “کورت ونه‌قات” یازدېغې Slaughterhouse-Five یا «مذبحه نومارا بئش» باش‌لېقلې رۏمان ایکینجی ساواشې تجرۆبه إدن یازارېن دئیه‌بیله‌جَک سؤزلری دیر؛ یۏخسا “کورتزیو مالاپارته” یازدېغېLa Pelle  باش‌لېقلې رۏمان ایتالییانېن ناپئل آدلې شهری‌نین ایکینجی دۆنیا ساواشې‌نېن سۏن‌لارېنداکې دورومونو آنلاتېر. بو رۏمان تۆرکجه‌یه «جان پازارې» و فارسجایا «پۏست» آدې ایله ترجۆمه اۏلموش.

بۆتۆنلۆکده، رۏمان آچېق و شاید ده دئیه‌بیلَم فۏرما سېغمایان بیر شکیلده، زامان-زامان یئنی قاورایېش‌لار’لا اۆزه-اۆزه گلن اینسانې تمثیل إتمک اۆچۆن بشرین یارادا بیله‌جَک أن اؤنملی و أل‌وئریشلی ژانئر و آراج اۏلموش. بلکه إله صیرف بو اوزدن دیر بؤیۆک دۆشۆنۆرلرین اینسانې و باشقاسېنې آنلاماق اۆچۆن، رۏمان اۏخوماغېنې چۏخ شیددت‌’له تۏصیه إدیرلر. رۏمان اۏخویان کیمسه، قات-قات و چئشیتلی یاشام تجرۆبه‌لری‌نین دادېنا وارا بیلر.

هر حالدا سؤزلریمدن هر رۏمان مؤلیفی‌نین حساس‌لېغې‌نېن بیانې یۏخسا دۆنیایا باخېش آچې‌سېنې گؤرستدیڲی آنلاشېلماسېن؛ رۏمان یالنېز گرچک دۆنیانېن یانسېتماق دَڲیل. رۏماندا یارادېلان دۆنیا، گرچک دۆنیادان آلېنتې آلاراق اؤزۆنده ایسته‌نیلن یۏخسا آرزو إدن یا اۏلا بیلن بیر دۆنیانې قورماق چاباسې دېر. دیل ایسه بئله بیر دۆنیانېن قورماغېندا یارادېجې‌نېن تک آراجې دېر.

ییرمینجی یۆز ایلین سۏن‌لارېندا دۆنیا کۆلتۆر اۏجاغې‌نېن مرکزی پاریسدن نیۏیۏرکا داشېنمېش کیمی اۏلدو. بؤیۆک یازارلار پاریسده دۏلانېب أثر یارادسالار دا، سۏنراکې نسل نیۏیۏرکا کؤچدۆ. ایکینجی دۆنیا ساواشېندان سۏنرا نیۏیۏرکدا بیر آرایا گلن بیت نسلی 1950دن 1960لارا قدر تۏپلومدا تابو اۏلان بۆتۆن قایدالارې سېندېرماق قرارېنا گلدیلر. بیت قوشاغې‌نېن پۏست‌مۏدئرن أدبیاتا إتکی‌سی دانېلماز دېر.

آنجاق دۆنیانېن دؤرد بوجاغېندان باشقا یئنی طرزلر ده اۆزه گلیب آخېم‌لار یاراتدېلار. گۆنئی آمریکانېن یازارلارې، رۏمان تاریخینده بؤیۆک رۏل اۏینایېب، بلکه ده لاپ سئویملی رۏمانچې و رۏمان‌لار دۆنیایا عرضه إله‌دیلر.

رۏمان، اینجه‌صنعتده لاپ گئج باشلانمېش طرز ده اۏلسا، أن چئشیتلی، گۆجلۆ و گئنیش قاپساملې بیر صنعت دالې دېر. رۏمانا گؤره سؤز داها چۏخ دېر؛ “میخاییل باختېن” کیمی دۆشۆنۆرلرین سؤز إتدیڲی «تک سسلی» و «نئچه سسلی» رۏمان‌لار و اۏنلارېن فرقیندن؛ رۏمان یازېلماغې‌نېن ایجتماعی و گله‌نکسَل ندن‌لریندن؛ بیزیم عصریمیزی تمثیل إدن رۏمان‌لاردان دا دانېشماق اۏلار.