تکمچی / مونس برقی (یاغېش)

تکمچی / مونس برقی (یاغېش)

تکه (Təkə) أرکک کئچی دیر.
تکم (Təkəm) منه عایید اولان تکه دیر.
تکمچی (Təkəmçı) تکه نین کۏکلاسېنې اۏینادان کیمسه دیر.
تکم آغاجدان یۏنتالمېش آذربایجانېن أفسانه‌وی کۏکلالارېندان (عروسک) بیری دیر کی بایراما بیر نئچه گۆن قالان تکه اۏیناتما دَبی، آدې’یلا اۏینادېرلار.
بو مراسیمده تکه بایرامېن گلیب چاتماسې‌نېن موشتولوغونو إله-اۏبایا وئریر.
تکمچی‌لر آرا-سېرا کندلرده بایراما اۆچ-دؤرد گۆن قالان دۆزلتدیک‌لری تکه‌نی گؤتۆرۆب قاپې-قاپې گزه‌رَک شعر اۏخویا-اۏخویا إولردن بایرام پایې دیله‌یَرلر.
تکم اۏیناتماق یاشامېن ایشېقلانماسې‌نېن موشتولوغونو وئریر.

🔸میف (اۏسطوره) باخېمېندان

قار بۏران یئر گؤڲۆ بۆرۆمۆشدۆ. شاختا کۆلک کیمسه‌یه آمان وئرمیردی. داغ‌لېق بؤلگه‌لرین قۏرخونج فصلی و قېشې ایدی.
أفسانه‌لرده بئله گلیب کی ایل‌لرین بیرینده، قارې ننه گۆنَشی أسارته آلېر، گۆنش یئر اۆزۆنه ایشېق ساچا بیلمیر و یئر قېزېشمېر.
شاختا ایلاهه‌سی قارې ننه، ساچ‌لارېنې تامام گؤڲ‌لره سارېر و ساچ‌لارېنې سیلکه‌له‌دیکجه قار یاغدېرېر. قارلار قارې‌نېن آغ ساچ‌لارېندان تؤکۆلن تۏزلار ایدی.
قارې دورمازدان دایانمازدان آمان وئرمَزدن یاغدېرېردې قارې، آلېردې جانې و آز قالېردې بۆتۆن بیتگی‌لر، حئیوان‌لار قار آلتېندا دۏنوب اؤلسۆنلر. آز قالېردې دۆنیا سۏنا چاتسېن، قیامت قۏپسون.
داغ‌لېق بؤلگه‌لرین سیمگه‌سی شاختا دېر. بۆتۆن حئیوان‌لار، دره‌لر، گؤڲ‌لره و تۏرپاق‌لارا سېغېنارلار. هامې قارېن نئجه کسیلمه‌سینی دۆشۆنۆر “قارې ننه اؤلسه گۆنش أسارتدن چېخار یئر قېزار”
قارې اؤلسه ساچ‌لارېنې تیتره‌ده بیلمز، قارې ساچ‌لارېندان قار-قارلایانماز، قار یاغماز.
کیم؟ نئجه؟ نه تَهَر؟ قار تانرېچاسېنې اؤلدوره بیلر؟؟!!
گؤڲ ایلاهه‌سی، گۆنَشین نئجه آزاد إدیلمه‌سینی دۆشۆنۆر.
قار-بۏراندا گزن و شاختادان اؤلمه‌ڲَن تک جانلې “قورد” دېر.
گؤڲ ایلاهه‌سی دئییر: “دۆنیانې شاختادان قورتاران جانلې تکجه قورد اۏلاجاق.”

دونیانی قورتارماق اوچون گؤی تانریجاسیندان قوردا تکلیف گلیر.
” قاری حددینی آشیب دیر قارینی یئییب گونشی آزاد ائتمه لی سن . ”
او گوندن قورد قارینی یئمه گه چوخ هوسلی اولور و ” قورد قاری یا یئریک له ییر” مثلی دوغولور.
بئله لیک له مئیدان دا تکجه بیر “قورد” قالیر بیرده ” قاری .”
اونا گؤره قوردجا یاشاماق و قوردلا قیامته قالماق مثل لری دیل لرین ازبری اولوب.
قاری یا یئریک له ین قورد اوجا داغ لارین زیروه سینه قالخیر و داغ لار باشیندا قاری
ننه نی آختاریر . قورد قارینی تاپیب یئییر و قار کسیلیر گونش اسارت دن قورتولور قیش بیتیر و قورد هامینی فلاکت دن قورتاریر.
تورک دیلینده قورتارماق، همان نجات وئرمک معناسیندادیر.
” قورتارماق” و ” قوتلو” کلمه لری قوردون قورتاریجی عملیندن آلینیب، یارانیب و ایندی ده ایشله نیلیر.
امما بو آرادا قاری ننه نین اؤلوم خبرینی، قیشین بیتمه سینی، گونشین آزادلیغینی، بابرامین گلمه سینی، کیم؟ نئجه بیلیر؟
قاری ننه نین الیندن قورتولان گونش هر سحر داغ لارین آردیندان چیخیر و هر کیم داغ لارا چیخیب اوفوق لارا باخسا اسارت دن آزاد اولموش گونشی گؤروب و آیازین گلمه سینی بیله جک دیر.
گونشی گؤرمه یه، داغلارا – تپه لره دیرماشان، سویوغا حساس اولان بیریسی اولمالی دیر.
قیشین بیتمه سی، بایرامین گلمه سی و گونشین آزادلیق خبرینی ایلک دفعه ساری قیرمیزی توک لو بیر ارکک کئچی وئریر.
تکه نین توک لری گونش رنگینده دیر و یئم یئمه یه اوجا داغلارا ایلک دیرماشان اودور. بئله لیک له داغ لارین آردیندان گونشین دوغماسینی گؤرن ایلک حئیوان تکه اولور و بو خبری اوبایا گتیریر.
او گوندن بری هر ایل بایراما قالان تکم چی لر کند لرده شهرلرده تکم اوینادیب و گونشین آزادلیق خبرین و بایرامین گلمه سینی بیزلره ارمغان ائدیرلر.
تکم اویناتما مراسیمی، اینسانین کؤنول لردن چیخماسینی و بوز دؤنه مینین بیتمه سینی تصویر ائدیر.
تاریخچی و اسطوره شیناس میر علی سید اوو آچیق آیدین دئییر کی ساری قیزیل لی کئچی تورک لرین اسطوره لی باخیش لاریندا گونشین دوغولماسینین سیمگه سی دیر .
کئچی، تورک دیللی خالق لارین میفولوژی سینده ناغیل لاردا و خالق ایچره یازین بلیرتیسی دیر کی یازی گتیرن، گونش له اونون بلیرتیسی اودلا، بیرگه یاد اولونور.
کئچی ، یاز و قیشین بلیرتیسی (کوسا) ایله موباریزه آپاریر.
اذربایجانلی لاردا ” کوسا کوسا ” مراسیمی بئله بیر موباریزه دیر.

🔸 علمی و دیلچی لیک باخیمیندان

آذربایجانین بؤیوک دیلچی سی و بؤیوک تدقیقاتچی سی، یازاری سایین ناصر منظوری تئوریک اثرلرینده یازیر کی :
” تکم ” و ” تکمچی ” عونوانیندا ایجرا اولان بویوک مراسیم اصلینده ” قوچ ” و ” حمل بورجو ” – ندان آلینیب .
1- واخت گئچدیکجه تمل قایناقدان اوزاقلاشیب.
2- اؤنملی ندن،ائودن ائوه دولاندیرماق قوچون شأنینده اولمادیغینا گوره،قوچون دویوشجو روحون آشاغیلاماماق اوچون اونا بنزر ارکک کئچی قوللانیلیب.
نده نی ده حمل بورجو یا تاخیم اولدوزو ،قوچ دور و اونا حاکم اولدوز مارس (ساواش ایلاهه سی) دیر.
قوچ و مارس ایلگیسی بیر ارگانیک ایلگی دیر بیر دویوشچو و باشچیسی ایلگیسی کیمی.

🔸حمل بورجو

قوچ بورجونون رولو آذربایجان فولکلوروندا و فرهنگینده شاشیردیجی دیر.
قوچ بورجونون اؤزللیک لرین خاطیررلاداندا گؤروروک کی :

1- اوزو قوچ دیر
2- عونصورو اود دیر
3- اونا حاکیم اولان اولدوز مارس (مریخ) دیر
4- رنگی قیرمیزی دیر
5- کاردینال دیر (ایلین ایلک فصیلی)
6- تک آی دیر ، سونوجدا موثبت دیر
7- ارکک دیر
8- حمل، اسد، قوس بورج لاریلا اوچلوک بورج لاری قورور.

بیرده گؤروروک کی آذربایجان دیل و فرهنگینده ، قوچ سؤزوندن تؤرنمیش اوچ کلمه واردیر کی ارکک لر اوچون ایشله نیلیر:
قوچ، قوچو، قوچاق(قوچچاق)

و دویوشچو اینسان لارین مزاری اوسته قویولان قوچ هئیکل لری :
قوچ هییکلی
قوچا مراسیم لری :
قوچا مراسیمی
قوچاقان
تکم

” قوچ ” کلمه سی، ایگید و باشاراجاقلی گنج لر اوچون ایشله نیلر :
قوچ ایگید دایی سینا چکر

ان اونملی آد ، آذربایجانین اساطیری
قهرمانینا عایید دیر :
قوچ کور اوغلو

قوچاق بیر صیفت اولاراق ایگید و موباریز اینسان لارا دئییلیر ، ان اؤنملی آد آذربایجانین موباریزی نبی یه عایید دیر :

قوچاق نبی

قوچو عنوانی چوخراق قولدور اینسان لارا دئییب لر ( مشدی عیباد اپراسینین معروف کاراکتری) :
قوچو عسگر

ها بئله دده قورقود کیتابیندا دوردونجو بوی دا قهرمانین ( اوروز بی ، قازان بی این اوغلو ) آتینین آدی “قارا قوچ ” دیر. کی بلله نیر آذربایجان اساطیرینده قوچون آدینی آت لارا دا نیسبت وئریب لر.

آذربایجانین بؤیوک دیل چی لرین گتیردیگی علمی ندن لره گؤره قوچون دؤیوشجو روحونو آشاغیلاماماق اوچون و قوچون شأنینده اولمادیغینا گؤره، قوچا بنزر ارکک کئچی بو وظیفه نی یئرینه گتیریب و ارکک کئچی قوللانیلیب.
بو مسأله زامان کئچدیکجه تمل قایناقدان اوزاقلاشیب اولا بیلسین ائل ایچره اساطیریمیزده اؤزونه باشقا معنا دا یئر آچیب.
تکمچی مراسیمی شوبهه سیز قوچ وحمل بورجو ایله ایلگی لی دیر.
تکه یا همان ارکک کئچی بو مراسیمه سئویلیر اونو قاپی قاپی گزدیرن تکمچی هر ایل قوچون یئرینه بایرامین گلیب چاتماسینین موژده سین وئریر.

🔶 تکمچی مراسیمی نئجه بیر مراسیم دیر

(تکم) بیر سؤز و بیر آدلیق (ضمیر) دن دوزلیب. تکه تورک دیلینده زوربا ارکک کئچی یه دئییلیر کی بو ایکیسینین بیرلشمه سی (منیم ارکک کئچی م) آنلامیندادیر.
تکم آغاجدان یونتالمیش آذربایجانین افسانوی کوکلالاریندان (عروسک)بیری دیر.

تکمچی مراسیمی ایلین سون چرشمبه لرینین اورتاسیندا ایجرا اولونار. ( یئل چرشمبه و توپراق چرشمبه )
نقدر سون چرشمبه دن بایراما قدر زامان سورسه بو تکم مراسیمی ده داوام ائدر چونکو تکمچی ماعاشین، کوکلا (عروسک) ساتماق لا و کوکلا اویناتماق لا قازانار.
تکه نین کوکلا سین اوینادان کیشی یه تکمچی دییرلر.
تکمچی نین گرک سسی یاخشی اولا کی
تکه نین شعرلرین مراسیم ده خوش آوازی لا اوخویا بئله لیک له جماعاتی ائولریندن کوچه یه چیخالدا بیله.
تکمچی تورکون فرهنگیندن، شعرلریندن، ادبییاتیندان، ناغیل لاریندان یاخجی باشی چیخمالی دیر.
تکمچی بایرام آییندا تکه نین کوکلاسین آغاج دان یونوب و اونو بزه مه گه باشلایار اونا قیرمیزی مخمردن یا ساتیننان اوست دونو گئییندیرر،بیرده رنگ به رنگ کیچیک پارچالار سانجاق لار سونرا دونون اوستونه سیککه، پیلک، زینقروو باغلایار. اوتای بوتایینا دا آینا سالار.
تکه کوکلا سینین بزک لری اؤز یئرینده خاص معنالار داشییر.
دیشی کئچی دوغورقانلیق نیمادی و ارکک کئچی توپلومسال حایات و بیرگه یاشاماق، بیر اولماق نیمادی دیر.
آذربایجان اسطوره سینده قیرمیزی گئییم لر اود و ایستی لیک سیمگه سی دیر . هابئله قیرمیزی رنگ موبارک شادلیق معناسیندادیر.
پیلک و سیککه وارلیق و برکت معناسی بیلیرلر. آینا بیلدیگینیز کیمی ایشیق لیق و آیدین لیق نیشانه سی دیر. تکه نین اویناماغی بیزه بونو دئییر کی شادلیق و بوللوق بیر ایل، ائلیمیزی گؤزله ییر.
تکمچی اؤزو ده مراسیم گونو قیرمیزی پالتار گئییب قیرمیزی بؤرک قویار.
تکه نین کوکلاسین گؤتوروب اوینادا- اوینادا مراسیمی باشلایار.
بو کوکلانین حرکتلی آیاقلاری بیر گیرده آغاج صفحه نین اوستونده کی بیر قالدیراجلا (اهرم) گیرده نین اورتاسیندان کوکلانین قارنینا باغلی دیر تکمچی نین واسیطه سیله اوینانیر. تکمچی سول الی له آغاج صفحه نین آلتینداکی ثابیت دیره یی توتوب ، ساغ الی له حرکتلی آغاج قالدیراجی ترپدیر. آغاج صفحه نین اوزرینده کی کوکلانین ترپنمه سیله تکمچی شعیر اوخوماغا باشلایار.
ائل اهلی اؤزللیکجه جاوان لار و اوشاق لار بایرام آییندا تکمچی نین یولون گؤزله یرلر و چؤل ده باییردا شعرایله آوازایله گؤزله مک شعری اوخویارلار:

آی اوشاق لار گلین وئرک ال اله
گلین قویاق اوز چیمنه- باش چؤله
بایرام آیی آغاج دورار یوخودان
دنه- دنه یاغار یاغیش بولوتدان
خاتین ننه یومورتانی بویویار
تکه گلر خورجونونو اویویار
حاضیرلایین بو تکه نین أت پایین
شیرنیسینی، بوغداسینی، قند پایین

تکم گئدیب مئشگینه
وعده وئردی بئش گونه
گلمه دی اون بئش گونه
اولمویا هئچ گلمییه

نئچه گون کئچر تکم گئجیکر ، اوشاق لار بیزیشیب و اوخویور :
– هاردا قالدی گلمه دی؟
– گلرده
– اولمویا هئچ گلمه یه ؟
– گؤزل دره یولوندا
تکمچی نی گؤروب لر
-یوخ بابا ؟
– هه والاه

بیر گون کوچه دن تکمچی نین سسی- خوش آوازی هر یانی گؤتورور
تکمچی گلیب چاتیر و اؤز ائلینه بایرامین گلیب چاتماسینین موشتولوغون وئریر اولده اوخویا – اوخویا تکه نی تانیتدیرماغا باشلاییر

بو تکه آخدا تکه
بوینوندا وار نوخدا تکه
گاه پول اولور ساتیلیر
گاه دا چیخیر تاختا تکه

بو تکم آختا تکم
بوینوندا وار نوختا تکم
توک لری بیز بیز اولوب
بلکه گؤروب شاختا تکم

بو تکم ناز ائیلر
نی کیمی آواز ائیلر
ییغار قویون قوزونو
بایرامی پئشواز ائیلر

تکمچی نین سسی و خوش آوازی گلینجه اوشاقدان یئکه یه هیجان لا کوچه یه تؤکولوب تکمچی نین دؤره سینه ییغیشیرلار.
تکمچی هر تکه نی اویناتدیقجا اوستونده کی سیککه لر، زینقرولارین سسی اوجالیر و تکمچی نین شعرلرینه گؤزل هاوا قاتیر :

تکم تکم اوتلاما
قول قیچیوی قاتلاما
قاباقدان بایرام گلیر
گئدیب چؤلده اوتلاما

آی منیم آریق تکم
دابانی یاریق تکم
گزدی آرانین چؤلون
تاببادی چاریق تکم

داها ایندی آدام یوخدور کی بیلمه یه تکمچی گلیب ، هامی ائشیک ده دیر و تکمچی نین دؤورونو آلیب لار ، اوشاق لار أل چالیرلار و تکمچی تکه نی الینده اوینادا- اوینادا گولوب یئنه اوخویور :

تکه گئدیب خانلیغا
باش قویوب سولطانلیغا
تکه نی آختاریرلار
گیریب دی سامان لیغا

تکم گیدیر داغ لارا
باخیر گوللو باغ لارا
ایچیر بولاغین سویون
لذت چیخیر دوداق لارا

🔸تکمچی بایرام موژده چی سی

تکمچی ائله ، بایرامین موژده سین گتیریر
کند ده گلین کؤچورن گونلر کیمی کوچه باجا دولودور آدام لا ، داها هر یئردن بایرام هاواسینین عطری گلیر، تکمچی قیرمیزی پالتارینی گئییب تکمی اوینادیر سسی آوازی هر یوخلایانی اویاتماغا چالیشیر . یئر اویانیب یوخودان ، قانلار اویانیب ، اینسان نئجه یاتار کی ، چالیشماق زامانی گلیب چاتیب آی ائل – اوبا اهلی.
تکمچی خوش آوازین اوجالدیر :

بیزیم یورد دا یومورتانی یویارلار
اونو دؤنوب یئددی رنگه بویارلار
یئددی سینده تحویل اوسته قویارلار
سیزین بو تازا بایرامیز موبارک
ایلیز، آییز، هفته ز، گونوز موبارک

بیزیم یئره قوون، قارپیز اکرلر
اونو تامام شهرلره تؤکرلر
تزه ایلین چوخ حسرتین چکرلر
سیزین بو تازا بایرامیز موبارک
ایلیز، آییز، هفته ز، گونوز موبارک

تکمچی یاواش یاواش بایراملیغیندان و پاییندان ایستیر سؤز آچسین
تکمی اوینادیب اوخویور :

سولطان سر طؤوله ده باغلار بوز آتی
اونون بوینوندا وار قیزیل ساعاتی
خان لار- بی لر بیزه وئرسین باراتی
سیزین بو تازا بایرامیز موبارک
ایلیز آییز، هفته ز، گونوز موبارک

تکمچی الینده تکمی اوینادا اوینادا قاپی- قاپی ائولری کوچه لری دولانار ، اوشاق لار دا اونون دالیسیجا دولانارلار
هر ائو تکمچی نین بایرام پایینی وئرمه لی دیر
تکمچی ده شعر له- سؤز له بایراملیغین ایستر:

تکه گلیر هاوادان
بیر دونو وار یئل قووالان
گتیر تکه نین پایین
آی خانیم ائوین آوادان

تکم اؤلدو ایپین گتیر آی خانیم
چاتدیقجان یوکون گتیر آی خانیم
کسمه پایین بوتون گتیر آی خانیم

تکمچی دیلنچی دئییل(حاجی فیروز کیمی ) کند اهلی بیلیر کی او یازین گلیشینین موژده چی سی دیر . کند اهلی تکمچی نی سئورلر و سئوه- سئوه پایینی گوندررلر. هر قاپی یا گئتسه ائو خانیمی و ائو ییه سی مالی دورومونا گؤره خلعت ، پای، هدیه لر ایتحاف ائدر.
تکمچی بیر ائودن کی بایرام پایین آلدی او بیری قاپی یا گئدیب و اوخویار:

آی تکه نین کندی وار
کندی وار کمندی وار
هر قاپی دا اویناسا
بیر نعلبکی قندی وار

بو تکه اویون ائلر
قوردونان قویون ائلر
ییغار کندین دویوسون
قیزینین تویون ائلر

تکم تکم اویون ائلر
قورد قوشونان قویون ایلر
ییغار آران دویوسون
چپیشین تویون ائلر

تکمچی عاییله مساییلی، گلین قاینانا ایلگی سی، کوره کن قاینانا موضوع سونا، قیز- گلین لرین داورانیش لارینی دا میزاح ائدیب قوشماجا سؤیله یر. بئله لیک له خوش آن لار ساعات لار یارالدیب مراسیم اوجونا چاتار
قیز- گلینه ساتاشیب دا اوخویار :

تکم گئتدی مرنده
تاماشادی گلنده
کول تکمین باشینا
قایناناسی بیلنده

یاشیل لار آی یاشیل لار
دوواردان بویلاشیرلار
بو دؤورانین قیزلاری
أر اوسته ساواشیرلار

آغ دوه نین گؤزلری
یئره گلمز دیزلری
بو دؤورانین قیزلاری
کبین کسر اؤزلری

تکمچی نین سسی گلنده، تکمی اویناداندا ایناناردیق کی بیر تزه ایل یولدا دیر .
بو آرادا چرچی لرده یارانان فورصت دن بهره لنیب کنده گلیب گلین لره قیزلارا آینا- سانجاق- اوزیاغی و داراق گتیریب شعر ایله آواز ایله اشیالارین ساتماق ایسته یردیلر.
اوزامان ایدی کی قادین لار گئدیب‌ چرچی دن تزه کوزه، ساخسی بارداق، بیر شوشه ده گولاب آلاردیلار . گولابی تؤکردیلر تزه کوزه یه کی عطیرلی اولسون ائوین کؤهنه سو کوزه سین سون چرشمبه نین سحری سو باشیندا سیندیراردیلار . قادین لار دییرلر : کؤهنه سو کوزه سی نحس اولار.

آذربایجانین مراسیم لرینین قیدمتی ایسلامدان اؤنجه یه عاییت دیر .
میللت او مراسیم لری دیری ساخلاماق اوچون دین قالیبینده حیفظ ائدیب لر.
ایسلام دان سونرا تکم چی لرده اعتیقادلاری و سئوگی لریندن دولایی دا اولموش اولسا شعرلرینده و سوزلرینده دینی شخصیت لردن آد اپارمیش لار.

جناب جبرئیل نامه گتیردی
گتیرجه یین پیغمبره یئتیردی
موبارک قول لارین گؤیه گؤتوردی
سیزین بو تازا بایرامیز موبارک
ایلیز، آییز، هفته ز، گونوز موبارک

امیرالمومنین تخته چیخاجاق
یزیدین بوینونا نوختا ووراجاق
شیرین شربت سو یئرینه آخاجاق
سیزین بو تزه بایرامېز مۆبارک
ایلیز، آییز، هفته‌ز، گۆنۆز مۆبارک

🔸تاریخ باخېمېندان تکم و تکمچی‌لیک مراسیمی‌نین کؤک و اۏلوشان یئری آذربایجان دېر. تکم یاشام و یئنی حایات تمثیلچی‌سی اۏلاراق بئش مین ایل میلاد دان اؤنجه ساخسې‌لاردا، قېزېل و گۆمۆشدن یازېلان نسنه‌لرده گؤرۆنۆب. تۆرک‌لرین چئشیدلی تمدّۆن‌لرینده بو آنلامې چۏخ گۆجلۆ گؤرۆرۆک.
تَکَمـه بنزر هر بیر دَب و مراسیم هر هانسې اؤلکه‌ده اۏلورسا (حاجی فیروز و ..) تکمچی‌دن تقلید اۏلونموش بیر مراسیم‌لر دیرلر.

قایناق لار:

1- ۴بای ۴ فصل (یازار : ناصر منظوری)

2- بو بیر افسانه دیر (میر علی سید اوو ، ناصر منظوری، آیدین خلفی نین یازی لاریندان اقتباس اولان)

3- فرهنگ تکم و تکمچی (تحقیق و نگارش عمار احمدی)