شعرده‌کی أبزارلار / دومان بختیاری (درس‌لیک)

شعرده‌کی أبزارلار / دومان بختیاری (درس‌لیک)

هر بیر شعر بئش إلئمئنتدن اۏلوشور و گئنَل اۏلاراق بو هم کلاسیک شعر هم ده آزاد شعرلره شامیل اۏلا بیلر. بو یازې‌دا بیر قېسا باخېشیمېز بو إلئمئنت‌لره اۏلاجاق.
شعرده بیرینجی “إلئمئنت” و أبزار
دویقو (إمۏسییا، عاطیفه):
دویقو یا إحساس شعرین ایچ و معنوی قات‌لارېندان بیری دیر. دویقو إلئمئنتی، کئیفییت باخېمېندان شاعیرین إشیک دۆنیاسې و یان-یؤوره‌سینده کئچن اۏلای‌لار’لا نئجه باغلې‌لېغېنا قایېدېر.
دئمه‌لی هر کسین دویقوسو اۏنون “من‌لیڲی”نین بیر کؤلگه‌سی ‌دیر، اۏنا گؤره ده بو “من”لر گئنَل اۏلاراق اۆچ چئشید اۏلور:
1-تک و اؤزل من‌لر:
بو “من” اؤزل اۏلاراق شعری ده اؤزل‌لَشدیریب، مضمونو دا شاعیره ایختیصاص وئره‌رَک، باشدان-باشا شعرین دویقوسونو اؤزل اولای‌لار أساسېندا شعره یئرلَشدیریر. چۏخلو شاعیرلرین شعرینده بو “من” حاکیم دیر (رۏمانتیک شعرلرده چۏخ گؤزه دَڲیر…).
2-سۏسیال (ایجتیماعی) “من”:
بو شاعیرلر شعرلرینده تک اؤزلرینی گؤرمه‌ییرلر، بلکه چۏخلو اؤزلرینه تای اینسان‌لارې دا کی بیر بللی زامان و بللی مکاندا عئینی اۏلای‌لارې یاشایېب، تجرۆبه إدیبلر، نظرده آلاراق اۏنلارېن دا دویقولارېنې شعره گتیریبلر (اۏرتاق دویقو)
اؤرنک اۆچۆن: سحر خانېمېن، بولود قاراچۏرلو، بختیار واهاب‌زاده…نین شعرلرینده اۏلان “من”لر سۏسیاللاشېبلار (من دئمیرم اۆستۆن نیژاددانام من…)
بو تک شاعیرین سؤزۆ دَڲیل، بلکه بیر تۏپلومون سسی دیر.
3-اینسانی و دۆنیالېق “من”:
بورادا شاعیر زامان و مکان تانېمېر. سېنېرلارې پۏزوب، بۆتۆن اینسان‌لېغېن دردینی، سئوینجینی و س. یازېر.
بوگۆن اینسان حاق‌لارېندان یازان شاعیرلر و اینسان‌لېغېن یاراسېنا مرهم گزن شاعیرلرین شعرینده اۏلان “من”لر دۆنیالېق اۏلوب، تۆم اینسان عاطیفه‌سینی یئرین باشا-باشېندا ترپه‌دیر. چۏخ آز شعرلر دۆنیالېق اۏلوب و چۏخ آز شاعیرلر اینسان‌لېغېن یاراسېنې دۆشۆنۆبلر.
ناظیم حیکمت، شاملو، رسول ریضا و س. بو بیچیم شاعیرلرین شعرینده هردن دئدیڲیمیز دۆنیالېق “من”لر گؤرۆنۆر.

شعرده ایکینجی ابزار
“خیال”
تَخَییۆل شعرده:
ذئهن اۏبرازلارېن آراسېندا اۏلان گیزلین ایلگی‌دن أله گلن بیر إنئرژیک إلئمئنت دیر.
(شاعیره ایمکان وئریر اۏبرازلار’لا آنلام‌لارېن آراسېندا ایلگی قورسون)
بو ایلگی اۏ زامان دَڲَرلی و أرزیشلی اۏلاجاق کی اۏ شاعیردن اؤنجه باشقالارې اۏنو کشف إده بیلمه‌سینلر.
اؤرنک اۆچۆن:
گؤڲـه باخ گؤر نئجه قارېن قۏشونو
بو گئجه اوچمازدان یۏلون ایتیریر
آغ گؤڲـَرچین کیمی گؤڲ بیر اوچوشا
قارتالېن قۏرخوسوندان أل گؤتۆرۆر
باخېن بورادا قار و گؤڲـَرچین بلکه عادی اینسان‌لارېن گؤزۆنده هئچ ایلگیلی اۏلمایا، آنجاق شاعیرین ذئهنینده، قارېن قۏشونو (آغ قارېن یاغماسې گؤڲـدن، آغ گؤڲـَرچین‌لرین قارتال قۏرخوسوندان اوچوشو بۏشلایېب یئره إنمه‌لرینه بنزه‌ییب).
خیالین گۆجۆ (صور خیال)، چئشیدلی بَنزَتمه‌لر، مئتافۏرلار (ایستیعاره‌لر) و مجازلارېن شعرده ایشلنمه‌سیندن أله گلیر. هر شاعیر مجبور اۏلاراق هئچ اۏلماسا بیر آز بو خَیال گۆج‌لریندن شعرلرینده گتیرمه‌لی دیر و بونلارې (اؤزۆ یارادا بیلسه داها گۆجلۆ و گؤزل اۏلار) تاپېب، کشف إده بیلمه‌سه، شعری عادی بیر دیلده یازېلېب، اۏخوجودا دا إتگی بوراخا بیلمه‌یه‌جک.
خَیال تنقید اۆچۆن اۏ قَدَر اؤنملی ‌دیر کی، تنقیدچی‌لر همَشه بو سۏرغولارې شعرین حاققېندا خَیال آلانېندا سۏروشورلار:
*شاعیرین تَخَیّۆل نه قَدَر گۆجلۆ دیر؟
*ایلک دؤنه اۏلاراق ایکی اۏبرازېن آراسېندا بو تَخَیّۆل اۆز وئریرمی؟
*خیال إلئمئنت‌لری یاشامېن هاراسېندان ایلگی آلېر؟ (دۏغا، شَهَر یاشامې، کند اۏرتامې و س.)
خَیالېن دَڲـَری اۏنون “عاطیفه”سینه باغلې ‌دېر. عاطیفه‌سیز خَیال، قالارقې اۏلا بیلمَز. شعرده گۆجلۆ بیر تَخَیّۆل یاراتماغا “باخېشېمېز چۏخ فرقلی اۏلمالې دېر.
چالېشاق اۏلای‌لارې باشقالاردان تام درین و فرقلی دۆشۆنَک.

شعرده اۆچۆنجۆ أبزار
“دیل”:
بیلدیڲینیز کیمی دئمه‌لی‌یم “دیل” بیر باغلې و ثابیت بیر شئی دَڲیل، بلکه بیر آغاجا بنزه‌ییر کی یارپاق‌لارې سارالېب، تؤکۆلدۆکده، یئنی یاشېل یارپاق‌لار یئرینه گلیر، اۏنا گؤره ‌دیر بوگۆن گۆنده‌لیک یاشامدا یئنی ایستک‌لر أساسېندا بیر سېرا یئنی سؤزجۆک‌لر یارانېر، یا دا باشقا دیل‌لردن آلېنېر و س. اۏ اۆزدن بیر شعرین دیلینی آراشدېراندا، اۆچ قۏنویا دیققت آپارمالې‌ییق:
1-سؤزجۆک‌لر:
هر شعر بیر سېرا سؤزجۆک‌لردن قوراشدېرېلېر و بو سؤزجۆک‌لر شاعیرین دویقوسونو، عاطیفه‌سینی و شعرده اۏلان سؤزلرینی شعرده عکس إدیر، اۏ اۆزدن شاعیرین ایچینده اۏلان سؤزجۆک‌لری‌نین داغارجېغې گئنیش اۏلدوقجا، شاعیر شعرینده ألی باغلی اۏلمایاجاق، ایچینده‌کی سؤزجۆک‌لرین قېسېرلېغې دا اۏلورسا، شاعیر شعرلرینده ألی باغلې قالاجاق. سؤزجۆک خزینه‌لرینی گئنیشلندیرمه‌ڲه درین و قاپساملې اۏخوماق گرَک دیر، نه‌دن کی شعرین تنقیدینده بو سؤزجۆک‌لر آراشدېرېلېر و اۏرادا بللی اۏلور کی شاعیرین دیلی شعرده سؤزجۆک باخېمېندان هانسې سَوییّه‌ده دیر.
مثلن بیلینیر سؤزجۆک‌لر نه قَدَر أدبی جنبه‌لری وار یا نه بۏیدا گئنل اۏلاراق خالقېن دیلیندن آلېنېب و یا دخیل سؤزجۆک‌لر دیرلر و س.
2-کۏمپۏزیسیۏن‌لار (ترکیب‌لر):
گئنل اۏلاراق هر شاعیر اؤز شعرینده یئنی بیر کۏمپۏزیسیۏن‌لار یاراتمالې دېر کی اۏندان قاباق کیمسه یاراتمایېب و بو کۏمپۏزیسیۏن‌لار شاعیرین شعری‌نین تانېنماغېندا بیر ایمضاء کیمی دیر، یانې شاعیر شعرینی منیمسه‌مک اۆچۆن شعرینده بیر ایز قۏیمالې ‌دېر، اۏ دا “سؤز کۏمپۏزیسیۏن‌لارېندا یارانا بیلر”. اؤرنک اۆچۆن منیم اؤز شعرلریمده یارانان کۏمپۏزیسیۏن‌لاردان:
شعرین دسته‌مازې، دورنالارېن یاز نفسی، دۆڲۆنلۆ آخشامېن پنجره‌سی، سویون جنجره‌سی، کؤرپه سئوگی، طیفیل گۆنش و س.
سؤز کۏمپۏزیسیۏن‌لارېنې یاراتماغا عاطیفه ‌ایله خیال إلئمئنتینی بیر-بیرینه باغلامالې‌یېق و یئنی کۏمپۏزیسیۏن‌ یاراتماغا باخېشېمېزې دَڲیشدیرمه‌لی‌ییک.
3-سؤز دیزیمی (سینتاکسیس، نَحو):
شاعیرین ایستک‌لری‌نین أساسېندا، جۆمله‌لرین بیله‌شَن‌لری‌نین (أجزا) نئجه بیر-بیرینه قۏشولماغې ‌دېر.
شعرین دیلینده بوروشوقلوق اۏلماسېن دئیه هر بیله‌شَن اؤز یئرینده یۏنتانېب اۏتورمالې دېر.
هاردا اۏلماسې‌نېن وورقوسو، فئعلین هاردا گلمه‌سی، مفعول نیشانی‌نی نئجه ساخلامالې‌یېق، قئید، صیفت و س.
شعرین دیلینده سؤز دیزیمی یانلېش‌لېق‌لار اۏلورسا، آنلامې آلماق چتین اۏلاجاق. ایملا باخېمېندان دیلیمیزی دۆز یازمالې‌ییق. “یانلېش سؤزجۆک یانلېش آنلام داشېیار”
شعرین دیلینی آراشدېراندا، کسگین‌لیک’له بو اۆچ قۏنونو گؤزدن کئچیرتمه‌لی‌ییک.

شعرده دؤردۆنجۆ أبزار
“آهنگ”
آهنگدن منظور تکجه شعرین وزنی دَڲیل، بیر شعرین هارمۏنی و آهنگینه أل تاپماق اۆچۆن
بۆتۆن دنگه‌لر دیر کی شعرده آراشدېرېلا بیلر.
شعرین دؤرد چئشید آهنگی اۏلا بیلر (ألبته شعرین بیچیمی و فۏرمو’یلا باغلې‌لېغې وار) یانې ایمکانې وار بیر شعرده بو دؤرد آهنگین هامې‌سې اۏلا، بیر یا ایکی‌سی‌نین اۏلماماسې دا ایمکانلې دېر.
1-شعرین دېش (إشیک) موسیقی‌سی:
بو موسیقی هَمَن عروضی وزنی دیر، سانکی بیر غریزه کیمی دیر کی هامې‌نېن ایستر-ایسته‌مز قولاق‌لارې’یلا اویقون و چۏخلو خۏشا گلیم دیر.
“اوشاق شعرلری‌نین آهنگی گئنل اۏلاراق بو چئشیددن دیر.”
2-قېراق موسیقی (کناری):
بیر موسیقی دیر کی میصراع‌لارېن و سطیرلرین آخېرېندا ایکی کلمه یا حرف آراسېندا اۏلان اۏخشارلېق‌لار و دنگه‌لردن یارانېر. هَمَن (قافیه و ردیف و بونا تای اۏرتاق صامیت و مۆصَوّیت‌لر کی قولاق اۏنلارې إشیدنده لذت آپارېر)
هیجا کلاسیک شعرده چۏخلو ایش‌لَنیلیر
3-ایچ موسیقی (داخیلی):
بۆتۆن دنگه‌لر کی شعرین کلمه‌لرینده اۏلان صامیت و مۆصَوّیت‌لر آراسېندا یارانېب، شعرده ایچ موسیقی دۏغورور؛ اؤرنک اۆچۆن بیر صامیت یا مۆصَوّیتین تکرارلانمېش بیر سطیرده (سَریل سینه‌سینه سَسیمدن سۏووش)
یا (ر، ق) صامیتی‌نین تکرارېنا باخېن:
(قار قالار قارا قارېشېر) بیر موسیقی دۏغورور.
یا هردن بیر دۏغال اۏلایې شعره چکنده، شاعیر اۏنو سسی‌ ایله ایضاح‌لایېر: “شېر-شېر شېرېلدایېر” بوردا شېرېلتې‌نې دویوروق و…
4-معنوی موسیقی:
اۏ موسیقی کی أدبی آرایه‌لردن چۏخلو أله گلیر، اؤرنک اۆچۆن: تضاد، مۆراعات النظیر…
سۏیوق-ایستی، گل-گئت و س. تضاد دېرلار و بیر جۆر موسیقی دۏغورورلار.
“سئلـده بۏغولان سئوگینی چای‌لار سارالاندې”
سئل‌ده سارا بۏغولور و بو بۏغونتوللوقدا بیرحزین ناله وار، اۏنو دویماق اۏلور…

شعرده بئشینجی أبزار
“فۏرم ”
هر شعرین عمومییت‌ده ایکی فورماسی وار :
1-ظاهیری فۏرما: بو فۏرم و شکیل میصراع‌لارېن و بئیت‌لرین قافیه و ردیف دۆزۆلۆشۆندن و یا وزن ترکیب‌لریندن اۏلوشور. اؤرنک اۆچۆن: قصیده، غزل، قۏشما، گرایلې و…
2-درین بیر آنلامې داشېیان شعر فۏرماسې، شعرین “ذئهنی فۏرماسې” یا “ایچ فۏرماسې” دېر بو چئشید فۏرم و شکیل بوندان عیبارت دیر:
(بۆتۆن شعر إلئمئنت‌لری‌نین باغلې‌لېغې بیر شعرین عۆمۆمی بیچیمینده)
دئمه‌لی‌یم بیلدیڲینیز کیمی هر شعر بیر تجرۆبه ‌دیر و بۆتۆن شعر إلئمئنت‌لری، بیرئی‌لَنمیش حالدا اۏ تجرۆبه‌نین تصویرلری‌نین چرچیوه‌سینده شعره گیرمه‌لی دیرلر، یۏخسا شعرده فۏرم قات-قاتېشېق اۏلوب، و آنلامسال چلیشگی قاباغا گله‌جک، یانې بیر بؤلۆم، باشقا بیر بؤلۆمۆ دانېب، اینکار إده‌جک.
پس مجموع‌دا دئمک اۏلار: اۏ زامانا کیمی کی “فۏرم” گۆجلۆ اۏلاراق، شعرین آنلام و ایچ‌لیڲینی حاکیم اۏلمایېب، گؤزل دیر، آما أگر فۏرمون قاتېشېق‌لېغې و تصویرلرین آلېنماماسې مؤحتوانې گیزلَتدی و عاطیفه‌یه شعرده غالېب گلدی، اۏندا دېر کی شعرین اؤلۆم زامانې یئتیشیب و اۏ فۏرم إله (اۏ پادشاهېن گئییمینه بنزه‌ییر کی ترزی ایدّیعا إله‌ییردی یالنېز حلال‌زاده‌لر اۏنو گؤره بیلرلر…)
“دومان بختیاری”