یئنی قاپې Yeni Qapı یئنی قاپې، یئنی باخېش دېر تۆرک دۆنیاسېنا
ایکی یاشلې کؤرپه‌نین آجې حیکایه‌سی / واریث یۏلچویئو (تاریخی حیکایه)
“ایکی یاشلې کؤرپه‌نین یئددی-سککیز وئرشکا اوزونلوقلو کازاچکۏو میسمارې ایله داش دووارا پرچیملمیشدیلر.”
1918-نجی ایلین مارتېندا روس-إرمنی ایتّیفاقې بۏلشئویک-داشناک فۏرماسېندا تظاهۆر إده‌رَک آذربایجاندا میثلی گؤرۆنمه‌میش قېرقېن‌لار تؤرَتدی. اۏ گۆن‌لر نه‌لرین باش وئردیڲیندن اوزون ایل‌لر بیز‌لر خبرسیز قالدېق. یالنېز مۆستقیل‌لیک قازاندېقدان سۏنرا تاریخین بو آغ لکه‌لرینه آیدېن‌لېق گلدی.
“یئنی قاپې” پۏرتا‌لې یازېچې واریثین تۆرکییه‌ده، تادئو یایېن‌لارېندا نشر إدیلن “قېزېل جیب ساعاتې” رۏمانېندان بیر حیصّه‌نی سیزین قوللوغونوزا سونور. همین حیصّه‌ده 1918-نجی ایلین باکې قېرقېنې بیر إرمنی میرزه‌‌نین گۆنده‌لیڲینده‌کی قئید‌لری‌نین درجی ایله اۏخوجو‌لارا چاتدېرېلېر.
نظرینیزه چاتدېراق کی، رۏمان آرشیو سند‌لری أساسېندا قلَمه آلېنېب، بۆتۆن فاکت‌لار رئال دېر.
9-نجو دفتر
“ایسته‌ییرسینیز، من گؤڲ‌لری، یئرلری شاهید چکیم کی، قلم أصلا جان‌سېز دَڲیل، جانلې دېر. اۏ، یازدېق‌لارې‌نېن ماهیَّتینه وارېر، سئوینجیندن بحث إدَنده اؤزۆ ده سئوینیر، کَدَردن بحث إدَنده ایسه درده، غمه، باتېر.
آرتېق تام اۏلاراق باکې’دا منیم میللتیمین مۆسلمان‌لارا قارشې قتل‌عام یاشاما کئچیرتدیک‌لرینه أمین اۏلدوقدان، “إرمنی‌لری مۆسلمان‌لاردان قۏروماق”، “بۏلشئویزمی قبول إرمک ایسته‌مه‌ڲن‌لره بۏلشئویزمی قبول إتدیرمک” کیمی جفنگییات‌لاردان دۏلایې یالان پرده‌سی‌نین کۆچه‌لر بۏیو قالا‌قلانمېش گۆناه‌سېز، دینج مۆسلمان‌لارېن عئیبه‌جر حالا سالېنمېش مئییت‌لری رئال‌لېغې’یلا تام یېرتېلماسېندان سۏنرا من حقیقتن بیر اوتانج حیسّی کئچیردیردیم. آند اۏلسون اۏ مۆقَدَّس یارادانا کی، یئر یارېلسایدې یئره گیرَردیم.
مارتېن 25-نده – اۏندا کی، مارتېن 24-ده 36-نجې تۆرکۆستان پۏلکونون طلبی، ماترۏس‌لارېن حده-قۏرخوسو و چاپاریدزئنین مۆداخیله‌سیندن سۏنرا بیزیمکی‌لر قتل‌عامې دایاندېرمېشدېلار، طرف‌لر آراسېندا بارېشېق إعلان اۏلونموشدو، گئج ده اۏلسا فهله، عسگر و ماترۏس دئپوتات‌لارې سۏوئتی باکې’دا راحات‌لېغې برپا إتمه‌ڲه باشلامېشدې، همین مقامدا بیر ایش ده اۏ اۏلموشدو کی، سۏوئتین مۆسلمان عۆضوۆ کاظېم آخونداۏوا شَهَرین داغ‌لېق حیصّه‌سینی – چمبرکندی مۆمکۆن اۏلا بیله‌جک إرمنی باسقېن‌لارېندان قۏروماق اۆچۆن 10 سیلاحلې ماترۏس وئریلمیشدی. اۏ وعده‌ده تانېش اۏلدوغوم بو فداکار اینسان اؤز ایشینی تکجه چمبرکندی قۏروماق’لا بیتمیش حئساب إتمیردی، کۆچه‌لرده قالا‌قلانمېش مئییت‌لرین یېغېلماسې‌نېن تشکیلی ایله ده مشغول اۏلوردو.
حاشیه‌دَن کنارا چېخېب سؤیله‌ییم کی، بۆتۆن شَهَر اۆزره هم بۏلشئویک‌لرین، هم ده مۆسلمان کۏمیته‌لری‌نین تشکیلاتچې‌لېغې ایله مئییت‌لر یېغېلېردې، “وولکان” جمعيّتی‌نین ایستیفاده‌سیز قالمېش لیمانېنا 6748 مئییت یېغېلمېشدې، سۏنرا اۏنلار پئترۏوسک و ژئلئزنۏدۏرۏژنېی لیمان‌لارېندان باراژ‌لار’لا بیبی هئیبته داشېندې. أن آزې آلتې باراژ مئییت آپارمېشدېلار، آند اۏلسون یارادانا. مئییت یېغېلماسې دۆز 31 مارتا کیمی داوام إتمیشدی. بونلار هله مئییت‌لرین هامې‌سې دَڲیلدی. سۏنرادان بعضی مئییت‌لرین صابونچو، سوراخانې و بینه کند‌لرینده قویو‌لارا باسدېرېلماسې آشکار إدیله‌جَکدی، پۏخلو دره‌ده ایسه إله تکجه بیر قویودان قولاغې، بورنو، جینسيَّتی کسیلمیش، قارنې یېرتېلمېش 57 قادېن مئییتی آشکارلاناجاقدې.
هه، آخونداۏو نیکۏلایئوسک کۆچه‌سیندن مئییت‌لر داشېناندا گؤزلریندن بیلدېر-بیلدېر یاش آخېداراق اۆچ و بئش یاشلې اوشاق‌لارېن، گیمنازییا شایېردلارې‌نېن مئییت‌لرینی منه گؤرسه‌دیب سۏروشوردو کی، آللاه هئچ بو ظۆلمۆ گؤتۆرَرمی.
مرکزی تۆرمه‌نین یانېندا 400 مۆسلمان مئییتی سایدېم. هامې‌سې سۏیوندورولموشدو، باش‌لارې باتې ایستیقامتینده قۏیولموشدو. نییه؟ بیلمه‌دیم.
غئیری-ایختییاری گؤز‌لریم مئییت‌لرین آراسېندا اۆچ مۆسلمان تانېشېمېن مئییتینی آختارېردې، عذاب’لا اؤلدۆرۆلمۆش اینسان‌لارېن هامېسې‌نېن گؤزلرینه، بورون‌لارېنا، آغېز‌لارېنا دَهشَت ایفاده‌سی نئجه قۏنموشدوسا، سانکی هامې‌سې بیر-بیری‌نین اۏخشارې ایدی، کیمین کیم اۏلماسېنې چتین آیېرد إدَردین.
من بو یازېمېن أوّلینده قلمین جانلې اۏلماسېندان، یازدېق‌لارې‌نېن ماهیَّتینه وارماسېندان بۏشونا سؤز آچمادېم. زیرا، یازدېغېم قئید‌لرین حجم‌جه چۏخ بؤیۆمه‌مه‌سی، بئلیمه شلله‌ییب اؤزۆم’له إلدن-إله گزدیردیڲیم رۆکزاکېمې تام ضبط إتمه‌مه‌سی اۆچۆن اۏنسوز دا چۏخ مَطلب‌لری قئید إتمکدن واز کئچیر، بیر چئشید قناعَت رئژیمینه عمل إدیرم. همین گۆن کاظېم آخونداۏوون بیر اینصافلې قزئته‌چی سایاراق منی و هَوَسکار فۏتۏقراف اۏلان روس ولادیمیر سۏکۏلۏوو کرپیج‌خانا دئییلن یاشایېش مسکنینه دعوت إتمه‌سی سۏکۏلۏودان تاریخ اۆچۆن اۆچ-دؤرد فۏتۏ چکمه‌سی خواهیشی نه‌دَنین‌دن دۏغموشدو، آما اۏ آن‌لاردا باخ محض دئدیڲیم قلم’له باغلې اۏلای باش وئردی. نئجه کی، بیر وحشت گؤرَنده اینسانېن دامارېندا قانې دۏنور، باخ إله‌جه ده، منیم قلمیمین مۆرَکَّبی دۏندو، نه ایللاه إله‌دیم، قئید‌لریمی باشا چاتدېرا بیلمه‌ییب تیترک ألیم’له بیرتَهَر قلمیمی و قئید دفتریمی رۆکزاکېما دۆرتۆشدۆرۆب گؤزۆم’له گؤردۆڲۆم، اینسان‌لېق’لا بیر آرایا گلمه‌یه‌جَک صحنه‌نی بئینیمه یازاسې اۏلدوم.
بیر إوده سۏکۏلۏو ایلک فۏتۏسونو چَکدی، ایکی یاشلې کؤرپه‌نی یئددی-سککیز وئرشکا اوزونلوقلو کازاچکۏو میسمارې ایله داش دووارا پرچیم‌لَمیشدیلر. ایکینجی إوده نؤوبَتی فۏتۏسونو چکه‌سی اۏلان سۏکۏلۏو ایچینی چکه‌رَک “حئیوان‌لار” سؤیله‌دی، بو سؤزۆن، ساندېم کی، بیز‌لرین هر بیرینه، اۏ جۆمله‌دن منه ده عاییدییاتې وار، اؤزۆ ده چۏخ دېر.
یاتاقدا 13-14 یاشلې چېلپاق قېز اوزانېقلې دورومدا أبَدی یوخویا دالمېشدې، بَدَنی قانچېر-قانچېر ایدی، آیاق‌لارې آرالې’یدې، آیاق‌لارې‌نېن آراسېندا قان گؤلمه‌چه‌سی یارانمېشدې، ایکی-اۆچ میلچک وېزېلتېلایاراق قان ایچیردی. چاره‌سیزی اۏن‌لارجا شخص سېرا ایله زۏرلامېشدې، إله بو تجاوۆزدن ده دۆنیاسېنې دَڲیشمیشدی، اۏلدوقجا اۆرَک‌داغلایان مَنظَره ایدی.
داها بیر نئچه إوی گزَندن سۏنرا نؤوبَتی إوه یئتیشنده بیرینجی اۏتاقدا یئرده 23-24 یاشلې لۆت قادېنېن و آلتې-یئددی یاشلې اۏغلان اوشاغې‌نېن مئییتینی گؤردۆک. ایکینجی اۏتاغا کئچنده ایسه… من بیلمیرَم، واللاه بیلمیرَم، مۆقَدَّس خاچ حاقّې بیلمیرَم، اینسان هانسې آنېندا بۆتۆن اینسان‌لېق دئییلن اؤزل‌لیک‌لر جمعینی ایتیریب عالی یارادانېن ایراده‌سی‌نین ضیدّینه اۏلاراق أن یېرتېجې، أن وحشی حئیواندان بئله یېرتېجې و وحشی خیصلَته دۆشه بیلَر. یئرده سۆت‌أ‌مَر کؤرپه مئییتی واردې، صیفَتینده‌کی گۆلۆمسَر ایفاده اۏندان خبر وئریردی کی، کۆره‌ڲینه سۆنگۆ سۏخولا‌رکن شیپ-شیرین یوخودایمېش. بیلمیرَم، اوشاق‌لار یوخو گؤره بیلیر‌لرمی، آنجاق همین آن اۏنون گؤزَل یوخو گؤردۆڲۆ شک‌سیز ایدی. بلکه ده یوخوسوندا اۏ بؤیۆمۆشدۆ، خۏشبخت‌لیک، بخته‌ورچی‌لیک دَنیزینه باش وورماقدایدې… کؤرپه‌نین أل-آیاغېنې ایسه ایچه‌ری سۏخولموش کیر‌لی-پاسلې کۆچه ایت‌لری گمیریب دیدیشدیریردی.
سۏکۏلۏو نئجه دَهشَته گلدی’سه فۏتۏ چکمه‌ڲی دایاندېرېب هؤولناک اۏرادان قاچدې، منسه آخونداۏوون فاصیله‌سیز یاغدېرېلان “بونو آللاه گؤتۆرَرمی” سوال‌لارې‌نېن سیلله کیمی اۆزۆمه-گؤزۆمه چېرپېلان شیدَّتیندن قورتولماق اۆچۆن مېخلانېب یئرده قالمېش ظالېم آیاق‌لارېمدان ترپه‌نیب گئتمه‌ڲی عاجیزانه صورتده ریجا إده-إده قالدېم…
بو اۏلای منی نئجه أزمیشدی، قلبیمی نئجه اینلَتمیشدی، سؤیله‌یه بیلمیرَم. دفعه‌لر’له اۏ یاتاقدا قان-ایچینده اؤلۆب قالمېش کۆتله‌وی زۏرلانمایا معروض قالا‌ن قېزېن یئرینده باجېم نۏرانې، نیشانلېم آنوشو تَصَوّۆر إدیب اۆره‌ڲیمین چېرپېنتې‌لارېندان کؤکسۆمۆ یارېب چؤله چېخاجاغې و گریلن دامار‌لارېن تاب گتیرمه‌یه‌رک پارتلایېب یاشادېغېم إوین آغ‌آپپاق دووار‌لارېنې آل قېرمېزې قان’لا بولاشدېراجاغې تأثّۆراتې یاشامېشدېم همین گئجه.
هله اۏ کؤرپه!!! آمان آللاه!
چۏخ سارشېلمېشدېم. نه‌یین باهاسېنا اۏلور’سا اۏلسون گئرییه قایېتماق ایسته‌ییردیم، آما دئزئرتیر دامغاسې آلاجاغېمدان، آنا-آتامېن اینجیلدیلمه‌سیندن حدسیز إحتیاط إتمه‌ڲیم یئنه ده منیم شرعین قۏینوندا دوروش گتیریب قالماغېمې دیکته إدیردی.
***
باکې قتل‌عامې خېر‌دا-پارا إپیزۏد‌لارې چېخماق شرطی ایله یاتېرېلمېشدې، “ایره‌لی” داشناک قزئتی یازېردې کی، بو سۏن خۏشاگلمز گۆن‌لرده إرمنی میللی شوراسې مۆسلمان أها‌لینی باجاردېقجا مۆدافیعه إدیر، اۏنلارې حیمایه‌سی آلتېنا آلېردې. بو بۏیدا یالان‌مې اۏلاردې؟
مۆسلمان کۏمیته‌لری ایسه قېرقېنېن، زیانېن میقیاسېنې حئسابلایېردې. تکجه إله 19-21 مارت تاریخ‌لرینده – اۆچ گۆنده باکې’دا 11 مین مۆسلمان اؤلدۆرۆلمۆشدۆ، أها‌لییه 400000000 روبل زیان دَڲمیشدی. باکې‌نېن مۆسلمان‌لار یاشایان مممدلی، پۏخلو دره و کرپیج‌خانا آد‌لې حیصّه‌لری بۆسبۆتۆن داغېدېلمېش، أهالی‌سی گۆللـه‌لَنمیش، سۆنگۆدن کئچیردیلمیشدی. شَهَرین مرکزینده‌کی أکثر بینا‌لار، مئهمان‌خانا و ماغازا‌لار غارت إدیلمیش، یاندېرېلمېشدې. بیر ده تکرارلایېم کی، باکې‌نېن غرور رمزی اۏلان، آرشیتئکتورا شئدئوری ایسماعیلییه بیناسې دا همچینین.
آرا آزاجېق ساکیت‌لَشَن کیمی واهیمه و پانیکا ایچینده اۏلان بعضی باکې ساکین‌لری جان‌لارېنې قورتارماق اۆچۆن بیله‌جری دَمیر یۏلو دوراغېنا (باکې دوراغې قولدور‌لارېن تام نظارَتینده ایدی) گئدیر، اۏردان فایتۏن’لا 50 روبل اؤده‌مک’له سومقایېت دوراغېنا یۏللانېر، اۏردان یۆک واقۏنو ایله خاچمازا، اۏردان دا آت‌لار’لا قوبایا پناه آپارېردې. حال‌بوکی، منیم ألیمده صحیح معلومات وار ایدی کی، مۆسلمان قېرقېنې تک باکې ایله محدودلاشمایاجاق، بؤیۆک دَمیر یۏلو دوراق‌لارېندا – یئولاخ، اوجار و کۆرده‌میرده، أن أساس جۏغرافیا نؤقطه‌‌لرده – قوبا، لنکران و گنجه قوبئرنییاسېندا، خۆصوصَن شاماخې‌دا داها آزقېن‌لېق’لا داوام إتدیریله‌جک.
باکې قېرقېنېندان کئچن نؤوبَتی گۆن‌لرده من عذاب و سَکسَکه ایچینده اؤنجه‌کی ایزلیڲیمده یاشاماقدا داوام إدیر، هر گۆنۆمۆ بیر شۆشه وۏدکا ایله بیتیرمک’له نؤوبَتی گۆنده پۏقۏسۏودان خیدمتیمی بیتیرمه‌ڲیم و گئرییه – وطنه قایېتماغېم مۆژده‌سینی گؤزله‌ییردیم. آما بو گؤزلَنتیم إله گؤزلَنتی اۏلاراق دا قالېر، قورقوشون آغېرلېغېندا اۏلان اومودلارېم پۏلاد آغېرلېغېندا اۏلان رئال‌لېق یۆکۆنۆن آلتېندا چابالایېب اینله‌ییردی.
اۏتاق یۏلداش‌لارېم یاخشې کی، مۆرَخَّص اۏلوب گئتمیشدیلر. یۏخ’سا بو آغېر دورومدا اۏنلارېن مؤوجودیییاتېنا ساده‌جه تاب گتیره بیلمه‌یه‌جکدیم. شَهَره چېخېر، پۏقۏسۏوون، یانېنا گئدیب-گلیر، بو شَهَرده یئگانه همدمیم اۏلان یاکۏو سمیرنۏوو زییارَت إدیب ساعات‌لارجا صؤحبَت‌لَشیر، باکې‌نېن تالانمېش، خارابالېغا چئوریلمیش باش کۆچه‌لری ایله درد‌لی-درد‌لی گزیشیردیم.
پۏقۏسۏوون یانېنا گئدیب-گلنده ده، باشقا إرمنی کۏمیته‌لرینه باش ووراندا دا، کۆچه‌لری گزَنده ده فیکریم-ذیکریم هم ده اۏندا اۏلوردو کی، بیردن هاملئتی گؤره‌رَم، اۏندان بیر خبر بیله‌رَم. حئساب’لا اۏ دا بو وعده‌‌لر زاقافقازییادا اۏلما‌لې’یدې، طالئع بیزی کاش کی، یئنی‌دن گؤرۆشدۆره‌یدی، کئچمیش اۏ خۏشبخت یاشامېمېن یئگانه یادیگارې ایله بیرجه آن باش-باشا قالا بیلمه‌ییم منه بو ایضطیرابلې آی‌لاردان، ایل‌لردن قات-قات دَڲَر‌لی اۏلاردې. آما هاملئت‌دن یۏخ، قریقۏری مئلکومیان‌دان خبر توتدوم – قریقۏری عمیم‌دن، آتامېن دۏستوندان. اۏ شخصدن کی، 1912-نجی ایلین گۆنَشلی و کۆلَکلی بیر گۆنۆنده اۆسکۆدرده‌کی إویمیزه قۏناق گلیب آنامېن پیشیردیڲی یاشېل لۏبیا سۏیوتماسېنې سارېمساق-قاتېق’لا به-به’له یئدیڲی زاماندا آتامېن منی ایشه دۆزَلتمک خواهیشینی منی باخ بو بلایا – بو اۏکۆز بۏیوندوروغونا سالماق’لا حَلّ إده‌رَک یاخشې‌لېق إتدیڲی حالدا أصلینده گؤرۆنمز بیر پیس‌لیک إله‌میشدی. سۏنرادان، نئجه کی مَعنوی اؤلۆمۆمه بو جۆر نه‌دنکار اۏلموشدوسا، إله‌جه، واندا آلچاق مئسرۏپ اۆلگۆج طرفیندن حَبس إدیله‌رک ظۆلمت زئرزَمی‌یه سالېندېغېمدا دا خیلاص‌کارېما چئوریلمیشدی، خبریمی إشیدیب درحال وانا گلمیش، ایلگی‌لری‌نین کؤمه‌ڲی ایله منی فیزیکی اؤلۆمۆن پنجه‌سیندن قۏپارمېشدې. پاراپئت یانېنداکې إرمنی کیلیساسېندان عزیزلریم اۆچۆن دوعا إتمک آینې بیتیریب چېخاندا کۏنستانتینۏپۏلدا آتام’لا قریقۏری عمی‌نین مۆشتَرَک دۏست‌لارې اۏلان وارتاز عمی‌نی گؤردۆم. تانرېم، اؤزگه واختې هئچ سلام وئرمه‌دیڲیم، چۏخ دا خۏشلامادېغېم بو آدامې بورادا گؤره‌جَک نئجه سئویندیم، اۏنا سارماشېب نئجه آغلادېم؟! وارتازدان کۏنستانتینۏپۏلون، حتتا آتامېن بئله اییینی دا آلدېم همین آندا. باخ اۏندا حال-أحوال توتماغېمېزېن سۏنوندا قریقۏری عمیمین إعدام إدیلمه‌سی خبرینی إشیتجک سارسېلدېم. دئمزسن‌میش، قریقۏری مئلکومیان 1915-نجی ایلین 17-18 اییولوندا دییارباکېرېن زییئر کندینده 500 قیامچې‌نېن، 29 اییولدا ماراش‌دا 400 قیامچې‌نېن، 2-3 آقوستدا سیواس‌دا دا یئنه ده 400 قیامچې‌نېن عۆصیان‌لارې‌نېن تشکیلاتچې‌لارېندان بیری کیمی دئندیل یاخېن‌لېغېندا حَبس اۏلوناراق إعدام إدیلیبمیش.
اۏنون’لا موش‌دا اۏلاندا – 1915-نجی ایلین یانوارېندا سۏن دفعه تئلئفۏن ایلگیمیزی خاطېرلادېم. گؤز یاشې ایچینده تام یۏرولدوغومو، اوساندېغېمې، حتتا اینتیهار إده‌جه‌ڲیمی سؤیله‌میشدیم‌کی. اۏ دا دئمیشدی، “عاغلېنې باشېنا یېغ، اوزاغې آپرئلده ساواش بیته‌جک. بختین گتیرسه مۆستقیل إرمنیستا‌نېن فدایی‌سی کیمی، گتیر‌مه’سه ایسه زنگین تجرۆبه‌یه ما‌لیک بیر قزئته‌چی کیمی کۏنستانتینۏپۏ’لا دؤنه‌جکسن، آتان دا سنی إولَندیره‌جک. تۏیوندا دا قریقۏری عمین موسیقیچی‌لری اؤزۆ دعوت إده‌جک، آشېق شئرام و آشېق آواسېنې چاغېراجاغام، بیر إرمنی “تره‌کَمه”سی ده اۏینایاجاغام”.
سۏنا قَدَر میللتچی، سۏنا قَدَر غرضلی اۏلدو. حتتا سۏن سؤز‌لرینده ده تۆرکۆن “تره‌کَمه”سینه إرمنی “تره‌کَمه”سی دئدی. إح. یاشام. سَنین دۏلانباج یۏل‌لارېندا آزماماق بلکه ده ایمکان‌سېز دېر.
***
بیر ده بیلیر‌سینیز، 1918-نجی ایلین مارتېندا باکې کۆچه‌لرینده نه‌یی مۆشاهیده إتمک آجېناجاقلې‌یدې؟ تئزآلدانان مۆسلمان‌لار اۏنلارا دَڲَن زیانا گؤره شاومیا‌نېن، اۏنون أل‌آلتې‌لارې‌نېن قبولونا دۆشمک اۆچۆن اوزون-اوزادې نؤوبه‌لر یاراتمېشدېلار، خېر‌دا قان‌ایچن‌لرین ووردوق‌لارې زیانا گؤره بؤیۆک قان‌ایچن‌لردن پناه اوموردولار. بئله بیر اۏلایېن دا شاهیدی اۏلموشدوم: قېرقېن زامانې آیاغېندان گۆلـله دَڲیب آمپوتاسییایا معروض قالا‌ن سئرکۏونېی، 18 عۆنوانېندا یاشایان بئناوا بیری‌سی – مممد علی‌یئو عصا‌لارا دیره‌نه‌رَک ایکی سوتکا گئجه-گۆندۆز نؤوبه گؤزله‌میش، نهایت شاومیا‌نېن کابینینه دۆشنده گؤزلریندن یاش آخېداراق عائله عۆضولری‌نین گۆلـله‌لندیڲینی، بۆتۆن أملاکې‌نېن تالاندېغېنې سؤیله‌میش، چاره‌سیز دوروما دۆشدۆڲۆنۆ وورغولایاراق ایمداد دیله‌میشدی. شاومیانسا اۆز-گؤزۆنۆ تورشودوب: “آللاهېنا شۆکۆر إله کی، اؤزۆن ساغ قالمېسان. گئت بوردان!” – حَده‌سی ایله اۏنو قۏوموشدو.
همین دؤنَم‌لر باکې’یا اۆرَک داغلایان بیر مَنظَره حاکیم ایدی. إرمنی إولرینده شادیانا‌لېق، یئییب-ایچمه، غلبه تنتَنه‌سی اؤز إپۏگئی حالېنا چاتمېشدې. (بیر گۆن قاپېمې دؤڲۆب، إرمنی مۆهندیس آدامۏوون یاشام یۏلداشې منه بیر اۏووج شیرین‌لیک قند ده گتیریب وئرمیشدی، مۆسلمان‌لارېن بایرامېنې قارا گتیریب قان‌لارېنا سوساندېغېنې گؤره‌جَک إولره شکر پایلایاجاغېنې عهد إتدیڲینی دیله گتیر‌میشدی). إرمنی کۏمیته‌لری، داشناک بۆرۏسو مجلیس‌لر، بال‌لار کئچیردیر، ألده إتدیک‌لری میلیۏن‌لار’لا پولون، داش-قاشېن ایشېغېندا قۏپاردېق‌لارې تۏن-تۏن أرزاقدان ایصرافجاسېنا دادېر، اۏخویور، رقص إدیر، أڲلَنیردیلر. دۏغما‌لارېنې ایتیرَن، إو-إشیڲی یاندېرېلان ساغ قالمېش مۆسلمان‌لار ایسه (شیکست قالا‌نې، یارا‌لې اۏلان‌لارې دا کیفایت قَدَر ایدی) چکدیک‌لری دَهشَتلی عذاب’لا باهم بۆتۆن مادیات‌لارېنې، أرزاق إحتیاط‌لارېنې ایتیردیک‌لرینه گؤره ایندی ده آج‌لېق تهلۆکه‌سینه توش گلمیشدیلر. اۏ گۆن‌لرده گؤز‌لریم شَهَر زیبیل‌لیک‌لرینده یئمک آختاران، آجېندان کۆچه‌ده یېخېلېب قالا‌ن مۆسلمان‌لارې گؤرمه‌ڲه آلېشمېشدې. زنگین نفت سلطنَتی‌نین آبۏرۏگئن میللتی‌نین بو حالا سالېنماسې، فیکریمجه، چۏخ بؤیۆک عدالت‌سیز‌لیک ایدی. آما بو عدالت‌سیزلیڲی بیر إرمنی کیمی إعتیراف إتمه‌ڲیم کیمه لازېم ایدی؟ پۏقۏسۏو و پۏقۏسۏوکیمی‌لر “وطن خایینی” دامغاسې ایله درحال منیم محویمه فرمان وئرَر، عائله‌می بئله تعقیبه معروض قۏیاردېلار. مۆسلمان‌لار اۆچۆن’سه منیم – سېراوې بیر إرمنی یازارې‌نېن، سؤزۆ سؤزلر یانېندا میلچک وېزېلتې‌سې قَدَر بئله إشیدیلمه‌یه‌جک بیر مغمون، عاجیز، گۆجسۆز بنده‌نین سؤیله‌دیک‌لری یارا‌لارېنا ملهم، دردلرینه تَسَلّی اۏلا بیلمه‌یه‌جکدی. منیم میللتیم مسیحی اۏلماسې – مسیحی گۆج‌لره آرخالانماسې حئسابېنا بو مۆجادیله‌ده گۆجلۆ طرف ایدی، مۆسلمان‌لارې تام یئنمیشدی – أساس حقیقت باخ بویدو.
اۏ کی أحمد عیزّت پاشا‌نېن أمری’یله یاش سئنزینه گؤره اۏردودان کنارلاشدېرېلمېش ماراش کۏمانتانې سۆلئیمان پاشا تَسَلّی اۆچۆن آتلې قارېشقا‌لارې دؤڲۆشدۆررکن تَقریبَن عئینی اؤلچۆلۆ-بیچیملی، عئینی گۆجلۆ قارېشقا‌لاردان بیرینه قاهمار چېخاراق یۏغون بارماغې’یلا باشقاسېنې داییم آشاغې ایته‌له‌ییردی، عئینَن اۏ جۆر ده بۏلشئویزمین یۏغون بارماغې إرمنی – مۆسلمان مۆناقیشه‌سینین مۆقَدَّراتېنې حَلّ إتمکده’یدی.
قاران‌لېق دۆشنده قاراباسما‌لارېم باشلایېردې، عاغلېمې گئت-گئده ایتیرمک اۆزره اۏلدوغومو إحتیمال‌لارېم، فرضیيّه‌لریم داها آیدېن ایثباتلایېردې. بو شَهَرین هر گۆن تکرارلانان کۆلَک‌لری‌نین وېیېلتې‌سې پنجره‌نی چرچیوه قارېشېق قۏپارماق، دامې لاخلادېب اوچورماق چابالا‌رې’یلا چېخارتدېق‌لارې سَس-صَدا’یلا منه لاپ سارېمې اوددوروردو. بیر یاندان دا، چۏخ گۆمان، إو صاحیبه‌سی‌نین یانېنا گلَن إرکک‌لرین گئجه یارې بئله اوسانمازدان تاختا پیلله‌لری جېرېلداداراق آشاغې-یوخارې چېخما‌لارې ایچیمه وَلوَله سالېردې. گؤز‌لریم یوخوسوزلوقدان آلېشېب یانسا بئله اۏنلارې یومان کیمی گاه بو لعنته گلمیش سَس‌لرین قۏرخو-هۆرکۆسۆ، اۏنلار ایمکان وئرَنده ایسه همین اۏ قاراباسما‌لارېن باسقې‌سې (داها چۏخ قاینار سو ایله دۏلو قازان باشېما أندریلیر، عرشه چاتان تۏنقالدا حئیوان کیمی أتیم شیشه تاخېلېب قېزاردېلېر، خنجر’له گؤزۆم اۏوولوب خېرچېلتې’یلا یئره تؤکۆلۆردۆ) منی یاتاقدان دیک آتېلماغا، ایشېغې یاندېراراق سو قرافی‌نینی باشېما چکمه‌ڲه، یانقېمېن سؤندۆرۆلمه‌سی پرۏسئسی‌نین بیر بئله اوزون چکمه‌سیندن سۏنرا دا تنگ‌نفس حالدا جیب‌لریمی آختاراراق پاپیرۏس و کیبریت تاپېب جیڲرلریمین محوینی لابۆدلشدیرَن پاپیرۏس‌چکمه جزا‌سېنا سؤوق إدیردی.
بئله واخت‌لار “بلکه من لعنت‌لَنمیشم” دئیه دۆشۆنۆر، بو دۆشۆنجه‌نین اؤلدۆرۆجۆ إتکی‌سی اؤنجه‌کی دورومومو بونون یانېندا لاپ تۏیاگئتمه‌لی إدیردی. اؤزۆمۆ حامام اۏتاغېنا سالېب باشېمې سۏیوق سویون آلتېنا توتور، فېنخېرېب بورنومو تمیز‌له‌مک’له کسیلمکده اۏلان نفسیمی برپا إده‌جه‌ڲیمی دۆشۆنۆر، بیر ده آلۏمینیۏم تۆبیکده‌کی مئنتۏل دادې وئرَن پاستا ایله جیدّی-جهد’له، وار-گۆجۆم’له دیش‌لریمی سۆرتۆردۆم.
هاچانسا هاردان’سا اۏخوموشدوم کی، روحی سارسېنتې کئچیردن اینسان‌لارېن اؤزل غریبه‌لیک‌لری اۏلور، گئجه یارې‌سې دیشیمین مینا قاتې‌نېن ایندیجه قۏپارېلېب آپارېلاجاغې تأثّۆراتې یارادان چۏخ کۏبود تماس’لا دیش فېرچالاماغېم، شۆبهه‌سیز، منیم روحی سارسېنتېمې ایثباتلایان اؤزل غریبه‌لیڲیم سایېلا بیلَردی.
تاریخ اۏنا گؤره تاریخ اۏلور کی، گۆجلۆیه خیدمت إدیب گۆجسۆزۆ آشاغېلایېر. تاریخین قَلَمینی، کاغېذېنې گۆجلۆلر آیېرېر، اۏنو یازان میرزه‌لری گۆجلۆلر سئچیر، بیر تیکه چؤره‌ڲینی، بیر ایچیم سویونو وئریر کی، اۏتور یاز. اۏنلار دا یازېر. قارایا آغ، آغا قارا دئیه-دئیه یازدېق‌لارېنې اۆست-اۆسته قالا‌قلایېرلار.
شرفین تاریخی أصلا مۆمکۆن اۏلان شئی دَڲیل. منجه، یالنېز شرف‌سیز‌لیڲین تاریخی مؤوجود دېر!”
بَنزَرگه‌لر / Bənzərgələr
ایکی اؤلۆ / زیبا غیور (حیکایه)
ایکیدیللیلیک و اۏنون'لا ایلگیلی قۏنولار / آیهان…
ایلان / رحیم علی‌یئو (حیکایه)
قار دنهلری / آیناز بزرگان (حیکایه)
بوز / اومان میانالې (حیکایه)
جزا / سئوینج إلسئور (حیکایه)
یالقېز إو / سحر روحی (حیکایه)
سۏیوق أللر / ناییله علییئوا (حیکایه)
قایېدېش / إسمیرا حۆسئینلی (حیکایه)
Varis azərbaycanın danışan dilidir.