یئنی قاپې Yeni Qapı یئنی قاپې، یئنی باخېش دېر تۆرک دۆنیاسېنا
کؤچۆرۆب اویقونلاشدېران: آیهان میانالې،
علی و نینۏ / قوربان سعید
بیرینجی بؤلۆم…
باکې’دا‌کې روس امپراطور هومانیتار گیمنازییاسې‌نېن اۆچۆنجۆ صینفینده اۏخویارکن بیز قېرخ اؤرگنچی ایدیک. اۏنلاردان اۏتوزو مۆسلمان، دؤردۆ إرمنی، ایکی‌سی پۏلیاک، اۆچۆ فیرقنت، بیری ایسه روس ایدی. گۆنۆن ایکینجی یارې‌سېندا جۏغرافیا دَرسی کئچیردیک. اۏ گۆنه‌جن ایچیمیزده شَهَریمیزین سۏن دَرَجه ماراقلې جۏغرافی دورومونا دیققت إدَن اۏلمامېشدې. لاکین ایندی پرۏفئسۏر سانین گۆجسۆز سَسی’یله بیزه شَهَریمیزین جۏغرافی دورومونو باشا سالېردې. بیز، ساکیتجه اۏتوروب اۏنون دئدیک‌لرینه دیققت’له قولاق آسېردېق. “اوروپانېن دۏغو سرحَد‌لری قوزئی‌ده بوزلو قوزئی اۏقیانوسوندان، باتېدا آتلانتیک اۏقیانوسوندان، گۆنئی‌ده دا آرا‌لېق دَنیزیند‌ن کئچیر. اوروپانېن دۏغو سرحَدی ایسه روس ایمپئرییاسې‌نېن ایچیندن، اورال سېرا داغ‌لارې بۏیونجا آشاغې، خزر دَنیزیند‌ن و قافقازدان کئچیر. بعضی عالیم‌لر قافقاز داغ‌لارې‌نېن گۆنئینده‌کی بؤلگه‌نی آسیایا عایید إدیرلر. باشقا عالیم‌لر ایسه بو بؤلگه‌نی مدَنی جَهَتدن اینکیشاف إتدیڲی اۆچۆن اوروپایا عایید إدیرلر. اوشاق‌لار، دئمک ایسته‌ییرم کی، شَهَریمیزین قاباقجېل اوروپایا مې، یۏخ’سا گئریده قالمېش آسیایامې عایید اۏلاجاغېنې بَلیرمیش إتمک سیزین مؤوقئعینیزدن آسېلې دېر”. اؤرگتمَنیمیزین اؤزۆندن راضې حالدا گۆلۆمسه‌مه‌سی بیلینیردی.
کۆره‌ڲیمیزه بیردن بیره آغېر سۏرغو یۆکۆنۆن قۏیولماسې بیز‌ده چاشقېن‌لېق یاراتدې. بو سوالا جاواب وئرمک اۆچۆن بؤیۆک ذکا طلب اۏلونوردو.
سۏنرا أن آرخا سېرادا اۏتوران مممد حئیدر ألینی قالدېرېب دئدی:
“جناب پرۏفئسۏر، بیز آسیادا قالماق ایسته‌ییریک”. صینیفده بَرک قَهقَهه قۏپدو. مممد حئیدر ایکینجی ایل ایدی کی، اۆچۆنجۆ صینیفده اۏخویوردو. باکې آسیا طرفینده قالدېغې مؤهلَتده مممد حئیدرین ده اۆچۆنجۆ صینیفده بیر ایل داها اۏخوماسې لابۆد ایدی. چۆنکی، ماعاریف ناظیر‌لیڲی‌نین قرارېنا أساسن روسییه‌نین آسیا بؤلگه‌سینده‌کی یئرلی اؤرگنچی‌لره عئینی صینیفده کئف‌لری ایسته‌دیک‌لری قَدَر قالماق ایجازه‌سی وئریلیردی. روس اۏرتا مکتب اؤرگتمن‌لری‌نین قېزېلې ساپلا ایشلَنمیش اونیفۏرماسېنې گئیمیش پرۏفئسۏر ثانین آلنېنې قېرېشدېرېب: “دئمک مممد حئیدر، سن آسیادا قالماق ایسته‌ییرسَن؟ بیر چۏخ قاباغا. دئ گؤرۆم فیکرینی أساسلاندېرا بیلرسن‌می؟ مممد حئیدر قېزارمېش حالدا قاباغا چېخدې، لاکین بیر شئی دئیه بیلمه‌دی. اۏنون آغزې آچېق، آلنې قېرېشمېش، باخېش‌لارې ایسه آنلام‌سېز ایدی. مممد حئیدرین آخماق سایاغې دوروموندان دؤرد إرمنی، ایکی پۏلیاک، اۆچ فیرقه‌نت و بیر روس سۏن دَرَجه حظّ آلدېق‌لارې آندا، من ألیمی قالدېرېب دئدیم کی:
-جناب پرۏفئسۏر، من ده آسیادا قالماق ایستَردیم؟
-علی خان شیروانشیر! سن ده می؟ یاخشې چېخ قاباغا باخاق – پرۏفئسۏر ثانین آلت دۏداغېنې قاباغا اوزادېب، اۏنو خزر دَنیزی ساحیل‌لرینه قَدَر گتیرمیش طالئعینه لعنت‌لر یاغدېردې. سۏنرا اؤسکۆرۆب، غرور’لا دئدی: – هئچ اۏلماسا سن اؤز فیکرینی سؤیله‌یه بیلرسن‌می؟”
-بَلی، اۏنا گؤره کی، آسیانې سئویرَم.
-سئویرسن، إیله می؟ یاخشې، سن حقیقتن گئری قالمېش اؤلکه‌لرده اۏلموسان‌مې؟ میثال اۆچۆن تئهراندا؟
-بَلی اۏلموشام؟ کئچن یاز اۏرادایدېم؟
-یاخشې، إله ایسه اۏرا‌دا هئچ اوروپا مدنیيَّتی‌نین بؤیۆک ناییلییَّت‌لریندن بیرینی گؤردۆنمۆ؟ مثَلَن اۏتۏمۏبیل گؤردۆنمۆ؟
-بَلی گؤردۆم، اؤزۆ ده لاپ بؤیۆڲۆنۆ. یانې اۏتوز نفردن آرتېق آدام توتان اوتوبوس‌لارې گؤردۆم. بو اوتوبوس‌لار شَهَر ایچینده ایشله‌میر‌لر. اۏنلار آنجاق بیر شَهَردن اۏ بیری شَهَره ایشله‌ییر‌لر.
-بو دفعه اۏ گؤردۆک‌لرین اوتوبوس دېر، اۏتۏمۏبیل دَڲیل. اۏنلارې دا ایراندا دَمیریۏلو اۏلمادېغې اۆچۆن ایستیفاده إدیرلر. بونا “گئری قالمېشېق” دئیَرلر. اۏتور یئریوه، شیروانشیر.
صینیفده‌کی اۏتوز مۆسلما‌نېن کئیف‌لرینه تۏخانان یۏخ ایدی. اۏنلارېن منه یؤنَلمیش باخېش‌لارېندان نه دۆشۆندۆک‌لری بللی’یدی. پرۏفئسۏر سانین عصبی‌لَشمه‌دی. اۏنا اؤرگنچی‌لرینی أصل اوروپا‌لې کیمی یئتیشدیرمک وظیفه‌سی تاپشېرېلمېشدې.
پرۏفئسۏر سانین بیردن بیره سۏروشدو:
– یاخشې، سیز‌لردن بئرلینه گئدن اۏلوبمو؟
فیرقنت مایکۏو ألینی قالدېردې و کیچیک یاش‌لارېندا بئرلین’ده اۏلدوغونو سؤیله‌دی. اۏرا‌دا یئرآلتېندان دَمیر یۏلو کئچیردی. اۏ، چۏخ گۆرۆلتۆلۆ بیر تونئل دوراغېنې و آناسې‌نېن اۏنا حاضېرلادېغې قاخاج دۏنوز أتی ایله چؤره‌ڲی یاخشې خاطېرلایېردې. اۏنون خاطېرلادېغې بیز مۆسلمان اؤرگنچی‌لرینی یامان غضب‌لَندیرمیشدی. قاخاج دۏنوز أتی‌نین خاطېرلانماسې اؤرگنچی‌لردن سئیید موصطافا‌نېن اۆره‌ڲینی بولاندېردې و حتتا اۏنون صینیفدن چېخماسېنا ایجازه وئریلدی. بونون’لا دا باکې‌نېن جۏغرافی دورومو حاققېندا مۆباحیثه ده بو شکیلده سۏنا یئتدی.
زنگ چالېندې. پرۏفئسۏر ثانین یۆنگۆلجه نفس آلدې و صینیفدن چېخدې. بیز قېرخ اؤرگنچی ده اۏنون آرخاسېنجا صینفی ترک إتدیک. بو بؤیۆک تَنَفّۆس ایدی. بؤیۆک تَنَفّۆسده اۆچ گؤرۆله‌سی تدبیریمیز وار ایدی: تدبیرلـردن بیری حَیَطه قاچېب قۏنشولوقداکې رئالنې مکتبین اؤرگنچی‌لری‌نین اونیفۏرمالارېنداکې دۆڲمه‌لرین و کۏکارد‌لارې‌نېن قېزېلې اۏلدوق‌لارې اۆچۆن اۏنلارې دؤڲمکدن عیبارت ایدی. چۆنکی، بیزیم اونیفۏرمالارېمېزېن دۆڲمه‌لری و کۏکارد‌لارې گۆمۆشۆ ایدی. ایکینجی تدبیر، آذربایجانلې‌لارېن تۆرک دیلینده بَرکدن دانېشماق‌لارېندان عیبارت ایدی. چۆنکی روس‌لار تۆرک دیلینی بیلمه‌دیک‌لرینه گؤره، اۏ دیلده دانېشماغې مکتبده قاداغان إتمیشدیلر. اۆچۆنجۆ تدبیر ایسه کۆچه‌نین اۏ بیری تایېنا کئچیب مۆقَدَّس کرالیچه تامارا قېز لیتسئیینه گئتمکدن عیبارت ایدی.
بو دفعه من قېز لیسه‌سینه گئتمه‌ڲی قرارا آلدېم.
قېزلار قار کیمی تمیز، آغ دؤشلۆکلۆ ماوی اونیفۏرما دۏن‌لارېنې گئیمیش، ایکی-ایکی، اۆچ-اۆچ باغچادا گزیشیردیلر. خالا‌م قېزې آیشه منی گؤرۆب أل إله‌دی. اۏ، نینۏ کیپیانی ایله أل-أله وئریب گزیشیردی. نینۏ دۆنیا‌نېن أن گؤزَل قېز‌لارېندان بیری ایدی.
من سۏن جۏغرافیا دَرسینده اؤرگتمَنیم’له آسیایا منصوب اۏلدوغوموز باره‌ده مۆباحیثه‌می قېز‌لارا سؤیله‌دیکده دۆنیا‌نېن أن گؤزَل قېز‌لارېندان بیری اۏلان نینۏ بورنونون اوجوندان یئره باخېب، دئدی:
-علی خان سن دۆز دئمیرسن. شۆکۆر آللاها کی، بیز اوروپادا یاشایېرېق. آسیادا یاشاسایدېق من گَرَک دۏغولدوغوم گۆندن چادرا اؤرته’یدیم، سن ده منیم اۆزۆمۆ گؤرمَزدین.
من مغلوب اۏلدوغومو باشا دۆشدۆم. دۏغرو سؤزه نه دئمک اۏ‌لار؟ گرچکدن باکې‌نېن قرارسېز تیکیلمیش جۏغرافی دورومو کؤلگه‌سینده ده دۆنیا‌نېن أن گؤزَل گؤزلرینه باخا بیلیردیم.
قېز‌لاردان آیرېلدېم. اۏ گۆن مکتبه داها گئتمه‌دیم. شَهَری دۏلاشېب دَوه‌‌لره تاماشا إتدیم، دَنیزه باخدېم. اوروپا ایله آسیانې و نینۏنون سۏن دَرَجه گؤزَل گؤزلرینی یا‌دا سالېب فیکره دالدېم.
ایچیمه بیر کَدَر چؤکمۆشدۆ.
آرادا اۆزۆ ایله أل‌لری جۆذام خسته‌لیڲیندن چۆرۆمۆش بیر دیلنچی منه یاخېنلاشدې. اۏنا ساداغا وئردیم، ألیمی اؤپمک ایسته‌دی، لاکین اۏنون حالې منی اۏ قَدَر اۆرکۆتمۆشدۆ کی، ایرگَنه‌رک ألیمی چکدیم. بیر آز سۏنرا ایسه زاواللېنې تحقیر إتمیش اۏلدوغومو دۆشۆندۆم. سَهویمی دۆزَلتمک اۆچۆن دۆز ایکی ساعات شَهَری ألک-وَلَک إدیب اۏنو آختاردېم. لاکین اۏنو تاپمادېم. اۏندان سۏنرا ویجدان عذابې چکه‌رَک إوه طرف گئتدیم.
بۆتۆن بو أحوالات‌لاردان بئش ایل کئچمیشدی. بو ایل‌لر عرضینده چۏخ شئی‌لر باش وئرمیشدی. بیزه یئنی بیر مۆدۆر تعیین اۏلونموشدو. گیمنازییا اؤرگنچی‌لری‌نین دؤڲۆلمه‌سی قطعی قاداغان اۏلدوغو حالدا، یئنی مۆدۆر ایکیده بیر یاخامېزدان توتوب بیزی سیلکه‌لمکدن حظّ آلېردې.
همین بئش ایل عرضینده شریعَت اؤرگتمَنیمیز، بیزه مۆسلمان اۏلاراق دۆنیایا گلمک ایمکانې وئردیڲی اۆچۆن آللاهېن بیزه بؤیۆک نئعمت بخش إتمیش اۏلدوغونو ایضاح إتمیشدی. صینفیمیزه ایکی إرمنی و بیر روس اؤرگنچی گلمیشدی. ایکی مۆسلمان اؤرگنچی ایسه مکتبی ترک إتمیشدی. اۏنلاردان بیری اۏخوماغې بوراخېب اۏن آلتې یاشېندا إو‌لَنمیش، باشقاسې ایسه مکتب تعطیلی زامانې قان داواسې‌نېن قوربانې اۏلموشدو.
من علی خان شیروانشیر ده، بو بئش ایل عرضینده اۆچ دفعه داغېستاندا، ایکی دفعه تیفلیسده، بیر دفعه کیسلۏوۏدسکدا، بیر دفعه ده ایرانداکې عمیمین یانېندا اۏلدوم. بیر دفعه ده گئروندییوم ایله گئرودیوییوم آراسېندا‌کې فرقلی بیلمه‌دیڲیم اۆچۆن آز قالا صینیفده قالمېشدېم.
آتام بو باره‌ده مسجیدده‌کی ایمام’لا دانېشماق اۆچۆن اۏنون یانېنا گئتدی. ایمام اۏنو دینله‌دیکدن سۏنرا لاتېن دیلی ایله علاقه‌دار قۏپارېلان بو های-کۆیۆن آنلام‌سېز، بۏش شئی اۏلدوغونو بیلیردی. سۏنرا تۆرک، ایران، روس مئدال و نیشان‌لارې‌نېن هامې‌سېنې یاخاسېنا تاخېب، دایرئکتۏرون یانېنا گئتدی. آتام مکتبین لابراتوارلارېنا جۆربه‌جۆر جیهاز و لوازیمات‌لار هديه إدیردی. اۏنون کؤلگه‌سینده صینیفدن صینفه کئچیردیم. بو آرادا مکتبده اؤرگنچی‌لرین ایکی گۆلـله ایله دۏلدورولموش تاپانچا ایله مکتبه گلمه‌لری‌نین قطعی قاداغان اۏلدوغونو بیلدیرَن بیر إعلان آسېلدې. نهایت، کئچنبئش ایل عرضینده شَهَره تئلئفۏن خطی چکیلدی و ایکی یئنی کینۏ-تئاتر آچېلدې. نینۏ کیپیانی ایسه هله ده دۆنیا‌نېن أن گؤزَل قېز‌لارېندان بیری اۏلاراق قالماقدا ایدی.
مکتب‌لرده دَرس‌لرین قورتارماسېنا آز قالېردې. یای تعطیلینه چېخماغېمېزا جمعی بیر هفته قالمېشدې. من إوده اۏتوروب، لاتېن کورس‌لارېنا گئتمه‌ڲیمین آنلام‌سېز اۏلدوغونو دۆشۆنۆردۆم. إویمیزین ایکینجی مرتبه‌سینده‌کی اۏتاق چۏخ خۏشوما گلیردی. دووار‌لار تمامَن بوخارا، ایصفاهان و کشهان خالې‌لارې ایله بزه‌دیلمیشدی. بو خالې‌لارېن ناخېش‌لارې باغچا‌لار، گؤل‌لر، مئشه و چای‌لارېن تصویری’له دۏلو ایدی. چۆنکی، خالې‌لارې تۏخویان‌لار بۆتۆن مئشه‌لری، گؤل‌لری اؤز گؤز‌لری ایله گؤرمۆشدۆلر. تصادۆفی آدام اۏ خالې‌لارېن اۆزه‌رینده‌کی ناخېش‌لارېن نه اۏلدوغونو بیلمَزدی.
خالې‌لارا اۏ رنگ‌لری وئره بیلمک اۆچۆن چۏخ اوزاق چؤل‌لرین کؤچه‌ری طایفا‌لارې‌نېن قادېن‌لارې یابانې تیکانلې کۏللوق‌لار آراسېندان مین جۆر اۏت تۏپلایاردې. سۏنرا اینجه اوزون بارماق‌لارې ایله اۏ اۏت‌لارې سېخاراق اۏنلاردان شیره چېخاردېردېلار. شیره‌نی قارېشدېراراق ظریف رنگ‌لر یارادېردېلار. بو گؤزَل رنگ‌لرین سیرّی یۆز ایل‌لر قَدَر قدیمدیر. چۏخ زامان بیر صنعت أثری‌نین تاماملانماسې اۆچۆن تۏخوجو اۏن ایلدن آرتېق أمک صرف إدَردی. اۏندان سۏنرا خالې‌نېن اۆستۆنده اۏو و دؤڲۆشه‌ن جنگاور‌لر صحنه‌سینی تصویر إدَن سیر‌لی رمزلر و ایشاره‌لر تۏخانار، قېراق‌لارېندا ایسه فیردۏوسی‌نین بیر بئیتی و یاخود سعدی‌نین بیر بیلگه کلامې تۏخانمېش بو صنعت أثری دوواردان آسېلې دېر. اۏنلارجا خالې دووارا وورولدوغو و یئره سریلدیڲی اۆچۆن اۏتاق قاران‌لېق گؤرۆنۆردۆ. اۏتاقدا آلچاق بیر دیوان، صدف’له ایشلَنمیش ایکی کتیل، بیر چۏخ پوف یاستېق و بونلارېن آرالارېندا دا سۏن دَرَجه گَرَک‌سیز بیر یېغېن کیمیا و هه‌نده’سه کیتاب‌لارې واردې. بو کیتاب‌لارې باغلایېب إوین هامار دامېنا چېخدېم. اۏرادان باخاندا اؤز دۆنیامې لاپ آچېق گؤره بیلیردیم: ایچه‌ری‌شهر قالا‌سې‌نېن قالا دووار‌لارې ایله بایېر قاپې‌سې‌نېن گیریشینده عَرَبجه یازې‌لار اۏلان سارایېن خارابا‌لېق‌لارېنې گؤزدن کئچیرتدیم… قېورېم عَرَب ساچ‌لارېنا بنزَر کۆچه‌لر’له دَوه‌‌لر گئدیردی. دَوه‌‌لرین آیاق بیلَک‌لری اۏ قَدَر اینجه ایدی کی، آدام اۏنلارې تومارلا‌ماق ایسته‌ییردی. اؤن طرفده ده أفسانه‌وی قېز قالا‌سې‌نېن یان-یؤوره‌سینده توریست‌لر دۏلاشېردې. قالا‌نېن آرخاسېندا باخېش‌لارې تامامن دؤنۆک قورقوشون رنگلی، آنلاشېلماز خزر دَنیزی یئرلَشیردی. اۏنون دا آرخاسېندا کسگین قایا‌لېق‌لار’لا کۏللوق‌لار اوزانېب گئدیردی. بو مَنظَره دۆنیا‌نېن أن گؤزَل مَنظَره‌سی ایدی.
من دۆز دَنیزی، دۆز یاستې چؤلۆ و اۏنلارېن آراسېنا گیرمیش بو قدیم شَهَری چۏخ سئویردیم. بورایا نفت آختارماغا گلیب، بَلیرمیش واختدان سۏنرا وارلانان آدام‌لار سَس-کۆیلۆ صحرانې سئومه‌دیک‌لری اۆچۆن بورادان چېخېب گئدیردیلـر.
نؤکر چای گتیردی. اۏنو قورتوم-قورتوم ایچه-ایچه بوراخېلېش سېناق‌لارېنې دۆشۆندۆردۆم. اؤزۆمۆ ذرّه قَدَر اۏ خۆصوصدا اۆزمۆردۆم. نئجه اۏلسا کئچه‌جکدیم. کسیلسه‌یدیم ده ناراحاتچې‌لېغېم یۏخ ایدی. مزون اۏلمایېب بیر ایل داها اۏخوماق مجبورییَتینده قالما‌لې اۏلسام دا، فابریکا-زاوۏد‌لارېمېزدا چالېشان ایشچی‌لر تنبل‌لیڲیمه دَڲیل، هر حالدا اؤزۆمۆ بیر چئشید بو عئلم مرکزیندن قۏپارېب قورتارمادېغېما حؤرمَت إده‌جکدی‌لر. گرچکدن ده مکتبی ترک إتمک پیس بیر ایش اۏلاجاقدې. گۆمۆشۆ دۆڲمه‌لی، پاقۏنلو و کۏکاردلې بۏز اؤرگنچی اونیفۏرمام سۏن دَرَجه شېقدېر. مۆلکی پالتار‌لارې گئیدیڲیم زامان اؤزۆمۆ دۏغرودان دا ناراحات حیسّ إدیردیم. لاکین من مۆلکی پالتارې چۏخ گئیمه‌ڲه‌جه‌یم. یالنېز بیر یای.
سۏنرا دا… مۏسکۏداکې لازارئو آدېنا دۏغو دیل‌لری أنیستیتونونا گئده‌جکدیم. بونا قرار وئرمیشدیم، چۆنکی اۏرایا گئدنده روس‌لاردان چۏخ-چۏخ ایره‌لیده اۏلاجاقدېم. منیم اۆچۆن آسان اۏلان خاریجی دیل‌لری اؤرگنمک ایشی روس‌لار اۆچۆن سۏن دَرَجه چتین اۏلدوغونو تا اوشاق‌لېقدان بیلیردیم. اۆسته‌لیک لازارئو أنیستیتونو اؤرگنچی‌لری‌نین اونیفۏرماسې دا بۆتۆن اونیفۏرمالارېن أن گؤزه‌لی ایدی. بو اونیفۏرما آل قېرمېزې پئنجَک، قېزېلې یاخا‌لېق، قېزېل سویونا چکیلمیش خنجر، عادی گۆن‌لرده بئله تاخېلماسېنا ایجازه وئریلن یومشاق ألجک‌لرده‌ن عیبارت ایدی. اؤرگنچی‌لرین اونیفۏرما گئیمه‌سی مۆطلَق لازېم ایدی، یۏخ’سا روس‌لار بیزه حؤرمَت إتمَزدیلر. روس‌لارېن حؤرمَتینی قازانماسام نینۏ منه أره گئتمز. نینۏنون مسیحی اۏلماسېنا باخمایاراق اۏنون ایله مۆطلَق إولنمه‌لی ایدیم. گۆرجۆ قادېن‌لارې دۆنیا‌نېن أن گؤزَل قادېن‌لارېدېر. أڲر نینۏ منی ایسته‌مه’سه، نه إتمه‌لی‌یم؟ اۏ زامان بیر نئچه ایگید گنجی یانېما سالېب اۏنو قاچېرمالې‌یام. نینۏنو آتېمېن ترکینه آلېب ایران سرحَد‌لرینی آشاراق تئهرانا آپارمالې‌یام. اۏرا‌دا دا نینۏ منه تسلیم اۏلاجاقدې. چۆنکی اۏنون باشقا چاره‌سی یۏخ دېر!
باکې’دا‌کې إویمیزین دامېندان یان-یؤوره‌نی سئیر إدَرکن یاشام چۏخ گؤزَل و ساده گؤرۆنۆردۆ.
نؤکریمیز کریم چیڲنیمه تۏخاندې. “واخت دېر” دئدی. آیاغا قالخدېم.
حقیقتن ده واخت چاتمېشدې.
اۆفۆقده، نارگین آداسې‌نېن آرخا طرفینده اۆزَن بیر گمی گؤرۆنۆردۆ. مسیحی پُستونون گتیردیڲی و تئلئقراف دئییلن کیچیکجیک کاغېذ پارچاسې‌نېن اۆزه‌رینده‌کی یازې‌لارا اینانماق اۏلسا ایدی اۏ زامان عمیم، اۆچ آروادې و ایکی قوللوقچوسو ایله بیرلیکده همین گمیده اۏلمالې ایدیلر. اۏنلارې قارشېلاماغا گئتمه‌لی ایدیم. تله‌سیک پیلله‌کن‌لردن آشاغې إندیم. فایتۏنا مینیب، سَسلی-کۆیلۆ لیمانا یۏللاندېم.
عمیم گرچکدن حؤرمَتلی بیر کیشی ایدی. ایران شاهې نصر‌الدّین بؤیۆکلۆک گؤرسه‌ده‌رَک اۏنا “امپراطورلوق شیری” فخری آدېنې وئرمیشدی. همین گۆندن بری ده کیمسه‌نین عمیمه باشقا بیر شکیلده مۆراجیعت إتمه‌سینه ایذن وئریلمیردی. اۏنون اۆچ آروادې، چۏخلو نؤکر‌لری، تئهراندا بیر سارایې و مازنداراندا دا اوجسوز-بوجاق‌سېز تۏرپاق ساحه‌لری و مالیکانه‌لری واردې. آرواد‌لارېندان أن جاوانې زئینبین خسته اۏلدوغونا گؤره اۏ باکې’یا گلیردی. زئینبین اۏن سککیز یاشې هله تامام اۏلمامېشدې. عمیم اۏنو اۏ بیری آرواد‌لارېندان چۏخ ایسته‌ییردی. یازېق زئینبین اوشاغې اۏلموردو. عمیم ده نسلینی داوام إتدیرمک اۆچۆن اۏندان بیر اۏغلان اوشاغې ایسته‌ییردی. زئینبه نه کربَلا درویش‌لری‌نین طیلسیم‌لری، نه مشهدلی بیلیجی‌لرین اۏوسون‌لارې، نه ده عئشق صنعتینده تجرۆبه‌لی تئهران قۏجا قارې‌لارې‌نېن خئیری دَڲمیشدی. حتتا بو مَقصَد’له همه‌دانا دا گئتمیشدیلر. اۏرا‌دا قېرمېزې داشدان یۏنولموش سیر‌لی باخېشې اۏلان بؤیۆک بیر شیر هئیکَلی واردې. کیم بیلیر بو هئیکَل نه زامانسا هانسې اونودولموش کرال‌لار طرفیندن قۏیولموشدور. عصرلردن بری قادېن‌لار کاروان کۆتله‌سی حالېندا اۏنو زییارَت إدیردیلر. شیرین قۏجامان صیفَتینی اؤپۆر، سۏنرا دا حامیله اۏلوب آنا اۏلاجاق‌لارې گۆن‌لری اومود’لا گؤز‌له‌مه‌ڲه باشلایاردېلار. زاواللې زئینبه اۏ شیری زییارَت إتمک ده بیر فایدا وئرمه‌میشدی. اۏنا گؤره ده اۏنلار ایندی باکې’یا گلیردیلـر. اۏنلار بورادا‌کې حکیم‌لرین عظمتیندن کؤمَک اوموردولار. زاواللې عمیم باکې’یا گلرکن یاشلې و سئومه‌دیڲی آروادلارېنې دا گتیرمک مجبورییَتینده قالمېشدې. چۆنکی دَب بئله أمر إدیردی: “بیر، ایکی، اۆچ، حتتا دؤرد آرواد آلا بیلَر‌سن. آما اۏنلارېن هامې‌سېنا برابر مۆناسیبت بسله‌مک شرطی’له”. آرواد‌لارا عئینی مۆناسیبت ایسه باکې’یا گلرکن هامې‌سېنې یانېندا آپارماق دئمک دیر. قانونا گؤره بونلارېن منیم’له هئچ بیر ایلگی‌سی یۏخ ایدی. قادېن قیسمینین یئری سارایېن ایچی ساکیت‌لیڲیدیر: یانې ایچ حیصّه‌سی دیر. أدبلی کیشی قادېن‌لار’لا دانېشماز، اۏنلارېن آرخاسېنجا قاچماز و اۏنلارا سلام دا یۏللامازدې. قادېن قیسمی کیشی‌نین ساده‌جه کؤلگه‌سی دیر. حتتا کیشی‌لر اۏ کؤلگه‌ده اؤز‌لرینی خۏشبخت حیسّ إدیرلر. بو دا دۏغرو و عاغېللې بیر ایش دیر. بیزیم مملکتده بیر سؤز واردې: “یومورتادا قېل، قادېندا عاغېل” اۏلماز. آغلې باشېندا اۏلمایان یارانمېش‌لار دا داییمی نظارَتده اۏلمالې دېرلار کی، اؤزلری‌نین و یان-یؤوره‌لرینده‌کې‌لارېن باش‌لارېنا بَلا گتیرمه‌سین‌لر. منجه، بو چۏخ عاغېللې قایدا دېر.
کیچیک گمی کؤرپۆیه یان آلدې. سینه‌‌لری تۆکلۆ، دَنیز‌چی‌لر گمیدن کؤرپۆیه نردیوان إندیردیلر. گمیده‌کی سرنیشینلر: روس‌لار، إرمنی‌لر، یهودی‌لر تۏرپاغا آیاق باسماغا إله تله‌سیردیلر کی، إله بیل هر دقیقه اۏنلار اۆچۆن قیمَتلی ایدی. عمیم گمیدن هله چېخمېردې. اۏ، هر زامان دئیَردی کی، “تله‌سیک ایش شئیطان اېشی دیر”. آنجاق گمیده‌کی بۆتۆن سرنیشینلر گمینی ترک إدَندَن سۏنرا “امپراطورلوق شیری”نین یاراشېقلې گؤوده‌سی گؤیرته‌ده گؤرۆندۆ. اۏنون أڲنینده ایپک یاخالې بیر پالتار، باشېندا قارا رنگلی بالاجا بیر خز پاپاق، آیاق‌لارېندا ایسه یۆنگۆل باشماق‌لار وار ایدی. اۏنون سېخ-تۆکلۆ ساققا‌لې ایله دېرناق‌لارې خېنالې ایدی. بو عادت مین ایل أوّل ایمان حۆسئینین حاقّ دینی اوغروندا تؤکمۆش اۏلدوغو قانېن خاطیره‌سینی آنماق علامتی ایدی. عمیمین یۏرقون بالاجا گؤز‌لری واردې، یاواش-یاواش حرکت إله‌ییردی. اۏنون آردېنجا هَیَجان‌لارې آچېقجا دویولان، تپه‌دَ‌ن دېرناغا قَدَر قارا چارشاب‌لارا بۆرۆنمۆش، عمیمین آرواد‌لارې گلیردیلـر. اۏنلارېن دالېنجا دا خدیماغالار گلیردیلـر. خدیماغا‌لاردان بیری عاغېللې سیمایا مالیک ایدی. اېکینجی‌سینین صیفَتی قوروموش بیر کرتن‌کله‌نی آندېرېردې، اۆچۆنجۆسۆ ایسه بالاجابۏی، آما اؤز آغاسې‌نېن ناموسو و شَرَفی‌نین قارۏوولچوسو اۏلماقدان غرورلا‌نان بیر آدام ایدی.
عمیم یاواش-یاواش نردیواندان إندی. من اۏنو قوجاقلادېم و إحتیرام’لا اۏنون سۏل چیڲنینی اؤپدۆم – أصلینده خالق آراسېندا بئله بیر شئیه إحتیاج یۏخ ایدی. آروادلارېنا دا هئچ گؤزاوجو دا باخمادېم. بیز فایتۏنا میندیک. عمیمین آرواد‌لارې ایله خدیماغالارې قاپا‌لې فایتۏن‌لار’لا بیزیم آرخامېزجا گلیردیلـر. دسته‌میزین مؤحتشَم گؤرۆنمه‌سی اۆچۆن باکې أهلی عمیمین زنگین‌لیک و عظمتینه حئیران قالسېن دئیه فایتۏنا ساحیل یۏلوندان سۆرمه‌سی اۆچۆن فایتۏنچویا أمر وئردیم.
نینۏ دا بولواردا دایانېب، گۆلر گؤز‌لری ایله منه باخېردې. عمیم ایسه عالی‌جَناب‌لېق’لا ساققالېنې سېغاللایاراق شَهَرده تزه نه خبر اۏلدوغونو سۏروشدو. من اۏنا یئنی بیر خبر اۏلمادېغېنې دئدیم. چۆنکی وظیفه‌مین صؤحبَته خېر‌دا لازېم‌سېز خبرلر’له باشلاماق و گرچکدن لازېملې اۏلان خبر‌لره داها سۏنرا کئچمه‌لی اۏلدوغونو بیلیردیم. “داداش بَڲ کئچن هفته آخوندزاده‌نی پېچاقلایاراق اؤلدۆردۆ. آخوندزاده سککیز ایل قاباق داداش بَڲین آروادېنې قاچېردېغې اۆچۆن تهلۆکه‌نین هله سۏووشمادېغېنې بیله-بیله شَهَره قایېتمېشدې. آخوندزاده، شَهَره قایېدان گۆن پېچاقلاندې. ایندی پۏلیس داداش بَڲی آختارېر. آما اۏنو پۏلیس تاپا بیلمه‌یه‌جک. باخمایاراق کی، هامې داداش بَڲین مردکاندا اۏلدوغونو بیلیردی.
چۆنکی آغلې باشېندا اۏلان کیشی‌لر داداش بَڲین چۏخ دۆز حرکت إتمیش اۏلدوغونو سؤیله‌ییر‌لر.
عمیم سؤز‌لریمی باشې ایله تصدیقله‌ییب دئدی:
– بَلی، داداش بَڲ دۆز إتمیشدیر.
داها نه یئنی خبرلر واردېر؟ بَلی، روس‌لار بیبی‌هئیبتده یئنی نفت یاتاق‌لارې تاپمېشلار. دَنیزین بیر قیسمینی تمیزله‌ییب نفت آختارېشېنا باشلاماق اۆچۆن نۏبئل فیرماسې بؤیۆک بیرپ آلمان ماشېنې گتیرتمیشدیلر. عمیم حئیرَت ایچینده ایدی: “آللاه، آللاه!” دئیه‌رَک اۆزگۆن بیر طرزده دۏداق‌لارېنې ترپَتدی.
– إویمیزده ایسه هر شئی اؤز قایداسېندا دېر. آللاه ایذن وئرسه بیر هفته‌یه قَدَر گیمنازییانې بیتیره‌جه‌ڲم” – دئدیم.
دانېشماغا داوام إتدیم، یاشلې عمیم ده منی دیققت’له دینله‌دی. نهایت فایتۏنوموز إویمیزه یاخېنلاشاندا من گؤزلریمی یان طرفه زیلله‌ییب سؤزآراسې دئدیم:
“روسییه‌دن باکې’یا آد‌لې-سانلې بیر حکیم گلیب. دئییرلر کی، اۏ، چۏخ زنگین بیلیڲه مالیک دیر. آدامېن اۆزۆنه باخان کیمی اۏنون کئچمیشینی و حال حاضېر‌داکې دورومونو خبر وئریر.
دارېخدېغې اۆچۆن عمیمین گؤز‌لری یارې قاپا‌لې ایدی. تامامی’یله لاقئید طرزده عمیم اۏ بیلگه حکیمین آدېنې سۏروشدو. منیم سؤیله‌دیک‌لریمدن عمیمین مندن چۏخ ممنون قالمېش اۏلدوغونو آنلادېم. چۆنکی بۆتۆن بونلار بیز‌ده أخلاقېن و عالی‌جَناب تربییه‌‌نین علامت‌لری سایېلېردې.
بَنزَرگه‌لر / Bənzərgələr
آنا کارنینا / لئو تۏلستۏی (بیرینجی بؤلۆم)
آغ گئجهلر / فئۏدۏر داستایئوسکی (بیرینجی بؤلۆم)
اؤلۆلر إویندن آنېلار / فئۏدۏر داستایئوسکی (بیرینجی بؤلۆم)
قادېن جۏرابلارې / جلیل جاوانشیر (بیرینجی بؤلۆم)
قاران‌لېق بوتیکلرین خیابانې/ پاتریک مۏدیانۏ (بیرینجی بؤلۆم)
شالوار / سعید نجاری (یاشانمېش مینیماللار)
آتام / سعید نجّاری (کۆیۆلۆ) (حیکایه)
اوجا دووار‌لار / سعید صادقیفر (حیکایه)
