یئنی قاپې Yeni Qapı یئنی قاپې، یئنی باخېش دېر تۆرک دۆنیاسېنا
کؤچۆرۆب اویقونلاشدېران: آیهان میانالې،
اؤلۆلر إویندن آنې‌لار / فئۏدۏر داستایئوسکی
بیرینجی بؤلۆم…
گیریش
سیبری‌نین اوزاق مملکت‌لرینده، چؤل‌لرین، داغ‌لارېن، یا دا کئچیلمز مئشه‌لرین قۏینوندا آرابیر کیچیک، بیر، اوزاغې ایکی مین أهالی‌سی، آغاجدان تیکیلمیش، یؤندم‌سیز، بیری شَهَرده، باشقاسې قبیریستاندا یئرله‌شن ایکی کیلیساسې اۏلان شَهَر‌لره راست گلمک اۏلور؛ داها چۏخ مۏسکۏترافې یاخشې بیر کنده اۏخشایان بو شَهَر‌لر قضا پۏلیس رئیس‌لری، ایجلاس‌چې‌لار و باشقا کیچیک رۆتبه‌لی ضابیط‌لر’له کیفایت قَدَر تأمین اۏلونموشدور. عۆمومییَّت’له، سیبیرین هاواسې سۏن دَرَجه سۏیوق، خیدمتی سۏن دَرَجه ایستی اۏلور. بوردا اینسان‌لار ساده، محدود یاشایېر: کؤهنه، مؤحکَم، عصرلر’له مۆقَدَّس سایېلان قایدا-قانون‌لار حؤکم سۆرۆر؛ أها‌لی أساسن سیبیر دوۏریان‌لېغې رۏلونو حاقلې اۏلاراق اۏینایان مأمورلار، یئرلی أها‌لی – کؤکلۆ سیبیر‌لی‌لر و وئریلن مواجیب’له مۆقاییسه‌ده بؤیۆک دۏنلوق’لا، ایکی‌قات یۏل پولو و گله‌جَک هَوَس‌لَندیریجی اومودلار’لا شیرنیکدیریلمیش، روسییه‌دن، أکثرَن ده پایتاخت‌دان گلمه‌لردیر. اۏنلاردان یاشامېن سیرّیندن باش آچا بیلن‌لری، دئمک اۏ‌لار کی، هر زامان سیبریده قالېرلار و هَوَس’له اۏر‌دا کؤک سالېرلار. سۏنرا‌لار اۏنلار بۏل و شیرین مئیوه گتیریرلـر. آما باشقالارې – یئل‌بئیین و یاشامېن سیرّیندن باش آچا بیلمه‌ڲن‌لر تئزلیک’له سیبری‌دن بئزیر و کَدَر ایچینده اؤز‌لرینه بئله بیر سۏرغو وئریرلـر: اۏنلار نه اۆچۆن بورا تؤکۆلۆب گلیبلر؟ اۏنلار مجبوری خیدمت‌لری‌نین، یانې اۆچ ایلین سۏنونو صبیرسیز‌لیک’له گؤزله‌ییرلر و بو سۆرَج قورتاران کیمی درحال باشقا یئره دَڲیشدیریلمک اۆچۆن ألله‌شیر، سیبیری سؤیۆش‌لره غرق إده-إده، مسخره‌یه قۏیا-قۏیا إولرینه قایېدېرلار. اۏنلار حاق‌سېزدېرلار: تکجه خیدمتی دَڲیل، بیر چۏخ باشقا باخېمدان سیبریده کئف چکمک اۏ‌لار. ایقلیمی گؤزَل دیر، چۏخلو زنگین و قۏناق‌پرور تاجیر‌لری وار، چئشیدلی خالق‌لارېن نۆماینده‌لری سۏن دَرَجه فراوان یاشایېرلار، جاوان قېزلار قېزېل‌گۆل کیمی چیچک’له‌نیرلـر و سۏن دَرَجه معنوییّاتلې‌دېرلار؛ کۆچه‌لرده اۏو قوش‌لارې اوچوشور و اۏوچویا اؤز‌لری توش گلیرلـر؛ شامپاین شرابې ایفراط درَجه‌ده چۏخ ایچیلیر؛ کۆرۆیه سؤز اۏلا بیلمَز؛ محصول بعضی یئرلرده بیره-اۏن بئش اۏلور… عۆمومییَّت’له، تۏرپاق بر‌کتلی دیر. یالنېز اۏندان ایستیفاده إتمه‌ڲی باجارماق لازېم دېر. سیبریده اۏندان ایستیفاده إتمه‌ڲی باجارېر‌لار.
بو جۆر شاد-خۆرَّم و اؤزۆندن مۆشتَبئح، مئهریبان أهالی‌سی اۏلان و اۆره‌ڲیمده سیلینمز خاطیره‌لر بوراخمېش شَهَر‌لردن بیرینده آلئکساندر پئترۏویچ قۏریانچیکۏوا راست گلدیم؛ قۏریانچیکۏو روسییه‌ده دوۏریان و مۆلکدار کیمی دۏغولموشدو، اؤز آروادېنې اؤلدۆردۆڲۆنه گؤره ایکینجی دَرَجه‌لی کاتۏرقا سۆرگۆنۆنه چئوریلمیشدی و اۏنا قانون’لا کسیلمیش اۏن‌ایل‌لیک حَبس جزاسېنې چکدیکدن سۏنرا مۆطیع‌لیک’له و سَس-کۆیسۆز ک. شَهَرجیڲینده اؤز یاشامېنې باشا ووروردو. اۏ، أصلینده، شَهَر ناحییه‌‌لریندن بیرینده قئیدییّاتا آلېنمېشدې، آما شَهَرده یاشایېردې، اۏرا‌دا اوشاق‌لارا دَرس کئچمک’له اؤزۆنه بیرتَهَر چؤرک‌پولو قازانېردې. سیبیر شَهَر‌لرینده سۆرگۆن اۏلونموش اؤرگتمن‌لره تئز-تئز راست گلمک اۏلوردو؛ بورادا اۏنلارا قارشې واسواسې‌لېق إتمیردیلر. اۏنلار أکثرَن فرانسېز دیلیندن دَرس دئییردیلر کی، بو دا یاشام صحنه‌سینده چۏخ واجیب ایدی و بو اؤرگتمن‌لرسیز سیبیرین اوزاق عیالت‌لرینده فرانسېز دیلی باره‌سینده هئچ بیر تَصَوّۆره ما‌لیک اۏلمازدې‌لار. بیرینجی دفعه آلئکساندر پئترۏویچ’له قۏجامان، أمَکدار و قۏناق‌پرور مأمور ایوان ایوانېچ قوۏزدیکۏوون إوینده گؤرۆشدۆم؛ اۏنون گؤزَل اومودلار وئرَن بئش قېزې واردې. آلئکساندر پئترۏویچ قېز‌لارا بیری گۆمۆش پول’لا اۏتوز قپیکدن، هفته‌ده دؤرد دفعه دَرس وئریردی.
اۏنون ظاهیری گؤرۆنۆشۆ منی چۏخ ماراقلاندېردې. بو، سۏن دَرَجه سۏلقون چؤهره‌لی و آرېق بیر آدام ایدی، هله اۏ قَدَر ده قۏجالمامېشدې، اۏتوز بئش یاشې اۏلاردې، بالاجا و گۆجسۆز ایدی. هر زامان تمیز و اوروپاسایاغې گئیینه‌ردی. أڲر اۏنون’لا دانېشماغا باشلا‌سایدېنېز، اۏندا اۏ سیزه سۏن دَرَجه زند’له و دیققت’له باخاردې،
جیدّی بیر نزاکت’له سیزین هر بیر سؤزۆنۆزه دیققت کسیلردی؛ سانکی سوالېنېز’لا اۏنا چتین بیر مسأله وئرمیشدینیز، یا دا اۏندان هانسې’سا سیرّی اؤرگنمک ایسته‌ییردینیز و نهایت، آیدېن و قېسا جاواب وئرَردی. آما هر بیر سؤزۆنۆ اۏ قَدَر گؤتۆر-قۏی إدَردی کی، بیردن نه‌دن‌سه سیزین اۆچۆن ناقۏلای اۏلاردې و نهایت، سیز اؤزۆنۆز صؤحبَتین قورتارماسېنا سئوینَردینیز.
من اۏنون باره‌سینده ایوان ایوانېچدان سۏروشوب اؤرگه‌ننده کی، قۏریانچیکۏو قوصورسوز و معنوییّات’لا یاشایېر – عکس تقدیرده ایوان ایوانېچ اۏنو اؤز قېز‌لارې اۆچۆن اؤرگتمَن کیمی دعوت إتمَزدی؛ آما دَهشَتلی درَجه‌ده آداما یۏووشماز دېر، هامېدان گیزلَنیر، سۏن دَرَجه ساوادلې دېر، چۏخ اۏخویور، کیفایت قَدَر آز دانېشېر و عۆمومییَّت’له، اۏنون’لا صؤحبَت إله‌مک خئیلَک چتین دیر. بعضی‌لری دئییردیلر کی، اۏ دلی دیر – هرچند، دلی‌لیڲی جیدّی بیر قوصور سایمېردې‌لار و شَهَرین حؤرمَتلی نۆماینده‌لرینین أکثریيَّتی آلئکساندر پئترۏویچی هر وجه’له عزیزله‌مه‌ڲه حاضېر ایدیلر، چۆنکی اۏ حتتا فایدا‌لې اۏلا، عریضه یازا بیلَردی و س. حئساب إدیردیلر کی، یَقین، اۏنون روسییه‌ده چۏخلو قۏهوم‌لارې وار و بلکه ده اۏنلار واجیب آدام‌لاردې‌لار، آما بیلیردیلر کی، إله سۆرگۆنۆن لاپ أوّلیندن اۏ، اؤز قۏهوم‌لارې ایله بۆتۆن ایلگی‌لری کسمیشدی – بیر سؤز’له، اؤز خئیرینی بیلن آدام دَڲیلدی. بیر ده کی، بیز‌ده هامې اۏنون یاشام تاریخچه‌سینی بیلیردی؛ بیلیردیلر کی، اۏ، اؤز آروادېنې إولی‌لیڲین ایلک ایلیندجه قېسقانج‌لېقدان اؤلدۆرۆب و اؤزۆ ده خبر وئریب (بو دا اۏنون جزاسېنې کیفایت قَدَر یۆنگۆل‌لَشدیریب). بو جۆر جینایت‌لره ایسه هر زامان بیر بدبخت‌چیلیک کیمی باخېر‌لار و اۏنلارا تأسّۆف‌لَنیر‌لر. بۆتۆن بونلارا باخمایاراق، بو غریبه آدام عیناد’لا هامېدان کنار گزیردی و جماعتین ایچینه یالنېز دَرس وئرَنده چېخېردې.
ایلک اؤنجه اۏنا اؤزل فیکیر وئرمیردیم، آما نه‌دن‌سه، اۏ، یاواش-یاواش ماراغېمې چکمه‌ڲه باشلادې. اۏندا سیر‌لی بیر شئی واردې. اۏنون’لا صؤحبَت إله‌مک قطعی مۆمکۆن دَڲیلدی. ألبتّه، منیم سوال‌لارېما هر زامان جاواب وئریردی، سانکی بونو اؤزۆنۆن أن بیرینجی وظیفه‌سی حئساب إدیردی؛ آما جاواب‌لارېندان سۏنرا اۏنو سۏرغو-سوالا توتماقدان سېخېلېردېم؛ هم ده بو جۆر صؤحبَت‌لردن سۏنرا اۏنون صیفَتینده داییم نه‌سه بیر ایضطیراب و یۏرقونلوق گؤرۆنۆردۆ. یادېمدا دېر، بیر دفعه، گؤزَل بیر یای آخشامې اۏنون’لا ایوان ایوانېچېن یانېندان گلیردیم. بیردن عاغلېما گلدی کی، اۏنو بیر دقیقه‌لیڲینه إویمه پاپیرۏس چکمه‌ڲه دعوت إدیم. اۏنون صیفَتینده نئجه بیر دَهشَت ایفاده اۏلوندوغونو تصویر إده بیلمیرَم؛ اۏ، تامام اؤزۆنۆ ایتیردی، ایلگی‌سیز حالدا مېزېلدانماغا باشلادې و بیردن غضب’له منه باخېب عکس ایستیقامتده قاچدې. من بونا حتتا تعجّۆب‌لَندیم ده. اۏ واختدان قارشېلاشاندا منه سانکی قۏرخو ایچینده باخېردې. آما أل چکمه‌دیم؛ إله بیل نه‌سه منی اۏنا سارې دارتېردې و بیر آی کئچمیش نه‌دن‌سیز-فیلان‌سېز قۏریانچیکۏوون یانېنا گئتدیم. سؤزسۆز کی، سفئح و نزاکت‌سیز حرکت ایدی. اۏ، شَهَرین لاپ یانېندا، قۏجا مئششان قارې‌نېن إوینده إو کیرایه‌له‌میشدی؛ بو قارې‌نېن وَرَم خسته‌لیڲینه توتولموش بیر قېزې، بو قېزېن دا قانونسوز دۏغولموش بیر قېزې واردې؛ اۏن یاشې اۏلاردې، قشنگ و شن بیر قېزجېغاز ایدی. من ایچه‌ری گیرَنده آلئکساندر پئترۏویچ بو قېزا اۏخوماق اؤرگه‌دیردی. منی گؤرۆب إله توتولدو کی، سانکی اۏنو هانسې’سا بیر جینایت اۆستۆنده یاخالامېشدېم. اؤزۆنۆ تامام ایتیردی، اۏتورقادان سېچرایېب دوردو و تعجّۆب’له گؤزلرینی منه دیکدی. نهایت، أڲلَشدیک؛ اۏ، منیم هر بیر باخېشېما دیققت’له گؤز قۏیوردو، سانکی هر بیر باخېشېمدا اؤزل، سیر‌لی بیر آنلام آختارېردې. باشا دۆشدۆم کی، دلیجه‌سینه واسواسې بیر آدام دېر. نیفرت’له منه باخېر، آز قالا سۏروشماق ایسته‌ییردی: «تئزمی بورادان چېخېب گئده‌جکسن؟»
اۏنون’لا شَهَریمیزده‌ن، گۆنده‌لیک یئنی‌لیک‌لردن دانېشماغا باشلادېم؛ اۏ سوسور و غضب’له گۆلۆمسۆنۆردۆ؛ آیدېن اۏلدو کی، اۏ نه‌اینکی، عادی، هامېیا بَللی اۏلان شَهَر یئنی‌لیک‌لریندن خبرسیز دیر، حتتا اۏنلار’لا هئچ ماراقلانمېر دا. سۏنرا بیزیم عیالت باره‌سینده، اۏنون طلب‌لری حاققېندا دانېشماغا باشلادېم؛ اۏ منی دینله‌ییر و إله غریبه شکیلده گؤزلریمین ایچینه باخېردې کی، نهایت، بو صؤحبَته گؤره ویجدان عذابې چکمه‌ڲه باشلادېم. لاکین اۏنو یئنی کیتاب‌لار’لا و ژورنال‌لار’لا آز قالا آجېقلاندېرمېشدېم؛ باغلاما ألیمده‌یدی، پُست‌دان تزه‌جه گؤتۆرمۆشدۆم، هله آچېلمامېشدې و بئله‌جه ده اۏنا تکلیف إتدیم. حریص‌لیک’له اۏنلارا باخدې، آما درحال فیکرینی دَڲیشدی و بۏش واختې اۏلمادېغېنې بهانه گتیره‌رَک تکلیفیمدن ایمتیناع إتدی. نهایت، اۏنون’لا هله‌لیک‌لَشدیم و چېخاندا حیسّ إتدیم کی، اۆره‌ڲیمدن هانسې’سا دؤزۆلمز بیر آغېر‌لېق گؤتۆرۆلدۆ. خجالت چکیردیم و بۆتۆن دۆنیادان مۆمکۆن قَدَر اوزاق قاچماق ایسته‌یَن بیر آدامېن دالېنجا دۆشمه‌ڲیم منه سۏن دَرَجه آخماق‌لېق کیمی گؤرۆنۆردۆ. آما اۏلان اۏلموشدو. یادېمدا دېر کی، اۏنون إوینده بیر دَنه ده اۏلسون کیتاب گؤزۆمه دَڲمه‌دی و دئمه‌لی، اۏنون حاققېندا «چۏخ اۏخویور» دئیَن‌لر حاقلې دَڲیلدیلر. بونون’لا بئله، بیر-ایکی دفعه، گئجه‌دن کئچمیش اۏنون پنجره‌سی‌نین قاباغېندان اؤتۆب کئچنده، اۏرادان ایشېق گلدیڲینی گؤرمۆشدۆم. بس اۏ ایشېق’لاناناجان اۏتوروب نه’یله مشغول ایدی؟ بلکه نه‌سه یازېردې؟ أڲر بئله ایدیسه، اۏندا نه یازېردې؟
شراییط منی شَهَریمیزده‌ن ایکی آی‌لېغېنا آیرې سالدې. قېشدا إوه قایېداندا اؤرگندیم کی، آلئکساندر پئترۏویچ بو پایېز یالقېز دورومدا وفات إدیب و حتتا بیر دفعه ده اۏلسون حکیم چاغېرمایېب. شَهَرجیکده اۏنو، دئمک اۏ‌لار کی، اونودوبلار. إوی بۏم-بۏش قالېب. درحال مرحومون إو صاحیبه‌سی ایله تانېش اۏلدوم کی، اۏندان بیر شئیی اؤرگه‌نیم: اۏنون کیرایه‌نیشینی اؤزل‌لیک’له نه’یله مشغول ایدی و نه‌سه یازمېردې کی؟
ییرمی قپیڲه بو قادېن منه مرحومدان قالمېش کاغېذ دۏلو بیر سبَد وئردی. قارې إعتیراف إتدی کی، ایکی دفتری اۏ آرتېق ایستیفاده إدیب. اۏ، قاراقاباق و قارادینمز بیر آدام ایدی، اۏندان نه‌سه ایشه‌گلن بیر شئی اؤرگنمک مۆمکۆن دَڲیلدی. اؤز کیرایه‌نیشینی باره‌ده منه یئنی بیر شئی دئیه بیلمه‌دی. قارې‌نېن سؤز‌لرینه گؤره، اۏ، دئمک اۏ‌لار کی، هئچ واخت هئچ نه إله‌میردی، آی‌لار’لا کیتاب آچمېر و ألینه قلم آلمېردې، لاکین گئجه‌لری سَحَره‌جن اۏتاقدا وار-گل إدیر و إله هئی نه‌سه دۆشۆنۆردۆ، بعضن ده اؤز-اؤزۆنه دانېشېردې؛ دئدی کی، قېز نوه‌سی کاتیانې چۏخ سئویر و عزیزلَییردی – خۆصوصَن بیلَنده کی، آدې کاتیادېر، اۏنو داها چۏخ سئومه‌ڲه باشلادې؛ هر دفعه کاتئرینا گۆنۆ کیلیسایا کیمینچۆنسه ماتم عیبادتینه گئدیردی. قۏناقدان زهله‌سی گئدیردی؛ یالنېز اوشاق‌لارې اۏخوتماغا گئدنده إودن چېخېردې؛ حتتا هفته‌ده بیر دفعه اۏتاغې یۆنگۆلجه یېغېشدېرماغا گلَن قارېیا دا ترس-ترس باخېردې و اۆچ ایلین ایچینده اۏنون’لا بیرجه کلمه ده کسمه‌میشدی. کاتیا‌دان سۏروشدوم کی، اؤرگتمَنی اۏنون یادېندا دېرمې؟ کاتیا دینمَزدن منه باخدې، اۆزۆنۆ دووارا سارې چئویردی و آغلاماغا باشلادې. دئمه‌لی، بو آدام کیمه‌سه اؤزۆنۆ سئودیره بیلمیشدی.
اۏنون کاغېذ‌لارېنې اؤزۆم’له آپاردېم و بۆتۆن گۆنۆ اۏنلارې بیر-بیر گؤزدن کئچیردیم. بونلارېن دؤردده اۆچۆ بۏش، هئچ نه ایفاده إتمه‌یَن کاغېذ پارچا‌لارې، یا دا حۆسن‌خطدن شایېرد چالېشمالارې ایدی. آما إله بوراداجا کیفایت قَدَر قالېن، خېرداجا حرف‌لر’له یازېلمېش و یارېمچېق قالمېش، بلکه ده مؤللیفین اؤزۆ طرفیندن اونودولموش و کنارا آتېلمېش بیر دفتر ده واردې. بو، ایلگی‌سیز شکیلده ده اۏلسا، آلئکساندر پئترۏویچین اۏن‌ایل‌لیک کاتۏرقا یاشامې‌نېن تصویری ایدی. بعضی یئرلرینده بو تصویر بیردن-بیره قېرېلمېش و آرایا قارما-قارېشېق شکیلده، تَلَم-تله‌سیک، سانکی هانسې’سا بیر مجبورییتدن یازېلمېش پۏوئست و یا غریبه، دَهشَتلی خاطیره‌لر داخیل إدیلمیشدی. بو پارچا‌لارې بیر نئچه دفعه اۏخودوم و دئمک اۏ‌لار، أمین اۏلدوم کی، اۏنلار دلی‌لیک دوروموندا یازېلمېشدې. آما کاتۏرقا قئید‌لری – مؤللیفین اؤزۆنۆن هارداسا اؤز قئید‌لرینده آدلاندېردېغې کیمی، «اؤلۆ إودن صحنه‌لر» – منیم’چۆن ماراقلې گؤرۆندۆ. بو تامامی’یله یئنی، ایندییه‌جن بَلیرسیز اۏلان بیر دۆنیا، فاکت‌لارېن غریبه‌لیڲی، محو اۏلموش خالق حاقّېنداکې اؤزل قئید‌لر منی چۏخ ماراقلاندېردې و بعضی شئی‌لری بؤیۆک ماراق ایچینده اۏخودوم. سؤزسۆز، من سهو إده بیله‌رَم. نۆمونه اۆچۆن ایلک اؤنجه ایکی-اۆچ فصلی سئچیرَم؛ قۏی، جماعت اؤزۆ فیکیر سؤیله‌سین…
بیرینجی بؤلۆم
اؤلۆ إو
بیزیم حبس‌خانا قالا‌نېن یانېندا، قالا دووارېنېن بؤیرۆنده یئرلَشیردی. هردن حاصارېن دئشیڲیندن آللاهېن دۆنیاسېنا باخېرسان: نه‌سه گؤره بیله‌جک‌سن‌می؟ گؤردۆڲۆن یالنېز گؤڲۆن بیر قېراغې، بیر ده هۆندۆر، جنگه‌ل‌لیک باسمېش تۏرپاق سدّ اۏلوردو. سدّین آرخاسېندا و قاباغېندا ایسه گئجه-گۆندۆز قارۏوولچولار گزیشیر و إله بوراداجا فیکیرلَشیرسن کی، ایل‌لر اؤته‌جک، سن ایسه إله بئله‌جه گئدیب حاصارېن دئشیڲیندن باخاجاقسان و إله همین اۏ سدّی، عئینی’له همین اۏ قارۏوولچولارې و گؤڲۆن همین اۏ کیچیجیک قېراغېنې گؤره‌جکسن، آما بو، حبس‌خانا‌نېن اۆزه‌رینده‌کی سما دَڲیل، باشقا، اوزاق، آزاد بیر سما اۏلاجاق.
اوزونلوغو ایکی یۆز، إنی یۆز أللی آددېم، دۆزگۆن اۏلمایان آلتې‌بوجاقلې شکلینده هۆندۆر چَپَر’له، یانې بیر طرفی تۏرپاغا باسدېرېلمېش، مؤحکَم-مؤحکَم بیر-بیرینه بَرکیدیلمیش و اوج‌لارې ایتی‌لَنمیش هۆندۆر تیر‌لر’له حاصارلانمېش بؤیۆک حَیَطی تَصَوّۆرۆنۆزه گتیرین: حبس‌خانا‌نېن بایېر طرفدن حاصارې بو دېر. حاصارېن بیر طرفینده داییم باغلې اۏلان، گئجه-گۆندۆز قارۏوولچولارېن مۆحافیظه إتدیڲی مؤحکَم دروازا واردې؛ اۏنلارې طلب اۏلوناندا، مَحبوس‌لارې ایشه بوراخماق اۆچۆن آچېردېلار. بو قاپې‌لارېن آرخاسېندا ایشېقلې، آزاد بیر دۆنیا واردې و اۏرا‌دا اینسان‌لار هامې کیمی
یاشایېردې‌لار. آما حاصارېن بو اۆزۆنده اۏ ایشېقلې دۆنیانې رئال اۏلمایان بیر ناغېل کیمی تَصَوّۆر إدیردیلر. بوردا اؤزل، آرتېق هئچ نه‌یه بنزه‌مه‌ڲَن بیر دۆنیا واردې؛ بورانېن اؤزۆنۆن اؤزل قانون‌لارې، اؤز گئییمی، اؤز عادت-دَب‌لری و بو دیری ایکن اؤلۆ إوین هئچ یئرده اۏلمایان بیر یاشامې و اؤزل اینسان‌لارې واردې. باخ، بو اؤزل یئری تصویر إتمه‌ڲه باشلایېرام.
حاصاردان ایچه‌ری گیرَن کیمی بیر نئچه بینا گؤره‌جک‌سینیز. بؤیۆک حَیَطین هر ایکی طرفی ایله تیر‌لردن تیکیلمیش ایکی اوزون، بیرمرتبه‌لی إولر اوزانېب گئدیر. بو کازارما‌لاردېر. بوردا دَرَجه‌‌لر اۆزره مَحبوس‌لار یاشایېر. حاصارېن درین‌لیڲینده یئنه بئله بیر إو وار: بو، ایکی آرتئ’له بؤلۆنمۆش مطبخدیر؛ بیر آز آرالېدا‌کې تیکیلیده ایسه زئرزَمی‌لر، آنبار‌لار، تؤوله‌لر یئرلَشیر. حَیَطین اۏرتاسې بۏش دېر و هامار، کیفایت قَدَر بؤیۆک بیر مئیداندان عیبارت دیر. بورادا مَحبوس‌لار دۆزۆلۆر – سَحَر، گۆن‌اۏرتا و آخشام؛ بَزَن’سه – قارۏوولچولارېن شۆبهه‌لنمه‌سیندن و اۏنلارېن تئز-تئز سایماق باجارېغېندان آسېلې اۏلاراق حتتا گۆنده بیر نئچه دفعه آد با آد یۏخلا‌ما کئچیردیلیر. یان-یؤوره‌ده، تیکیلی‌لرین و حاصارېن ایچینده خئیلَک بؤیۆک ساحه قالېر. بورادا، تیکیلی‌لرین دال طرفینده کاراکتئر إعتیباری’له داها آداما یۏووشماز و داها قاراقاباق اۏلان بعضی دوستاق‌لار ایشدن کنار واختدا، هامې‌نېن گؤزۆندن یایېناراق گزمه‌ڲی و فیکیرلَشمه‌ڲی سئویرلـر. بو گزینتی زامانې اۏنلار’لا راستلاشاندا، من اۏنلارېن توتقون، دامغا‌لې صیفَت‌لرینه باخاراق نه باره‌ده دۆشۆندۆک‌لرینی تاپماغې خۏشلایېردېم. بیر نفر سۆرگۆن واردې، بۏش واخت‌لاردا اۏنون سئویملی مشغولییتی تیر‌لری سایماق ایدی. اۏنلارېن سایې مین بئش یۆز ایدی و هر بیری اۏنون حئسابېندا و نظارَتینده ایدی. تیرین هر بیری اۏنون اۆچۆن بیر گۆنۆ ایفاده إدیردی؛ هر گۆن تیر‌لردن بیرینی آیېرېردې و بئله‌لیک’له، قالا‌ن‌لارېن سایېنا أساسن حبس‌خانا‌دا قالا‌جاغې گۆن‌لری أعیانی شکیلده گؤره بیلیردی. آلتېبوجاغېن طرف‌لریندن بیرینی سایېب قورتاراندا، بونا چۏخ سئوینیردی. اۏ هله ایل‌لر’له گؤزله‌مه‌لی اۏلدو؛ آما حبس‌خانا‌دا صبیر‌لی اۏلماغې اؤرگنمکچۆن واخت وار ایدی. بیر دفعه ییرمی ایل‌لیک کاتۏرقادان سۏنرا، نهایت، آزادلېغا چېخان بیر دوستاغېن اؤز یۏلداش‌لارې ایله نئجه ویداع‌لاشدېغېنې گؤردۆم. إله آدام‌لار واردې کی، حبس‌خانایا هله جاوان یاش‌لارېندا، قایغې‌سېز، اؤز جینایتی و جزا‌سې باره‌ده فیکیرلَشمه‌ڲه‌ن بیر گنج کیمی داخیل اۏلدوغونو خاطېرلایېردې. اۏرادان چېخاندا آغ‌ساچلې، قاراقاباق و کَدَر‌لی بیر قۏجا ایدی. اۏ، دینیب-دانېشمازدان بیزیم بۆتۆن آلتې کازارمامېزېن هامې‌سېنا دَڲدی. کازارما‌لارا گیریر، ایکۏنا‌نېن قارشېسېندا دوعا إدیر، سۏنرا ایسه یۏلداش‌لارېنا دریندن باش أڲیر و خواهیش إدیردی کی، اۏنو پیس‌لیک’له یاد إتمه‌سین‌لر. یادېمدا دېر، بیر دفعه آخشام‌طرفی، أوّل‌لر وار‌لې بیر سیبیر موژیکی اۏلموش مَحبوسو دروازا‌نېن آغزېنا چاغېردېلار. بوندان یارېم ایل أوّل خبر گلمیشدی کی، اۏنون کئچمیش آروادې أره گئدیب و اۏ بوندان مؤحکَم کَدَرلَنمیشدی. ایندی آروادېن اؤزۆ حبس‌خانایا گلیب، اۏنو چاغېرېب صدَقه وئردی. اۏنلار ایکی دقیقه‌یدک صؤحبَت إتدیلر، هر ایکی‌سی گؤز یاشې آخېتدې و أبَدی اۏلاراق آیرېلدېلار. کازارمایا قایېداندا اۏنون صیفَتینی گؤردۆم…
بَلی، بورادا صبیر‌لی اۏلماغې اؤرگنمک اۏلاردې.
هاوا قارالاندا هامېمېزې کازارمایا سالېردېلار و اۏرا‌دا بۆتۆن گئجه‌نی باغلې قاپې‌لار آرخاسېندا ساخلایېردېلار. حَیَطدن کازارمایا قایېتماق منیم’چۆن هر زامان چۏخ آغېر اۏلوردو. بو، اوزون، آلچاق و بۏغاناق، پیی شام‌لار’لا گۆجسۆز
ایشېق’لاندېرېلان، آغېر، بۏغوجو هاواسې اۏلان بیر اۏتاق ایدی. آنلایا بیلمیرَم کی، من بئله اۏتاقدا بو اۏن ایلده نئجه ساغ قالدېم. منیم تاختېمېن اۆچجه تاختاسې واردې: بۆتۆن یئریم بوندان عیبارت ایدی. تک بیزیم اۏتاقدا، إله بو تاخت‌لارېن اۆستۆنده اۏتوزا قَدَر آدام یئرلَشمیشدی. قېشدا قاپې‌لارې إرکن باغلایېردې‌لار؛ دؤرد ساعاتا قَدَر گؤزله‌مه‌لی اۏلوردون کی، هامې یاتسېن. اۏنا قد‌ر’سه سَس-کۆی، های-هارای، گۆلۆش سَس‌لری، سؤیۆش‌لر، زنجیر‌لرین جینگیلتی‌سی، تۆستۆ-دومان، هیس، قېرخېق باشلار، دامغا‌لې صیفَت‌لر، جېر-جېندېر پالتار – هر شئی اورواتدان سالېنمېش، رۆسوای إدیلمیش… بَلی، اینسانېن جانې بَرک دیر! اینسان هر شئیه آلېشماغې باجاران بیر مخلوق دېر و دۆشۆنۆرَم کی، بو، اۏنون أن یاخشې تعریفی دیر.
حبس‌خانایا جمعی‌سی ایکی یۆز أللی آدام یئرلَشیردی – بو رقم، دئمک اۏ‌لار کی، دَڲیشمیردی. بعضی‌لری گلیر، بعضی‌لری سۆره‌جی باشا ووروب گئدیر، بعضی‌لری ده اؤلۆردۆ. و بوردا نئجه دئسن آدام واردې! منجه، روسییه‌نین هر بیر قوبئرنییاسېندان، هر بیر بؤلگه‌سیندن بوردا نۆماینده واردې؛ باشقا خالق‌لاردان، حتتا قافقاز داغلې‌لارېندان اۏلان سۆرگۆن‌لر ده واردې. اۏنلارې جینایت دَرَجه‌‌لرینه، یانې حَبس ایل‌لری‌نین سایېنا گؤره بؤلمۆشدۆلر. إله بیر جینایت یۏخ ایدی کی، اۏنون بورادا نۆماینده‌سی اۏلماسېن. مَحبوس‌لار أساسن وطنداش کتئقۏری‌سیندان اۏلان کاتۏرقا سۆرگۆن‌لری ایدی. بونلار وار-دؤولتی ألیندن آلېنمېش، جمعيّتدن تجرید إدیلمیش، بۆتۆن حۆقوق‌لاردان محروم إدیلمه‌‌لری‌نین علامتی کیمی صیفَت‌لری دامغالانمېش جینایتکار‌لار ایدیلر. اۏنلارې سککیز ایلدن اۏن ایکی ایله‌دک کاتۏرقا ایشینه گؤندَرمیشدیلـر و سۏنرا هره‌سینی سیبیرین بیر ناحییه‌سینه سۆرگۆن کیمی کؤچۆره‌جَکدیلر. حربی کتئقۏری‌دان اۏلان و عۆمومییَّت’له، روس حربی مَحبوس آلای‌لارېنداکې کیمی، مۆلکییَّت حۆقوقوندان محروم إدیلمه‌ڲه‌ن جینایتکار‌لار دا واردې. اۏنلارې قېسا سۆره‌جه گؤندَ‌ریردیلر؛ جزا باشا چاتاندا ایسه عسگر رۆتبه‌سینده گلدیک‌لری یئره، سیبیر نیظامی قۏشون‌لار آلایېنا قایتارېردېلار. اۏنلاردان چۏخو ایکینجی و قاتې جینایت اۆستۆنده إله اۏ ساعاتداجا گئری، حبس‌خانایا، آما آرتېق کاتۏرقا سۆره‌جینه دَڲیل، ییرمی ایل‌لیڲینه قایېدېردېلار. بو کتئقۏری «همیشه‌کی‌لر» آدلانېردېلار. آما «همیشه‌کی‌لر» یئنه ده مۆلکییَّت حۆقوقوندان تامام محروم إدیلمیردیلر. نهایت، أن دَهشَتلی، أساسن حربیچی‌لردن عیبارت چۏخ‌سایلې اؤزل جینایتکار کتئقۏری‌سی دا واردې. بونا «اؤزل بؤلمه» دئییردیلر.
روسییه‌نین هر یئریندن بورا جینایتکار‌لار گؤندَریلیردی. اۏنلار اؤز‌لرینی داییمی آدلاندېرېردېلار و اؤز ایش سۆرَج‌لرینی بیلمیردیلر. قانونا أساسن اۏنلارا ایش دَرس‌لرینی ایکی‌قات، اۆچ‌قات آرتېرما‌لې ایدیلر. سیبریده أن آغېر کاتۏرقا ایش‌لری آچېلاناجان اۏنلارې حبس‌خانا‌دا ساخلایېردېلار. «سیزه بیر سۆره‌جه، بیزه ایسه بۆتۆن کاتۏرقا بۏیو»، – اۏنلار باشقا مَحبوس‌لارا بئله دئییردیلر. سۏنرا إشیتدیم کی، بو کتئقۏری لغو إدیلیب. بوندان ساوایې، بیزیم قالا‌داکې وطنداش قایداسې دا لغو اۏلونوب و تک بیر عۆمومی حربی-مَحبوس آلایې یارادېلېب. سؤزسۆز کی، بونون’لا بیرلیکده مۆدۆرلۆک ده دَڲیشدی. دئمه‌لی، من کئچمیشی، چۏخدان اؤتمۆش و کئچیب گئتمیش گۆن‌لرین أحوالات‌لارېنې تصویر إدیرم.
بو، آرتېق چۏخدان اۏلموشدو؛ ایندی بۆتۆن بونلار منه یوخو کیمی گلیر.
حبس‌خانایا نئجه داخیل اۏلدوغوم یادېمدا دېر. بو، دئسامبر آیې، آخشام‌چاغې ایدی.
آرتېق قاران‌لېق دۆشمۆشدۆ؛ جماعت ایشدن قایېدېردې؛ یۏخلا‌مایا حاضېرلاشېردېلار.
بېغلې اونتئر-ضابیط، نهایت، بو غریبه إوین قاپې‌لارېنې منیم اۆزۆمه آچدې؛ بورادا اۏ قَدَر یاشاما‌لې، إله هَیَجانلې گۆن‌لر کئچیرتمه‌لی ایدیم کی، بونلارې، حقیقتن ده، یاشامادان و اؤز اۆزه‌ریمده حیسّ إتمَزدن اۏنلارېن باره‌سینده تخمینی ده اۏلسا تَصَوّۆره ما‌لیک اۏلا بیلمَزدیم. مثَلَن، هئچ جۆر تَصَوّۆرۆمه گتیره بیلمَزدیم کی، بوردا دَهشَتلی و عذابلې نه وار: آخې، من بۆتۆن بو اۏن‌ایل‌لیک کاتۏرقا یاشامېمدا بیر دفعه ده اۏلسون، بیر دقیقه بئله تک قالمایاجاغام؟ ایشده داییم مۆحافیظه دسته‌سی‌نین نظارَتی آلتېندا، إوده ایکی یۆز یۏلداشېم’لا بیرلیکده اۏلاجاغام و بیر دفعه ده اۏلسون تک قالمایاجاغام! بونون’لا بئله بونا من هله آلېشما‌لې ایدیم!
بورادا تصادۆفَن قتل تؤره‌دن‌لر ده، پئشه‌کار قاتیل‌لر ده، قولدورلار و قولدور باشچې‌لارې دا، دله‌اۏغرو‌لار و یازېق‌لار، هاوایې پول قازانماق هَوَسکار‌لارې و دلّال‌لار دا واردې. إله‌لری ده واردې کی، باشا دۆشمک اۏلموردو، اۏنلار بورا نه نه‌دَندَن دۆشمۆشدۆلر؟ بونون’لا بئله، هره‌نین آنلاشېلماز و آغېر، دۆنَن آخشام‌کې سرخۏشلوغون دمی کیمی بیر داستانې واردې. عۆمومییَّت’له، اۏنلار اۏلوب-کئچن‌لر باره‌سینده دانېشماغې سئومیردیلـر و یَقین، کئچمیش باره‌ده دۆشۆنمه‌مه‌ڲه چالېشېردېلار. اۏنلارېن آراسېندا حتتا اۏ قَدَر شاد-خۆرَّم، اۏ قَدَر هئچ نه باره‌سینده دۆشۆنمه‌ڲه‌ن قاتیل‌لر تانېیېردېم کی، اۏنلارېن ویجدان عذابې چکمه‌دیک‌لرینی أمین‌لیک’له سؤیله‌مک اۏلاردې. آما، دئمک اۏ‌لار کی، داییم سوسان، کَدَر‌لی سیما‌لار دا واردې. عۆمومییَّت’له، اؤز یاشامېنې نقل إدَن‌لردن آز-آز اۏلوردو؛ هم ده بیر-بیری‌نین یاشامې ایله ماراقلانماق بورادا دَب دَڲیلدی، نه‌دن‌سه، بئله بیر عادت یۏخ ایدی، بئله قبول إدیلمه‌میشدی. اۏلسا-اۏلسا، إله-بئله، هردن‌بیر، کیمسه بئکارچې‌لېقدان دانېشماغا باشلایېردې، بیر باشقاسې ایسه إعتیناسېز و غملی-غملی قولاق آسېردې. بوردا هئچ کس هئچ کسی تعجّۆب‌لَندیره بیلمَزدی. «بیز ساوادلې خالقېق!» – اۏنلار تئز-تئز، هانسې’سا غریبه بیر تَکَبّۆر’له دئییردیلر.
یادېمدا دېر، بیر دفعه بیر قولدور سرخۏش حالدا (کاتۏرقادا هردن ایچیب سرخۏش اۏلماق مۆمکۆن ایدی) دانېشماغا باشلادې، بئش یاشلې اۏغلان اوشاغېنې نئجه اؤلدۆردۆڲۆنۆ، ایلک اؤنجه اۏیونجاق وئریب اۏنو نئجه آلداتدېغېنې، هارا’سا بۏش بیر تؤوله‌یه آپارېب اۏر‌دا دۏغرادېغېنې دانېشدې. ایندییه قَدَر اۏنون هَنَک‌لرینه گۆلن بۆتۆن کازارما بیر نفر کیمی قېشقېرماغا باشلادې و قولدور سوسماغا مجبور اۏلدو؛ کازارما حیدَّتدن قېشقېرمادې، إله-بئله، اۏنا گؤره کی، بو باره‌ده دانېشماق لازېم دَڲیلدی، اۏنا گؤره کی، بو باره‌ده دانېشماق قبول‌إدیلمزدیر.
یئری گلمیشکن، قئید إدیم کی، حبس‌خانا أهلی دۏغرودان دا، ساوادلې ایدی – مجازی آنلامدا دَڲیل، حرفی آنلامدا. یَقین کی، اۏنلارېن یارې‌سېندان چۏخو یازېب-اۏخوماغې باجارېردې. باشقا هارا‌دا، روس خالقې‌نېن بؤیۆک بیر کۆتله حالېندا یېغېشمېش اۏلدوغو هانسې یئرده سیز اۏنلاردان ایکی یۆز أللی نفر‌لیک بیر دسته آیېرا بیلر‌سیز کی، اۏنلارېن یارې‌سې ساوادلې اۏلسون؟ سۏنرا‌لار إشیتدیم کی، کیمسه بونا بنزَر معلومات‌دان بئله بیر سۏنوجا گلیب کی، ساواد‌لې‌لېق خالقې محو إدیر. یانلېش فیکیر دیر: بورادا تامام باشقا نه‌دن‌لر وار؛ هرچند راضېلاشماماق دا اۏلماز کی، ساواد‌لې‌لېق خالقدا لۏوغا‌لېق یارادېر. آما بو، أصلا قوصور دَڲیل.
بۆتۆن دَرَجه‌‌لر گئییمینه گؤره فرق‌لَنیردی: بعضی‌لری‌نین گؤدَکجه‌‌لری‌نین یارې‌سې تۆند-قۏنور، باشقا یارې‌سې ایسه بۏز، عئینی’له ده شالوار‌لارې – بیر آیاغې بۏز، باشقاسې ایسه تۆند-قۏنور رنگده’یدی. بیر دفعه، ایشده، مَحبوس‌لارا یاخېنلاشان چؤرک‌ساتان قېز
منه اوزون-اوزادې باخدې و بیردن قَهقَهه چکیب گۆلدۆ. «فو، هئچ ده قشنگ دَڲیل! – دئیه قېشقېردې، – بۏز پارچا دا، قارا پارچا دا چاتمایېب!». إله‌لری ده واردې کی، اۏنلارېن گؤدَکجه‌‌لری بۆتؤولۆک’له بۏز پارچادان ایدی، آما یالنېز قۏل‌لارې تۆند-قۏنور رنگده’یدی. ساچ‌لارې دا چئشیدلی جۆر قېرخېردېلار: بعضی‌لری‌نین باشې‌نېن یارې‌سې اوزونونا، باشقالارې‌نېنکی ایسه إنینه قېرخېلمېشدې.
بۆتۆن بو غریبه عائله‌ده إله ایلک باخېشدانجا هانسې’سا کسگین بیر اۏخشار‌لېق گؤرمَک اۏلاردې؛ حتتا غئیری-ایرادی اۏلاراق باشقالارې‌نېن اۆستۆنده شاه‌لېق إدَن أن سرت، أن عجاییب شخصییَّت‌لر بئله بۆتۆن حبس‌خانا‌نېن عۆمومی آهنگینه اویقونلاشماغا چالېشېردېلار. عۆمومییَّت’له ایسه دئییم کی، اوسانماق بیلمَزدن اؤز‌لرینی شاد-خۆرَّم آپاران و بونا گؤره ده هامې‌نېن نیفر‌تینه توش گلَن آدام‌لاردان عیبارت اۏلان بۆتۆن بو خالق جۆزعی ایستیثنا‌لار’لا قاراقاباق، پاخېل، سۏن دَرَجه تَکَبّۆرلۆ، غورّه‌له‌نن، تئز اینجیین و أن یۆکسک درَجه‌ده رسمییَّتچی آدام‌لار ایدیلر. هئچ نه‌یه تعجّۆب‌لنمه‌مک أن بؤیۆک مزییَّت حئساب إدیلیردی. ظاهیرَن اؤزۆنۆ نئجه آپارماق سارېدان هامېسې دَلی-دیوانه ایدی. آما أن أداباز گؤرکم أکثرَن ایلدېرېم سۆرعتی’له أن قۏرخاق بیر گؤرکَم’له عَوض اۏلونوردو. حقیقتن ده، بیر نئچه گۆجلۆ آدام واردې؛ اۏنلار ساده ایدیلر و أزیلیب-بۆزۆلمۆردۆلر. آما غریبه ایش دیر: بو، حقیقتن ده، گۆجلۆ آدام‌لاردان بیر نئچه‌سی آز قالا خسته‌لیک حدّینه چاتاجاق درَجه‌ده تَکَبّۆرلۆ ایدیلر. عۆمومییَّت’له، تَکَبّۆر، ظاهیری گؤرکم بیرینجی یئرده’یدی. أکثریيَّتی پۏزقونلاشمېش و سۏن دَرَجه أجلافلاشمېشدې. شاییعه و غئیبت‌لرین آرا‌سې کسیلمیردی: بو، جهنَّم ایدی، ظۆلمت ایدی. آما حبس‌خانا‌نېن ایچی نیظام‌نامه‌‌لری‌نین و قبول اۏلونموش عادت-دَب‌لری‌نین علئیه‌ینه گئتمه‌ڲه هئچ کس جسارت إتمیردی؛ هامې تابئع اۏلوردو. کسگین شکیلده باشقا‌لارېندان سئچیلن، چتین‌لیک’له، زۏر’لا تابئع إتدیریله‌ن، آما یئنه ده تابئع اۏلان کاراکتئر‌لر ده اۏلوردو. حبس‌خانایا آرتېق لاپ حدّینی آشمېش، آزادلېقدا ایکن أندازه‌دن چېخمېش آدام‌لار دا گلیب دۆشۆردۆلر کی، اۏنلار اؤز جینایت‌لرینی سانکی بیله‌رَکدن دَڲیل، بیلمَزدن، سایاقلاما ایچینده و دومانلې إتمیشدیلر؛ أساسن سۏن دَرَجه قېجېقلاندېرېلمېش تَکَبّۆردن إتمیشدیلر. آما بیز‌ده اۏنلارې إله اۏ ساعاتداجا یئرلرینده اۏتوزدوروردولار – باخمایاراق کی، اۏنلاردان بعضی‌لری حبس‌خانایا گله‌نه قَدَر بۆتؤو بیر کندین، یا دا شَهَرین دَهشَتینه چئوریلمیشدی‌لر. تزه گلَن یان-یؤوره‌یه نظر سالاراق تئزلیک’له باشا دۆشۆردۆ کی، بورا باشقا یئر دیر، بورادا هئچ کسی تعجّۆب‌لَندیره بیلمَز، اۏنا گؤره ساکیتجه مۆطیعلشیر و عۆمومی قایدا-قانونا تابئع اۏلوردو. ظاهیرَن عۆمومی قایدا-قانون هانسې’سا اؤزل، شخصی لیاقتدن یارانېردې کی، بو دا حبس‌خانا‌نېن هر بیر ساکینینه نۆفوذ إدیردی. کاتۏرقاچې، مَحکوم آدې سانکی، حقیقتن ده، هانسې’سا بیر رۆتبه‌یدی، اۆسته‌لیک ده فخری بیر رۆتبه‌یدی. هئچ بیر خجالت و پئشمانچې‌لېق علامتی یۏخ ایدی! بونون’لا بئله، هانسې’سا ظاهیری، نئجه دئیَرلر، رسمی بیر مۆطیع‌لیک، هانسې’سا ساکیت بیر نصیحَتچی‌لیک ده واردې: «بیز محو اۏلموش بیر خالقېق، – اۏنلار بئله دئییردیلر، – آزادلېقدا یاشایا بیلمه‌دین، ایندی عذابېنې چَک»؛ «آتا-آنایا قولاق آسمامېسان، ایندی تبیلین دری‌سینه قولاق آس»؛ «تیکمک ایسته‌مه‌دین زر ایله، ایندی دؤڲه‌ج’له داشې ضرب ایله». بۆتۆن بونلار تئز-تئز دئییلیردی – هم نصیحَت‌آمیز شکیلده، هم ده عادی‌جه ضرب-مثل شکلینده، آما هئچ واخت جیدّی دَڲیلمیردی. بۆتۆن بونلار سؤزدن ساوایې بیر شئی دَڲیلدی. چتین کی اۏنلاردان هئچ اۏلماسا، بیرجه‌سی داخیلَن درک إدیله‌یدی! أڲر کاتۏرقاچې
اۏلمایان‌لاردان کیمسه مَحبوسو اۏنون جینایت ایشینه گؤره مذمَّت إتمه‌ڲه، اۏنو سؤیمه‌ڲه (هرچند، بونون’لا بئله جینایتکارې مذمَّت إتمک روس روحونا اویقون دَڲیل) جهد گؤرسَتسه، سؤیۆش‌لرین سایې-حئسابې اۏلمایاجاقدې. اۏنلارېن هامېسې سؤیۆش سؤیمکده نئجه ده ماهیر ایدیلر! اۏنلار اینجه، بدیعی شکیلده سؤیۆش سؤیۆردۆ‌لر. سؤیۆش اۏنلاردا عئلم سويّه‌سینه قالخمېشدې؛ تحقیر إدیجی سؤزلر واسیطه‌سی’له دَڲیل، تحقیر إدیجی آنلام، روح، ایده واسیطه‌سی’له اۆستۆن گلمک ایسته‌ییردیلر – بو ایسه داها اینجه، داها زَهَر‌لی سؤیۆشدۆر. آردې-آرا‌سې کسیلمه‌ڲن داوا-دالاش‌لار اۏنلارېن آراسېندا بو عئلمی داها دا اینکیشاف إتدیرمیشدی. بۆتۆن بو خالق قېرمانج آلتېندا ایشله‌ییردی، دئمه‌لی، اۏنلار بۏش-بئکار خالق ایدی، دئمه‌لی، بو خالق پۏزولموشدو: أڲر أوّل‌لر پۏزولموش اۏلماسا دا، کاتۏرقادا پۏزولوردو. هئچ کس بورا اؤز خۏشونا تۏپلاشمامېشدې؛ اۏنلارېن هامېسې بیر-بیرینه یاد ایدیلر.
«بیزی بیر یئره یېغماقچۆن شئیطان اۆچ جۆت چارېق یېرتېب!» – اۏنلار اؤز‌لری باره‌سینده بئله دئییردیلر؛ إله اۏنا گؤره ده بو ظۆلمتده غئیبت‌لر، اینتریقالار، آرواد بؤهتان‌لارې، پاخېل‌لېق، قال‌ماقال، غضب داییم بیرینجی یئرده’یدی. بو قان‌ایچن‌لردن بعضی‌لری آرواددان بئتَر ایدی. تکرار إدیرم، اۏنلارېن آراسېندا گۆجلۆ، عؤمرۆ بۏیو ووروب-داغېتماغا و أمر إتمه‌ڲه آلېشقان‌لېق إتمیش، متینلشمیش، قۏرخو-هۆرکۆ بیلمه‌ڲن آدام‌لار دا واردې. بئله‌لری ایله مجبوری اۏلاراق حئسابلاشېردېلار؛ اۏنلار ایسه اؤز شؤهرَت‌لرینه قارشې چۏخ قېسقانج ایدیلر، عۆمومییَّت’له، باشقا‌لارېنا أذيّت وئرمه‌مه‌ڲه چالېشېردېلار، بۏش-بۏشونا سؤیۆشمۆردۆلر، اؤز‌لرینی سۏن دَرَجه لیاقتلی آپارېردېلار، دَرراکه‌لی ایدیلر و دئمک اۏ‌لار کی، داییم مۆدۆرلۆک قارشېسېندا ایطاعتکار ایدیلر، – ایطاعتکار‌لېق عقیده‌سینه أساسن دَڲیل، اؤز وظیفه‌سینی درک إتمکدن ده دَڲیل، إله-بئله، سانکی هانسې’سا مۆقاویله‌یه أساسن، قارشې‌لېقلې منافئعنی درک إده‌رَک ایطاعتکار ایدیلر. بونون’لا بئله، اۏنلار’لا دا إحتیاط’لا داورانېردېلار. یادېمدا دېر، بو جۆر مَحبوس‌لاردان بیرینی، قۏرخماز و قطعیَّتلی، مۆدۆرلۆک قارشېسېندا اؤزۆنۆن وحشی مئیل‌لری ایله مشهور اۏلان بیری‌سینی بیر دفعه هانسې’سا جینایَتینه گؤره جزالاندېردې‌لار. یای گۆنۆ ایدی، ایش واختې دَڲیلدی. حبس‌خانا‌نېن أساس و واسیطه‌سیز رئیسی اۏلان شتاب-ضابیط اؤزۆ جزادا ایشتیراک إتمک اۆچۆن بیزیم دروازا‌نېن آغزېنداکې قارۏوولخانایا گلدی. بو مایۏر مَحبوس‌لار اۆچۆن نه‌سه مشوم بیر مخلوق ایدی؛ اۏ، مَحبوس‌لارې إله بیر حدّه چاتدېرمېشدې کی، هامې قارشېسېندا تیر-تیر أسیردی. اۏ، دلیجه‌سینه طلبکار ایدی، مَحبوس‌لارېن دئدیڲی کیمی، «آدام‌لارېن اۆستۆنه آتېلېردې». هر شئیدن چۏخ دا اۏنون نۆفوذ‌إدیجی واشاق نظر‌لریندن دَهشَته گلیردیلـر، اۏنون بو باخېش‌لارېندان هئچ نه‌یی گیزلَتمک مۆمکۆن دَڲیلدی. اۏ، سانکی باخما‌زدان گؤرۆردۆ. حبس‌خانایا داخیل اۏلان کیمی آرتېق بیلیردی کی، حبس‌خانا‌نېن اۏ بیری باشېندا نه باش وئریر. مَحبوس‌لار اۏنو «سککیزگؤزلۆ» آدلاندېرېردېلار. اۏنون اؤرگه‌تیمی سهو ایدی. اۏ، اۏنسوز دا غضب‌لَنمیش آدام‌لارې اؤزۆنۆن آزقېن، آجېقلې حرکت‌لری’له داها دا غضب‌لَندیریردی و أڲر اۏنون باشې‌نېن اۆستۆنده عالی‌جَناب و دَرراکه‌لی، بعضن ده اۏنون وحشی حرکت‌لرینی محدودلاشدېران بیر اینسان – کۏمئندانت اۏلماسایدې، اۏ اؤزۆنۆن ایداره اوصولو ایله بؤیۆک فلاکت‌لر تؤره‌ده‌ردی. باشا دۆشمۆرَم، نئجه اۏلدو کی، اۏ، ساغ-سلامت قورتولا بیلدی: ساغ-سلامت ایستئعفایا چېخدې – هرچند محکَمه‌یه وئریلدی.
مَحبوسو چاغېران کیمی اۏنون رنگی قاچدې. عادَتَن اۏ، چوبوق‌لارېن آلتېنا سَس‌سیز-سمیرسیز اوزانېردې، سَس‌سیز-سمیرسیز جزایا دؤزۆردۆ و جزادان سۏنرا اۆست-باشې تؤکۆلمۆش حالدا آیاغا دوروردو، باش وئرمیش اوغورسوزلوغا سۏیوق‌قانلې‌لېق’لا و فلسفی شکیلده یاناشېردې. اۏنون’لا داییم إحتیاط’لا داورانېش إدیردیلر. آما بو دفعه اۏ اؤزۆنۆ نه‌دن‌سه حاقلې حئساب إدیردی. اۏنون رنگی قاچدې و نظارَتچی‌لرده‌ن گیزلینجه ایتی اینگیلیس پین‌ه‌چی پېچاغېنې پالتارېن قۏلونا سۏخماغا ماجال تاپدې. حبس‌خانا‌دا پېچاق و هر جۆر ایتی آلَت‌لر قطعی قاداغان اۏلونوردو. تئز-تئز، قفیلدن و جیدّی یۏخلا‌ما‌لاردا بئله شئی آشکارلاناردې’سا، آمان‌سېز جزا وئریلیردی؛ آما بیر حالدا کی، اۏغرو نه’یسه اؤزل اۏلاراق گیزلَدیردی، اۏنو تاپماق چتین اۏلوردو و بیر حالدا کی، پېچاق و آلَت‌لر حبس‌خانا‌دا داییم واجیب اۏلان شئی‌لر سایېلېردې، آختارېش‌لارا باخمایاراق، اۏنلارېن هئچ واخت کؤکۆ کسیلمیردی. أل‌لریندن آلېن’سا دا، تعجیلی اۏلاراق یئنی‌لری ألده إدیلیردی.
بۆتۆن کاتۏرقا حاصارا سارې آخېشدې و نفس چکمه‌دن تیر‌لرین آراسېندان باخماغا باشلادې. هامې بیلیردی کی، بو دفعه پئترۏو چوبوق‌لارېن آلتېنا اوزانماق ایسته‌مه‌ڲه‌جک و دئمه‌لی، مایۏرون سۏنوجو چاتېب. آما حلّ‌إدیجی مقامدا بیزیم بو مایۏر جزانېن یئرینه یئتیریلمه‌سینی باشقا ضابیطه تاپشېردې و آرابایا اۏتوروب چېخېب گئتدی. «آللاه اؤزۆ قورتاردې!» – سۏنرا مَحبوس‌لار بئله دئییردیلر. پئترۏوا گلینجه، اۏ لاپ ساکیت حالدا جزایا دؤزدۆ. مایۏرون گئتمه‌سی’له بیرلیکده اۏنون دا غضبی سۏیودو. مَحبوس بَلیرمیش حدّه قَدَر اۆزۆیۏلا و مۆطیع اۏلور؛ آما إله بیر حدّ وار کی، اۏنو کئچمک لازېم دَڲیل. یئری گلمیشکن: دؤزۆمسۆزلۆیۆن و ترس‌لیڲین بو غریبه پارتلایېشې قَدَر ماراقلې هئچ نه اۏلا بیلمَز. بعضن اینسان ایل‌لر’له دؤزۆر، بۏیون أڲیر، أن آغېر جزا‌لارا تاب گتیریر و بیردن هانسې’سا بالاجا بیر ایشده، هانسې’سا بۏش بیر شئیده، آز قالا هئچ نه‌دن پارتلایېر. بعضن حتتا بونو دلی‌لیک ده حئساب إتمک اۏ‌لار؛ إله بئله‌جه ده إدیرلر، یانې بونو دلی‌لیک آدلاندېرېر‌لار.
آرتېق دئدیم کی، بو بیر نئچه ایلده بو اینسان‌لاردا جۆزعی ده اۏلسا پئشمانچې‌لېق علامتی، اؤز جینایتی باره‌ده جۆزعی ده اۏلسا عذابلې دۆشۆنجه‌لر دئییلن شئی گؤرمه‌دیم و اۏنلارېن أکثریيَّتی داخیلَن اؤزۆنۆ تامامی’یله حاقلې حئساب إدیردیلر. بو بیر فاکت دېر. ألبتّه، تَکَبّۆر، پیس نۆمونه‌‌لر، دلی‌قانلې‌لېق، یالانچې خجالت حیسّی أکثرَن بونا نه‌دن اۏلوردو. باشقا طرفدن، کیم دئیه بیلَر کی، بو محو اۏلموش قلب‌لرین درین‌لیڲینی آختارېب آچمېش‌لار و بو قلب’له‌رده‌کی بۆتۆن دۆنیادان گیز‌لی ساخلانېلان‌لارې اۏخوموش‌لار؟ آخې بو نئچه ایلین ایچینده بو قلب’له‌رده هئچ اۏلماسا نه’یسه، ایچی کَدَردن، ایضطیرابدان خبر وئرَن هانسې’سا بیر علامتی گؤرمَک و دویماق اۏلاردې. آما بئله بیر شئی اۏلمامېشدې، قطعی شکیلده اۏلمامېشدې. بَلی، یَقین کی، جینایت ایلک اؤنجه‌دن وئریلمیش اۏلان، حاضېر نؤقطه‌یی-نظردن درک إدیله بیلمَز و اۏنون فلسفه‌سی گۆمان إدیلدیڲیندن داها چتین دیر. حبس‌خانا‌لار و مجبوری ایش، ألبتّه، جینایتکارې دۆزَلتمه‌ڲه‌جک؛ حبس‌خانا‌لار یالنېز جزالاندېرېر و جمعيّتی جانی‌نین اۏنون راحات‌لېغېنا قصد إتمه‌سیندن خیلاص إدیر. حبس‌خانا و أن گۆجلۆ کاتۏرقا ایشی ایسه جینایتکاردا یالنېز نیفرت، قاداغا قۏیولموش نشه‌لره هَوَس و دَهشَتلی یئل‌بئیین‌لیک یارادېر. آما قطعی أمینم کی، مشهور حۆجره سیستئمی یالنېز یالانچې و ظاهیری مَقصَده ناییل اۏلور. بو سیستئم اینسانېن یاشام جؤوهرینی سۏروب چېخاردېر، اۏنون روحونو ضعیف‌لَدیر، اۏنو قۏرخودور و سۏنرا مَعنوی جَهَتدن
قوروموش، یارېده‌لی جسدی ایصلاح اۏلونما‌نېن و تؤوبه‌‌نین نۆمونه‌سی کیمی تقدیم إدیر. ألبتّه، جمعيّته قارشې قیام قالدېرمېش جینایتکار اۏنا نیفرت إدیر و دئمک اۏ‌لار کی، داییم اؤزۆنۆ حاقلې، جمعيّتی ایسه گۆناهکار سایېر. اۆسته‌لیک ده جینایتکار آرتېق جمعيّتدن جزاسېنې آلمېشدېر، بو نه‌دَندَن ده آز قالا اؤزۆنۆ تمیزه چېخمېش، جمعيّت’له حئساب’لا‌شمېش حئساب إدیر. نهایت، بئله بیر نؤقطه‌یی-نظردن ده مۆحاکیمه یۆرۆتمک اۏ‌لار کی، آز قالا جینایتکارا براعَت وئرمک لازېم دېر. آما چئشیدلی باخېش‌لارا باخمایاراق، هر کس راضېلاشار کی، داییم و هر یئرده، چئشیدلی قانون‌لارا أساسن، دۆنیا یارانان گۆندن بیرمعنالې اۏلاراق جینایت کیمی قبول اۏلونان عمل‌لر وار و نه قَدَر کی، اینسان وار، بو عمل‌لر جینایت سایېلاجاق.
یالنېز حبس‌خانا‌دا أن دَهشَتلی، أن غئیری-دۏغال حرکت‌لر، أن عاغېلاسېغماز قتل‌لر باره‌سینده حیکایَت‌لر إشیتدیم؛ بو حیکایَت‌لری گۆجلۆ و اوشاق‌سایاغې شن بیر گۆلۆش’له سؤیله‌ییردیلـر. بیر نفر آتا قاتیلی هئچ یادېمدان چېخمېر. اۏ، دوۏریان‌لاردان ایدی؛ خیدمت إتمیشدی و اؤزۆنۆن آلتمېش یاشلې آتاسې‌نېن إوینده آوارا بیر اۏغول کیمی قالېرمېش. اؤزۆنۆ سۏن دَرَجه أخلاق‌سېز آپاران بو آدام بؤیۆک بۏرجا دۆشۆر. آتا‌سې اۏنون أل-آیاغېنې یېغماغا چالېشېر، اۏنو دیله توتور؛ آما إوی، کندی، یَقین کی، پولو دا اۏلان آتانې اۏغلو، میراثا صاحیب اۏلماق اۆچۆن اؤلدۆرۆر. جینایَتین اۆستۆ یالنېز بیر آیدان سۏنرا آچېلېر. قاتیلین اؤزۆ پۏلیسه خبر وئریر کی، آتا‌سې هارایا’سا یۏخا چېخېب. بۆتۆن بیر آیې اۏ، دَهشَتلی بیر پۏزقونلوق ایچینده کئچیردیر. نهایت، اۏ، إوده اۏلمایاندا، پۏلیس مئییتی تاپېر. بۆتۆن حَیَط بۏیو چیرکاب سو‌لارې‌نېن آخېب گئتمه‌سی اۆچۆن اۆستۆ تاختای’لا اؤرتۆلۆ آرخ وارمېش. مئییت بو آرخېن ایچینده ایمیش. اۏنو سلیقه’یله گئییندیریب-کئچیندیریبمیش – کیشی‌نین آغارمېش باشې کسیلیب قۏپارېلېبمېش، یالنېز بَدَنینه بیتیشیک کیمی قۏیولوبموش و باشې‌نېن آلتېنا دا یاستېق آتېبمېش. اۏ، گۆناهېنې إعتیراف إتمه‌ییب؛ دوۏریان‌لېقدان، رۆتبه‌دن محروم إدیلیب و ییرمی ایللییه کاتۏرقا ایش‌لرینه مَحکوم إدیلیب. اۏنون’لا قالدېغېم بۆتۆن سۆرَج عرضینده اۏ چۏخ گؤزَل، شوخ أحوالی-روحیّه‌ده‌یدی. آزقېن، یئل‌بئیین، سۏن دَرَجه دۆشۆنجه‌سیز بیر آدام ایدی، هرچند، تامامی’یله آخماق دَڲیلدی. من اۏندا هانسې’سا اؤزل بیر قدّار‌لېغېن اۏلدوغونو هئچ واخت گؤرمه‌دیم. مَحبوس‌لار اۏنا جینایته گؤره نیفرت إتمیردیلر، جینایت باره‌سینده هئچ صؤحبَت بئله گئتمیردی، آخماق‌لېغېنا گؤره، اؤزۆنۆ آپارا بیلمه‌دیڲینه گؤره نیفرت إدیردیلر. صؤحبَت أثناسېندا اۏ، هردن آتاسېنې خاطېرلایېردې. بیر دفعه منه ساغلام بَدَن قورولوش‌لارې‌نېن نسیللیکجه اۏلماسې حاقدا دانېشارکن، علاوه إتدی: «باخ إله منیم آنا-آتایم، اؤلۆمۆنه قَدَر هئچ بیر خسته‌لیکدن شیکایت إتمه‌میشدی». بو جۆر وحشی حیسیيّات‌سېز‌لېق، سؤزسۆز کی، مۆمکۆن شئی دَڲیل. بو فئنۏمئن دیر؛ بورادا صؤحبَت ساده‌جه اۏلاراق جینایَتدن دَڲیل، هله عئلمه بَللی اۏلمایان بیر قوصوردان، هانسې’سا جیسمانی و مَعنوی بیر عئیبه‌جر‌لیکدن گئدیر. سؤزسۆز کی، من بو جینایته اینانمادېم. آما اۏنون بو اۏلایېن بۆتۆن تفرّۆعات‌لارېنې بیلن همشهر‌لی‌لری بو ایش باره‌سینده منه دانېشمېشدېلار. فاکت‌لار اۏ درَجه‌ده آیدېن ایدی کی، اینانماماق مۆمکۆن دَڲیلدی.
بیر دفعه مَحبوس‌لار اۏنون یوخودا نئجه قېشقېردېغېنې إشیتمیشدیلر: «توت اۏنو، توت! باشېنې کس، باشېنې، باشېنې!..»
دئمک اۏ‌لار کی، مَحبوس‌لارېن هامېسې گئجه‌لر یوخودا دانېشېر و سایاقلایېردېلار. أکثرَن سایاقلامادا اۏنلارېن دیلینه داها تئز-تئز سؤیۆش‌لر، اۏغرو سؤز‌لری، پېچاق‌لار، بالتا‌لار گلیردی. «بیز بَرکه-بۏشا دۆشمۆش آدام‌لارېق، – اۏنلار بئله دئییردیلر، – بیزیم ایچیمیز تؤکۆلۆب، اۏنا گؤره ده گئجه‌لر قېشقېرېرېق».
کاتۏرقا تحکیملی رسمی ایش مشغولییت دَڲیلدی، مجبورییت ایدی: مَحبوس اؤز نۏرماسېنې ایشله‌ییب قورتارېردې، یا دا قانون’لا طلب اۏلونان ایش ساعات‌لارېنې باشا ووروردو و چېخېب حبس‌خانایا گئدیردی. ایشه نیفرت’له باخېردېلار. اؤزۆنۆن بۆتۆن آغلې، بۆتۆن مَقصَدی ایله صادیق اۏلدوغو ایشی اۏلمازدان اینسان حبس‌خانا‌دا یاشایا بیلمَز. بیر ده کی، بۆتۆن بو اینکیشاف إتمیش، هَوَس’له یاشامېش و یاشاماق ایسته‌یَن، زۏر’لا بیر یئره تۏپلانمېش، زۏر’لا جمعيّتدن و نۏرمال یاشامدان آیرې سالېنمېش بو خالق نۏرمال و دۆزگۆن شکیلده، اؤز ایراده‌سی و ایسته‌ڲی’له بو یاشاما نئجه آلېشا بیلَردی؟ تکجه بئکارچې‌لېقدان مَحبوسدا إله جینایتکار اؤزل‌لیک‌لر اینکیشاف إدَردی کی، اۏنلار اۏنون أوّل‌لر هئچ تَصَوّۆرۆنه بئله گلمَزدی. نۏرمال اینسان زحمتسیز و قانونسوز یاشایا بیلمیر، پۏزقونلاشېر، وحشی حئیوانا چئوریلیر. اۏنا گؤره ده حبس‌خانا‌دا دۏغال طلبین و هانسې’سا اؤزۆنۆقۏروما اینستینکتی‌نین سۏنوجوندا هر بیر کسین اؤز صنعتی و مشغولییتی واردې. اوزون یای گۆنۆ، دئمک اۏ‌لار کی، بۆتؤولۆک’له رسمی ایشه صرف اۏلونوردو؛ قېسا گئجه‌ده یاتېب یوخودان دۏیماغا واخت قالمېردې. آما قېشدا، نیظام‌نامه‌یه أساسن، هاوا قارالان کیمی مَحبوس حبس‌خانایا سالېنما‌لې و قاپې‌لار باغلانمالې ایدی. اوزون، جان‌سېخېجې قېش آخشام‌لارېندا نئیله‌مک اۏلاردې؟ و اۏنا گؤره ده قاداغایا باخمایاراق، هر بیر کازارما دئمک اۏ‌لار کی، نهنگ بیر إعمالات‌خانایا چئوریلیردی. أصلینده أ‌مه‌ڲه، مشغولییته قاداغا قۏیولموردو، یالنېز آلَت ساخلاماق قطعی قاداغان اۏلونموشدو؛ بونسوز ایسه ایش گؤرمَک مۆمکۆن دَڲیلدی. اۏنا گؤره گیزلینجه ایشله‌ییردی‌لر و دئیه‌سن، مۆدۆرلۆک بعضی حال‌لاردا بونا گؤز یوموردو. مَحبوس‌لاردان چۏخو حبس‌خانایا گلنده هئچ نه باجارمېردې، یاواش-یاواش اؤرگه‌نیر و آزادلېغا یاخشې اوستا کیمی چېخېردې. بوردا پینه‌چی‌لر ده، باشماق تیکن‌لر ده، دَرزی‌لر ده، خرّاط‌لار دا، چیلینگر‌لر ده، اۏیوجولار دا، زرگر‌لر ده واردې. بیر یهودی واردې، عیسای بومشتئین، زرگر ایدی، هم ده سَلَمچی ایدی. اۏنلار هامېسې زحمت چکیر و پول قازانېردې‌لار. ایشین سیفاریشی شَهَردن آلېنېردې. پول مَحبوسون ألیندن آلېنمېش آزاد‌لېق دېر، إله اۏنا گؤره ده، آزادلېقدان محروم إدیلمیش اینسان اۆچۆن پول اۏلدوغوندان اۏن دفعه دَڲر‌لی دیر. أڲر مَحبوسون جیبیندن پول جینگیلتی‌سی گلیر’سه، خرجلیه بیلمه‌سه ده، آرتېق بَلیرمیش آنلامدا تَسَلّی تاپمېش اۏلور. پولو دا هر زامان و هر یئرده خرجله‌مک اۏ‌لار، خۆصوصَن ده کی، قاداغا قۏیولموش شئی ایکی‌قات شیرین اۏلور. کاتۏرقادا ایسه حتتا چاخېر دا آلماق اۏلوردو. قلیانا قطعی شکیلده قاداغا قۏیولموشدو، آما هامې قلیان چکیردی. پول و تۆتۆن مَحبوسو سینقالې و باشقا خسته‌لیک‌لردن، ایش ایسه جینایَتدن قۏرویوردو: ایش‌سیز مَحبوس‌لار شۆشه قابداکې هؤرۆمچک‌لر کیمی بیر-بیرینی یئیَردی. بونا باخمایاراق، ایش ده، پول دا قاداغان إدیلمیشدی. تئز-تئز گئجه‌لر غفلَتَن یۏخلا‌مالار کئچیردیلیردی، قاداغان إدیلمیش نه واردې’سا، آلېنېردې و نه قَدَر گیزلَتسه‌‌لر ده، یئنه ده پول‌لار بعضن آختاران‌لارېن ألینه کئچیردی(کئچیرتدی). باخ إله قیسمَن اۏنا گؤره ده پولو ساخلامېردې‌لار، تئز بیر زاماندا چاخېرا وئریب ایچیردیلر؛ باخ إله اۏنا گؤره ده حبس‌خانا‌دا چاخېر اۏلوردو. هر بیر آختارېشدان سۏنرا مۆقصّیر اؤز وار-دؤولتیندن محروم
اۏلماقدان ساوایې، عادَتَن آغرېلې شکیلده جزالاندېرېلېردې. آما هر آختارېشدان سۏنرا دا درحال چاتېشماز‌لېق‌لار دۏلدورولوردو، تعجیلی اۏلاراق یئنی-یئنی آلَت‌لر ألده إدیلیردی و هر شئی اؤنجه‌کی قایداسېندا داوام إدیردی. مۆدۆرلۆڲۆن ده بوندان خبری واردې، مَحبوس‌لار دا جزایا گؤره دئیینمیردیلـر، هرچند بو جۆر یاشام وئزووی داغېندا مسکونلاشمېش آدام‌لارېن یاشامېنا بنزه‌ییردی.
اوستا‌لېغې اۏلمایان‌لار اؤز‌لرینه باشقا مشغولییت تاپېردېلار. کیفایت قَدَر اۏریجینال اوصول‌لا‌ر واردې. مثَلَن، بعضی‌لری آلېب-ساتماق’لا مشغول اۏلوردولار. بعضن إله شئی‌لر ساتېلېردې کی، اۏنلارې حبس‌خانا دووار‌لارېندان کنار‌دا نه‌اینکی ساتماق، حتتا أشیا حئساب إتمک هئچ کسین عاغلېنا دا گلمَزدی. آما کاتۏرقا چۏخ یۏخسول ایدی و اۏرا‌دا هر شئیه بؤیۆک إحتیاج واردې. هئچ نه‌یه یارامایان جېندېرېن دا دَڲری واردې و هانسې’سا بیر ایشه یارایېردې. یۏخسوللوقدان حبس‌خانا‌دا پولون دا دَڲری آزادلېقداکېندان تامامی’یله فرقلی ایدی. بؤیۆک و مۆرَکَّب زحمت قارشېسېندا قپیک-قوروش آلېردېلار. بعضی‌لری سَلَمچی‌لیک’له اوغور قازانېردې. ألدن دۆشمۆش و مۆفلیس‌لشمیش مَحبوس اؤزۆنۆن سۏنونجو أشیاسېنې سَلَمچییه وئریر و اۏندان دَهشَتلی فاییض’له بیر نئچه میس پول آلېردې. أڲر اۏ واختېندا پولونو اؤده‌ییب بو شئی‌لری گئری آلا بیلمیردی’سه، اۏندا اۏنلارې إله اۏ ساعات اینصاف‌سېزجاسېنا ساتېردېلار؛ سَلَمچی‌لیک اۏ درَجه‌ده چیچک‌لنمیشدی کی، حتتا دؤولت أشیا‌لارې دا، مثَلَن، حؤکومَت ملَفه‌لری، پینه‌چی‌لیک مال‌لارې و س. هر بیر مَحبوسا داییم لازېم اۏلان شئی‌لر قبول اۏلونوردو. آما بو جۆر گیرۏوقۏیما زامانې ایش باشقا جۆر، گؤزلَنیلمز دوروم ده آلا بیلیردی: گیرۏو قۏیان دا، پول آلان دا تعجیلی اۏلاراق، سؤزسۆز-صؤحبَت‌سیز باش اونتئر-ضابیطین، حبس‌خانا‌نېن واسیطه‌سیز رئیسی‌نین یانېنا گئدیر، نظارَتده اۏلان شئی‌لرین گیرۏو قۏیولماسېنې خبر وئریردی و اۏنلار دا إله اۏ آنداجا، حتتا یوخارېداکې مۆدۆرلۆکه خبر وئریلمَزدن گئری آلېنېردې. ماراقلې دېر کی، بئله حال‌لاردا حتتا داوا-دالاش دا باش وئرمیردی: سَلَمچی سَس‌سیز-سمیرسیز و قاش-قاباقلې حالدا طلب اۏلونان شئیی قایتارېردې و سانکی اؤزۆ ده گؤزله‌ییردی کی، بو إله بئله ده اۏلاجاق. بلکه ده درک إدیردی کی، گیرۏو قۏیانېن یئرینده اۏلسایدې، اۏ اؤزۆ ده بئله حرکت إدَردی. اۏنا گؤره، أڲر سۏنرا سؤیۆردۆسه ده، بونو غضبسیز-فیلان‌سېز، یالنېز إله-بئله، اۆره‌ڲینی بۏشالتماق اۆچۆن إدیردی.
عۆمومییَّت’له، هامې بیر-بیریندن آبرې‌سېز‌چې شکیلده اۏغورلوق إدیردی. دئمک اۏ‌لار کی، هر بیر کسین دؤولت أشیا‌لارېنې ساخلاماق اۆچۆن آغزې قېفېل‌لې ساندېغې(صاندېغې) واردې. بونا ایجازه وئریلیردی؛ آما صاندېق‌لار خیلاص إتمیردی. دۆشۆنۆرَم کی، اۏر‌دا نئجه ماهیر اۏغرولار اۏلدوغونو تَصَوّۆر إتمک چتین دَڲیل. بیر مَحبوس، صمیمی اۏلاراق منه صادیق بیر اینسان (بونو مۆبالیغه‌سیز-فیلان‌سېز دئییرَم) کاتۏرقادا ساخلانماسېنا ایجازه وئریلن یئگانه کیتابې – اینجیلی، اۏغورلامېشدې؛ إله همین گۆن بونو إعتیراف إتدی، آما پئشمانچې‌لېقدان دَڲیل، منه یازېغې گلدیڲی اۆچۆن. چۆنکی کیتابې مؤحکَم آختارېردېم. شرابساتان‌لار دا واردې – شراب آل‌وئر‌ی إدیر و تئز بیر زاماندا وارلانېردېلار. بو آل-وئر باره‌سینده نه واخت‌سا اؤزل اۏلاراق دانېشاجاغام، چۆنکی چۏخ ماراقلې دېر. حبس‌خانا‌دا قاچاق‌مالچې‌لېق اۆستۆنده توتولان‌لار چۏخ ایدی و اۏنا گؤره ده تعجّۆب‌لنمه‌ڲه دَڲمز کی، جیدّی یۏخلا‌ما‌لارا و گؤزَتچی‌لرین اۏلماسېنا باخمایاراق، حبس‌خانایا شراب گتیریلیردی. یئری گلمیشکن: قاچاق‌مالچې‌لېق کاراکتئری إعتیباری’له نه‌سه اؤزل بیر جینایت دیر. مثَلَن، تَصَوّۆر إتمک اۏلارمې کی،
بعضی قاچاق‌مالچې‌لار اۆچۆن پول، منفعَت ایکینجی دَرَجه‌لی رۏل اۏینایېر، ایکینجی یئرده دورور؟ هردن محض إله بئله ده اۏلور. قاچاق‌مالچې إحتیراص’لا، هَوَس’له ایشله‌ییر. اۏ، قیسمَن شاعیر دیر. اۏ، هر یئرده ریسک إدیر، قۏرخونج تهلۆکه‌یه گیریشیر، حیله ایشله‌دیر، یالان ساتېر، جانېنې قورتارېر؛ هردن حتتا ایلهاما گله‌رَک حرکت إدیرلر. بو إحتیراص قومارباز‌لېق قَدَر گۆجلۆ دیر. حبس‌خانا‌دا بیر مَحبوس تانېیېردېم، ظاهیرَن نهنگ، آما اۏ قَدَر ده مۆطیع، ساکیت، حلیم بیر آدام ایدی؛ اۏنون حبس‌خانایا نئجه دۆشدۆڲۆنۆ تَصَوّۆر إتمک اۏلموردو. إله کینسیز-کۆدوره‌ت‌سیز و اۆزۆیۏلا آدام ایدی کی، حبس‌خانا‌دا اۏلدوغو بۆتۆن سۆرَج عرضینده هئچ کس’له دالاشمامېشدې. اۏ، روسییه‌نین باتې سرحَد‌لریندن ایدی، قاچاق‌مالچېلېغا گؤره بورا دۆشمۆشدۆ و سؤزسۆز کی، دؤزه بیلمه‌ییب آلېشقان‌لېغېنه اویقون حبس‌خانایا گیزلینجه شراب کئچیرتمه‌ڲه باشلادې. نئچه دفعه بونا گؤره جزالاندېرمېشدېلار و اۏ، جزادان نئجه ده قۏرخوردو! حمده شراب کئچیرتمک اۏنا جۆزعی منفعَت گتیریردی. شرابدان یالنېز بیر نفر ایش‌صاحاب وارلانمېشدې. بو غریبه آدام صنعتی صنعت اۆچۆن سئویردی. اۏ، آرواد کیمی آغلاغان ایدی و جزادان سۏنرا دفعه‌لر’له آند ایچیر و سؤز وئریردی کی، بیر ده قاچاق‌مال کئچیرتمه‌ڲه‌جک. بعضن اۏ تام بیر آی جسارَت’له اؤزۆنه غالیب گلیردی، آما یئنه ده دؤزمۆردۆ… إله بو شخص‌لرین کؤلگه‌سینده ده حبس‌خانا‌دا شراب قېت‌لېغې یارانمېردې.
نهایت، بیر گلیر منبَعی ده واردې، هرچند مَحبوس‌لارې وارلاندېرمېردې، آما داییمی و خیلاص‌إدیجی ایدی. بو، صدَقه ایدی. جمعيّتیمیزین عالی طبقه‌سی‌نین تَصَوّۆرۆ بئله یۏخ دېر کی، بو «بدبخت‌لر»أ تاجیرلـر، مئششان‌لار و بۆتۆن خالقېمېز نئجه قایغې گؤرسه‌دیر. صدَقه، دئمک اۏ‌لار کی، داییم فاصیله‌سیز و داییم چؤرک’له، کؤمبی’له، نادیر حال‌لاردا ایسه پول’لا اۏلور. أکثر یئرلرده بو صدَقه‌لرسیز مَحبوس‌لارا، خۆصوصَن ده جزا کسیلن‌لردن داها جیدّی نظارَتده اۏلان مۆتَّهیم‌لره سۏن دَرَجه چتین اۏلاردې. صدَقه‌نی مَحبوس‌لار دیندارجاسېنا برابر شکیلده بؤلۆرلر. هامېیا چاتمایاندا کؤمبه‌لری برابر حیصّه‌لره، بعضن حتتا آلتې یئره بؤلۆرلر و هر بیر مَحبوس حؤکمن اؤز پایېنې آلېر. ایلک دفعه پول صدَقه‌سینی نئجه آلدېغېم یادېمدا دېر. حبس‌خانایا تزه گلدیڲیم واخت‌لار ایدی. سَحَر ایشیندن تک قایېدېردېم، یالنېز گؤزَتچی واردې. اۏن یاشلې، ملک کیمی قشنگ بیر قېز اوشاغې آنا‌سې ایله بیرگه قارشېمېزا چېخدې. من اۏنلارې آرتېق بیر دفعه گؤرمۆشدۆم. قېزېن آنا‌سې عسگر آروادې ایدی، دول قالمېشدې. اۏنون أری، جاوان عسگر، محکَمه‌یه دۆشمۆش و خسته‌خانادا، مَحبوس پالاتاسېندا، من اۏرا‌دا خسته یاتاندا اؤلمۆشدۆ. آروادې و قېزې ویداع‌لاشماغا گلمیشدیلر؛ هر ایکی‌سی یانا-یانا آغلایېردې. قېز منی گؤره‌جَک قېزاردې، آناسېنا نه‌سه پېچېلدادې؛ آنا‌سې إله اۏ ساعاتداجا دایاندې، باغلاماسېنېن ایچیندن آختارېب بیر چه‌رَک قپیک تاپېب قېزا وئردی. اۏ دا دالېمجا قاچماغا باشلادې… «گؤتۆر، «بدبخت»، عیسا خاطیرینه بو قپیڲی گؤتۆر!» – دئیه قېز قاباغېما قاچېب پولو اۏوجوما دۆرته-دۆرته قېشقېرېردې. من اۏنون قپیڲینی گؤتۆردۆم، قېز دا راضې حالدا آناسې‌نېن یانېنا قایېتدې. اۏ قپیڲی اوزون سۆرَج قۏرویوب ساخلادېم.
