میللی اینانج، میللی دۆشۆنجه‌میز / سیامک میرزایی (مقاله)
تاریخین اوۆچ إوره‌سینده
میف، دین، مۏدئرنیته‌ده
(اؤزت باخېشدا)
آذربایجان دونیانېن أن أسکی یاشایېش و مدنییت اۏجاق‌لارېندان بیری‌سی اۏلاراق تانېنماقدا دېر. آذربایجان تۏرپاغېندا یاشایان بوگۆنکۆ اینسان‌لارېمېزېن ذئهنییتی و اینانج‌لارې، أسکی و مۏدئرن چاغ‌لاردا اۏلان دۆنیاگؤرۆش و ایدئۏلوژی‌لر سالدېرې و إتگی‌سینه معروض قالاراق ایچینه دؤنۆش دۆشۆنجه‌لردن یۏخسون اۏلموش دېر اۏ اۆزدن ده یاد دۆشۆنجه و اینانج‌لار أساسېندا ذئهنییت بیچیم‌لَنیب و حرکت إتمیش دیر. أن أساس اۆچ إوره دۆنیاگؤرۆشۆنۆ اؤزت اۏلاراق آچېقلایېب، میللی ذئهنییتیمیزی کۏرلایېب و چۏرلایان اینانج‌لارې گؤرسه‌ده‌رَک، میللی دۆشۆنجه‌میزین آیدېنلاشماسېنا یاردېم إتمه‌ڲه چالېشاجاغېق.
میف
تخمینن 70 مین ایل اؤنجه‌دن اۏرتایا چېخان اوسلو اینسان (هۏمو ساپییئنس) اینسان تاریخینده یئنی بیر باشلانقېجېن و اینسان إوریمین یارانماسېندان خبر وئردی. بیۏلۏژیک وارلېقدان قۏپوب، مدنییت و سۏسیال تۏپلولوغا کئچن اینسان‌لار، دۆشۆنجه سیستئمی اۏلاراق تانېنان میف‌لر یاراتمېشلار و میف‌لر ایسه اۏنلارېن اینانج، دۆشۆنجه و داورانېش قورال‌لارېنې قاپسایېردې.
تۏپلایېجې و اۏوچو اینسان تۏپلولوق‌لارې دۏغا اۏلای‌لارې قارشې‌سېندا گۆجسۆز قالدېق‌لارې اۆزۆندن بۆتۆن مسأله‌لره اؤزل‌لیک’له دۏغا، إورن و اینسان‌لارېن نئجه و نییه یارانماسېنا یانېت وئرمک اۆچۆن میف دۆشۆنجه سیستئمینی یاراتمېشلار.
دۏغا اۆزره باشقا یارادېق‌لار’لا بیرگه یاشایان اینسان اۏغلو إوره‌نین یۆزلرجه اۏیونچولارېندان بیری‌سی ایدی.
تۆرک‌لرین میف باخېش‌لارېندا هر شئی جانلې ایدی و هر شئیین روحو و یییه‌سی وار ایدی.
تۆرک‌لرین گؤڲ تانرې و قام (شامان) اینانج‌لارېندا، یئر کۆره‌سی إورَن‌ده اۏلان جیسم‌لر کیمی دئوینگن ایدی. اۏنلارېن آنلایېش‌لارېندا هانسې‌سا بیر مکان، مرکزییت داشېمېردې چۆنکۆ باخېش‌لارې یئر اۆزۆنه دَڲیل، گؤڲ اۆزۆنه دۏغرو ایدی.
تۆرک قام ایناج‌لارېندا آغاج، سو، داش، تۏرپاق، داغ، گؤڲ، اۏد و سایېرا شئی‌لر باشلانقېج و قوتسال ایدیلر و تۆرک اینسان‌لارې اۏنلار’لا دانېشېب اۏنلارا سایقې گؤرسه‌دیردیلر. أصلی-کرم و ملیک مممد ناغېل‌لارېندا دا بونا تانېق اۏلوروق.
دده قۏرقود ایسه:
“یئرلو قارا داغ‌لارېن یېقېلماسون
کؤلگه‌لیجه قابا آغاجېن کسیلمه‌سون”
دئیَرکن اۏنلارا اۏلان سایقې و اینانج‌لاردان خبر وئرمکده دیر.
یاشام آغاجې دۆشۆنجه‌سی اۏنون باشلانقېج دیری‌لیک و آرتېم آنلایېشېنې سرگیله‌مکده دیر. اۏغوزخانېن بیر قادېنې گؤڲدن و ایشېقدان دۏغولور و اۏ بیری قادېنې ایسه سو اۆزه‌رینده بیتن آغاجېن ایچیندن یارانماقدا دېر.
تۆرک‌لرده اۏلان دۏغا اینانج و سئوگی‌سی اۏنلارېن أسکی دۆنیاگؤرۆش‌لرینده قابارېق شکیلده یانسېماقدا دېر.
اۏ اینانج لارېن ایزلرینی، هله ده دین‌ده، فۏلکلۏردا، اینانج‌لاردا و اینجه صنعتده گؤره بیلیریک و اۏنلار اۏدلارا، چیراغا، پیرآغاج‌لارېنا و سویا اۏلان آندلار کیمی یاشاماق دادېرلار.
دین
یئر کۆره‌سی‌نین نئچه درجه قېزماسې ایله آرتېم و بۏللوق یارانمېش و أکین اۆچۆن شراییط یارانمېشدېر.
12 مین ایل اؤنجه یارانان أکین دئوریمی اینسان تاریخینده یئنی بیر صفحه‌نین آچېلماسېنا نه‌دن اۏلموش دېر.
داغ‌لارداکې کؤهۆل و ماغارالاردان داغ أته‌ڲی، چای قېراق‌لارې و دۆزن‌لیک‌لره إنَن اینسان تۏپلولوق‌لارې أکین ساحه‌لرینی چۏخالدېب داها دا آرتمېشلار.
مئتال ألده إتمک واسیطه‌سی’له یئرلری داها دا درین شوملایېب أکین ساحه‌سینده آرتېم یارادان اینسان‌لار، بیر سېرا حئیوان چئشیدلرینی أهلی‌لَشدیریب، أکین ساحه‌سینده چالېشدېرېب و مالدارلېغا آددېم آتمېشدېر.
آرتېق دۏغا و حئیوان‌لار اینسان اۏغلونون أل‌آلتې‌سې یارادېق‌لارېنا دؤنۆشۆردۆلر و اینسان‌لار دۏغادا مۆداخیله إتمک’له داها دا گۆج‌لَنیردیلر.
أکین إوریمی‌نین دمیر دؤنه‌مینده (تخمینن ۳۰۰۰ ایل اؤنجه) اینسان داها دا گۆج‌لَنیب و یئر اؤز ایراده‌سینی سرگی‌لَییر. بئله اۏلان حالدا، إوره‌نین ایکی اۏیونچوسو اۏیون اۏینایېر، باشقالارې ایسه سؤنۆکۆرلر.
اینسان و تانرې
حراری دئمیشکن اینسان تانرې ایله آنلاشما یاپېر و إوره‌نین أن اۆستۆن یارادېغېنا چئوریلیر.
اۏ دؤنَمدن یارانان دینی اینانج‌لارېن بیر چۏخوندا دۏغا و إورَن اینسان اۆچۆن یارانماسېندان و اۏنلارېن اینسان ایختییارېندا اۏلماسېندان سؤز گئدیر.
مۏنتئسکیۏ دئییر: هر بیر قورال، تؤره و دینی حؤکم‌لرین آرخاسېندا اۏنلارې یارادان إتنۏسون کۆلتۆر و جۏغرافیالارې دایانماقدا دېر. بئله اۏلان حالدا تۆرک‌لر دین دؤنه‌مینده داها آرتېق میللی ذئهنییت‌لرینی ألدن وئرمه‌ڲه دۏغرو سۆرۆک‌لَنمیشلر. داها چۏخ شۆعوبییه دۆشۆنجه سیستئمیندن یارالانان تۆرک ذئهنییتی هله ده بو چۏرلاردان قورتارېب یارالارېنې ساغالدا بیلمه‌میشدیر.
مۏدئرنیته
اۆس و بیلیم أساسېندا داها دا ایره‌لیله‌ین اینسان صنایئع‌لَشمه، شَهَرلَشمه‌نی یارادېب گئنیش‌لَندیردی و یئنی دؤولت بیچیمینی یاراتماق’لا یئنی بیر دۆنیایا آیاق باسدې.
بیلیم واسیطه‌سی’له دۆنیادا داها چۏخ رۏل اۏینایان اینسان آرتېق یئنی دۆنیانېن تک قالان اۏیونچوسو ایدی.
دین، دیل‌لری‌نین و اۆممت‌لری‌نین ایچیندن قۏپوب، دۆنیَوی دؤولت-میللت‌لر یارادان اینسان تۏپلوم‌لارې گئنَل ایراده‌لرینی سرگیله‌مک اۆچۆن بیر-بیرلری’له آنلاشېب تۏپلومسال آنلاشمانې اۏرتایا قۏیموشلار. گۆج داها دا گئنَل‌لَشیردی و دئمۏکراتیک سیستئم‌لر قورولوردو. دۆنیا اۆزۆ داها خېز’لا و داها گئنیش شکیلده دَڲیشیردی.
مۏدئرن دؤنَمده گۆجله‌نن باتې، دۆنیانېن بیر چۏخ یئرلرینی هم ده دۏغو دۆنیاسېنې أله کئچیردیب، تۏرپاق‌لارېنې سۏمورماغا باشلامېشدې.
قاجار تۆرک دؤنه‌مینده باش وئرن مۏدئرنیته آخېم‌لارې‌نېن نۆماینده‌لری، بؤلگه‌ده فارسچې‌لېق أساسېندا بیر میللت دؤولت بیچیمی‌نین یارانماسېنې جېزمېشدېلار.
تۆرک‌لرین یئنی دۆنیادا ضعیف‌لَییب، یئنیلمه‌لری، آذربایجان تۏرپاق‌لارې‌نېن پارچالانېب بؤلۆنمه‌سینه نه‌دن اۏلسا دا، سیاسی گۆج‌لری‌نین ألدن وئریلمه‌سی اۆزۆندن مۏدئرن دۆنیایا فارس پنجره‌سیندن باخماغا مجبور قالدېلار.
یئنی یارادېلان بیر فارسچې‌لېق بیچیمی، تۆرک‌لرین أریییب، آسیمیله اۏلماسېنا، میللی من‌لیک‌لرینی ألدن وئرمه‌سینه و میللی ذئهنییت-ین کۏرلانماسېنا نه‌دن اۏلدو.
مۏدئرن چاغدا یارانان دۆشۆنجه و ایدئۏلۏژی‌لر فارس دیل و کۆلتۆر واسیطه‌سی و سالدېرې‌سې’لا تۆرک میللتی‌نین قافالارېنا یاغدېرېلدی و بئله‌لیک’له ده یئنی دۆنیانېن نئچه یؤنلۆ ضربه‌لری و چۏرلارې اۏنلارې داها دا اؤز میللی وارلېق‌لارېندان اوزاقلاشدېرماغا سارې آپاردې.
سۏنوج
میللی ذئهنییت و دۆشۆنجه‌نین آیدېنلاشماسېندا، اؤنجه هر بیر إوره‌نین اینانج و دۆشۆنجه چۏرلارې بللی اۏلوب تانېنمالې دېر و بیلیم‌یانا شکیلده گؤزدن کئچیردیلیب، میللی ذئهنییت‌دن سیلینمه‌لی دیر، سۏنرا ایسه میللی چېخارلار أساسېندا یارادېلان دۆشۆنجه سیستئمی أسکی و چاغداش دۆشۆنجه‌لرین یارارلې و گۆجلۆ یئرلری‌نین ترکیبیندن اۏلوشمالې دېر.
بئله اۏلدوقدا میللی دۆشۆنجه‌میز گله‌جه‌ڲیمیزه ایشېق ساچېب، میللی اؤزگۆرلۆڲۆ ساغلایاجاقدېر.
بَنزَرگه‌لر / Bənzərgələr
گئجه دۆشۆنجه‌سی / میکایېل مۆشفیق (شعر)
تپهگؤز (سیکلوپ) / شاهین مرادی (مقاله)
شعر و سایکۏتراپی / ایلقار موذنزاده (مقاله)
"قۏرقود"، "قۏرقوت" یۏخ'سا ...؟ / آراز أحمداۏغلو (مقاله)
اومسوق رۏمانېنا بیر باخېش / بهزاد صادقیانفرد (مقاله)
تۏپلومون سئچیم حاققې / دۏکتۏر آراز أحمداۏغلو (مقاله)
ایکیدیللیلیک و اۏنون'لا ایلگیلی قۏنولار / آیهان…
گؤرهسن قۏدۏ صاباح گلهجَک؟ / آیدان ناغېیئوا (أدبی مقاله)
قاراچوخا ایله بیلقارلېق سَوییهلرینده / لاله أشکیه (مقاله)
