“قۏرقود”، “قۏرقوت” یۏخ’سا …؟ / آراز أحمداۏغلو (مقاله)

“قۏرقود”، “قۏرقوت” یۏخ’سا …؟ / آراز أحمداۏغلو (مقاله)
کؤچۆرن: آیناز بزرگان

اؤزت

حال-حاضېردا دۆنیا کیتاب‌خانا‌لارېندا دده‌ قۏرقوت کیتابې‌نېن اۆچ تانېلمېش أل‌یازما نۆسخه‌سی وار. درئزدئن نۆسخه‌سی‌نین ایلک صفحه‌سینده‌ یازېلمېش کیتابېن عۆنوانې و “قۏرقوت” سؤزجۆگۆ بو مقاله‌نین دارتېشېملې قۏنوسو دېر. کیتابېن عۆنوانې عَرَبیجه‌ یازېلدېغېنا گؤره‌ بو عابیده‌نی آراشدېران دۆنیا بیلگین‌لری کیتابېن عۆنوانېنا فرقلی یاناشېبلار. کیتابېن عۆنوانېنې یازان خطّاط ایله‌ أل‌یازمانېن متنینی یازان کاتیبین خط‌لری آیدېنجاسېنا بیر-بیریندن‌ آیرې گؤرۆنۆر. بونا باخمایاراق، کیتابېن باشقا دیل‌لره‌ چئوریلدیگی عۆنوان عَرَبیجه‌دَن چئوریلدیگینه‌ گؤره‌ دۆز اۏلدوغو حالدا، آذربایجان تۆرکیجه‌سینه چئوریلمیش عۆنوان فرقلی آلېنېب. بو عابیده‌نین اؤز وطنینده‌کی عالیم‌لر کیتابېن عۆنوانې‌نېن اۆچ باشداکې سؤزجۆگۆنۆ فارسېجا، قالا‌نېن ایسه‌ عَرَبیجه‌ حئساب إدیب چئویردیک‌لری اۆچۆن کیتابېن عۆنوانې بو دیلده‌ دۆز آلېنمایېب. بوندان باشقا، “قۏرقوت” سؤزجۆگۆنۆن اؤز آنلامې دا یئرلی بیلیک آدام‌لارې‌نېن آراشدېرما‌لارېندا دارتېشېلمالې بیر دوروم یارادېب. بعضی یئرلی بیلگین‌لر “قۏرقوت” سؤزجۆگۆنۆن ایکی هئجاسېنې بیر-بیریندن‌ آیېرېب بو سؤزجۆگۆ قاتمار بیر آد حئساب إده‌رَک آراشدېرېبلار. آما بو مقاله‌نین یازارې دۆنیا دیل‌لرینده‌کی سؤزجۆک‌لری هر دیلین اؤز قارا قوطوسو کیمی حئساب إدیر. اۏ اۆزدن زامانېن سرت دوروم‌لارېندان اۆزۆ آغ چېخېب دیلیمیزی قۏرویان بو قارا قوطو‌لارې سېندېرېب تیکه‌لرینی آیرې-آیرې آراشدېرماغې دۆزگۆن بیر یاناشما گؤرمۆر. “قۏرقوت” سؤزجۆگۆ ده‌ بو پرینسیپدن مۆستَثنا دَڲیل. اۏنون آنلامېنې آچېقلاماق اۆچۆن اۏنو ایکی‌یـه‌ بؤلمک گَرَکلی دَڲیل. بو سؤزجۆگۆن آنلامېنې بیرینجی‌سی، اؤزۆندن، ایکینجی‌سی ده‌ أل‌یازما‌لارېن متنیندن آیدېنجاسېنا آچېقلاماق اۏ‌لار. بو مقاله‌نین یۏلقاسې هم کیتابېن عۆنوانې هم ده‌ “قۏرقوت” سؤزجۆگۆنۆن دقیق آنلامېنې آیدېنلاتماق دېر.
آچار سؤزجۆک‌لر: قۏرقوت، کیتاب، آنالیز، درئزدئن أل‌یازماسې، واتیکان أل‌یازماسې

گیریش

آذربایجان کلاسیک أدبیاتې و میفینین باشدا گلَن عابیده‌لریندن بیری بو مقاله‌-نین دارتېشېملې قۏنوسو دېر. بری باشدان بو عابیده‌نین آدې، هابئله‌ اۏنو یارادان دده‌‌نین آدې بوراجان آذربایجان اۏخوجوسونون قولاغېنا آلېشقان‌لېقدان کئچیب میف‌لَشدیریلمیش سَوییه‌ده‌ بیر داش هئیکَله‌ چئوریلیب دیر. بو مقاله‌نین یۏلقاسې بو ایکی میف‌لَشمیش یانلېشا دیققت چکیب آتا-بابا‌لارېمېزېن بیزه‌ بوراخدېغې دۆنیا‌نېن أن گؤزَل، أن زنگین أمانتینی یاراشېرجاسېنا قۏروماق دېر. دۆنیادا دده‌ قۏرقود کیتابې آدې’یلا تانېلمېش بو عابیده‌نین بوراجان ایکی نۆسخه‌سی دۆنیا‌نېن أدبیات سئور‌لرینه تقدیم اۏلونوب دېر. بیری آلماندا درئزدئن کیتاب‌خاناسېندان، ایکینجی‌سی ایسه‌ واتیکان کیتاب‌خاناسېندان چېخېب دۆنیایا سونولوب.
کیتابېن عۆنوانېنې یازان خطّاط ایله‌ أل‌یازمانېن متنینی یازان کاتیبین خط‌لری آیدېنجاسېنا بیر-بیریندن‌ آیرې گؤرۆنۆر. بونا باخمایاراق، کیتابېن باشقا دیل‌لره‌ چئوریلدیگی عۆنوان عَرَبیجه‌دَن چئوریلدیگینه‌ گؤره‌ دۆز اۏلدوغو حالدا، آذربایجان تۆرکیجه‌سینه چئوریلمیش عۆنوان فرقلی آلېنېب. بو عابیده‌نین اؤز وطنینده‌کی عالیم‌لر کیتابېن عۆنوانې‌نېن اۆچ باشداکې سؤزجۆگۆنۆ فارسېجا، قالا‌نېن ایسه‌ عَرَبیجه‌ حئساب إدیب چئویردیک‌لری اۆچۆن کیتابېن عۆنوانې بو دیلده‌ دۆز آلېنمایېب. بوندان باشقا، “قۏرقوت” سؤزجۆگۆنۆن اؤز آنلامې دا یئرلی بیلیک آدام‌لارې‌نېن آراشدېرما‌لارېندا دارتېشېلمالې بیر دوروم یارادېب. بعضی یئرلی بیلگین‌لر “قۏرقوت” سؤزجۆگۆنۆن ایکی هئجاسېنې بیر-بیریندن‌ آیېرېب بو سؤزجۆگۆ قاتمار بیر آد حئساب إده‌رَک آراشدېرېبلار. آما بو مقاله‌نین یازارې دۆنیا دیل‌لرینده‌کی سؤزجۆک‌لری هر دیلین اؤز قارا قوطوسو کیمی حئساب إدیر. اۏ اۆزدن زامانېن سرت دوروم‌لارېندان اۆزۆ آغ چېخېب دیلیمیزی قۏرویان بو قارا قوطو‌لارې سېندېرېب تیکه‌لرینی آیرې-آیرې آراشدېرماغې دۆزگۆن بیر یاناشما گؤرمۆر. “قۏرقوت” سؤزجۆگۆ ده‌ بو پرینسیپدن مۆستَثنا دگیل. اۏنون آنلامېنې آچېقلاماق اۆچۆن اۏنو ایکی‌یـه‌ بؤلمک گَرَکلی دَڲیل. بو سؤزجۆگۆن آنلامېنې بیرینجی‌سی، اؤزۆندن، ایکینجی‌سی ده‌ أل‌یازما‌لارېن متنیندن آیدېنجاسېنا آچېقلاماق اۏ‌لار.

متن

درئزدئن نۆسخه‌سی‌نین ایلک صفحه‌سینده‌، کیتابېن آدې اۏلاراق، عَرَب دیلینده‌ بئله‌ بیر عیبارت یازېلېب: “کتاب دَدَم قورقود علی لسان طایفۀ اوغوزان”. بو متن عَرَب دیلینده‌ یازېلمېش “ایسمیه‌” یانې ایسم ایله‌ باشلانان بۆتۆن بیر مۆبتدا و خبر جۆمله‌سی دیر. عَرَب صرف-نحوینده‌ (قراماتیکاسېندا) مۆبتدا دا، خبر هره‌سی ده یالنېز بیر کلمه‌ اۏلسا سۏنو “مرفوع” اۏ‌لار، یانې (ُ/ ٌ، /ۏ/،/ۏن/) حَرَکه‌سی’له اۏخونار. بیلدیگینیز کیمی خبر مۆبتدایا گؤره‌ آچېقلاما وئرَن باشقا بیر عیبارت دیر. بو عیبارت یالنېز باشقا بیر ایسم یاخود باشقا بیر عیبارت ده‌ اۏلا بیلَر. بورادا “کیتاب” سؤزجۆگۆ ایسم/مۆبتدا و مرفوع، یانې /ۏ/ سَسی’له، “دده‌م قۏرقود” مُضافٌ إلَیه‌ و “غئیری مۆنصَریف” اۏلدوغونا گؤره‌، مفتوح یانې فتحه‌ // سَسی’له، قالا‌نې ایسه‌ کیتابا گؤره‌ وئریلن خبر دیر. آنجاق خبر “حرف-ی ایضافه‌”دن سۏنرا گلدیڲینه‌ گؤره‌ “جارّ-و مجرور” یانې کسره‌ /ئ/ ایله‌ اۏخونار. إله‌ ایسه‌ بو جۆمله‌نی بۆتؤو عَرَب دیلینده‌ یازېلمېش بیر جۆمله‌ اۏلاراق اۏخوما‌لې‌یېق، یانې بیر جۆمله‌نین یارې‌سې فارسېجا یارې‌سې دا عَرَبیجه‌ یازېلا‌ بیلمَز! اۏنا گؤره‌ بو جۆمله‌ عَرَب دیلینده‌ بئله‌ اۏخونور: “کیتاب-ۏ دده‌م قۏرقود-ه ألاء لیسان-ی طاییفت-ی اۏغوزان”. بیزیم دیلیمیزده‌ بئله‌ آلېنېر: “اۏغوزلار إلی‌نین دیلینده‌ اۏلان دده‌م قۏرقود کیتابې”. قېسادېلمېش عیبارتی ایسه‌ “دده‌ قۏرقود کیتابې” اۏلور. بو جۆمله‌نی باشقا دیل‌لرده‌ اۏخویان‌لار دۆز اۏخویوب اؤز دیل‌لرینه‌ ده‌ دۆز چئویریبلر. اؤرنک اۆچۆن، بو کیتابېن اینگیلیسجه‌ آدې “The Book of Dede Korkut”، ایتالیان دیلینده‌ “Il libro de Dede Korkut”، آلمان دیلینده‌ “Das Buch des Dede Korkut”، آنادۏلو تۆرکیجه‌سینده “Dede Korkut Kitabı” و بعضی آراشدېرما‌لاردا “Dede korkut Oğuznameleri” آدې’یلا دا قلَمه‌ آلېنېبدېر. یالنېز H. Ahmed Schmiede “Kitab-ı Dedem Korkut” کیمی اۏخویوب ایشله‌دیب دیر. آنجاق، نه‌ یازېق، بو کیتابېن آنا وطنینده‌ ایلک دفعه‌ آدېنې اۏخویان قارداش دا عَرَبیجه‌ یازېلمېش بو جۆمله‌نین باشلانېشېنې فارسېجا، قالا‌نېن ایسه‌ عَرَبیجه‌ اۏخویوب!؟! بو اۆزدن “کیتاب-ی دده‌ قۏرقود” یئرلی-کؤکلۆ یانلېش بیر عیبارت اۏلدوغونا گؤره‌ آذربایجان أدبیاتېندان بیردفعه‌لیک سیلینمه‌لی دیر.
ایکینجی داها اؤنملی اۏلان ایسه‌ “قۏرقود” سؤزجۆگۆنۆن آنلامې، تلفّۆظۆ و یازېلېشې دېر. بو سؤزۆن آنلامېنې باشا دۆشمک اۆچۆن دره‌-تپه‌یه‌ دۆشمک گَرَکمز. کیتابېن اؤز ایچینده‌کی‌ اؤرنک‌لر اۏنون آنلامېنې آچېقلاماقدا أن اویقون آراج دېر. درئزدئن نۆسخه‌سی‌نین “بسم‌الله‌” سؤزۆ یازېلمېش ایلک صفحه‌سینده‌ بئش دفعه‌ “قورقوت”/ “قۏرقوت” یازېلېب دېر. بو سؤزجۆک “بایات إلیندن‌ چېخان أر، اۏغوزون تامام بیلیجی‌سی، نه‌ دئسه‌ اۏلان، ݝایېبدان دۆرلۆ خبر‌لر سؤیله‌یَن، حق تعالا اۏنون گؤڲلۆنه ایلهام سؤیله‌یَن” إل آتا‌سې، اۏزان، إل آغ‌ساققالې، دده‌سی‌نین آدې، همین کیتابدا 12 بۏیون إپۏس‌لارېنې سؤیله‌یَن و اۏ إپۏس‌لارېن اۏلوشدوردوغو کیتابېن صاحابې دېر. آدې دیل‌لر أزبَری اۏلان بو آتا یاخود دده‌‌نین آدې‌نېن آنلامې ألبتّه‌ دۆشۆندۆرۆجۆ اۏلما‌لې دېر. اۏ اۆزدن بو یازېدان اؤنجه‌کی آراشدېرېجې‌لار، دۏغال اۏلاراق، “قۏرقوت”، یاخود “قۏرقود” سؤزجۆگۆنۆن آنلامېنې آراشدېرېب اؤز دۆشۆنجه‌لرینی مئیدانا قۏیوبلار.
م.سئییداۏو یازېر: “دده‌ قۏرقوت”دا ایشله‌نن “قوت” سؤزۆنۆن آچېمې بیر سېرا مسأله‌لرین و اؤزل ایله‌ میفۏلۏژی عالَم’له باغلې سۏرون‌لارېن آیدېنلاشماسېنا کؤمَک إدیر. تۆرک دیل‌لرینده‌ بو سؤز چۏخ آنلاملې دېر. اۏنون روح، یاشام قۆوّه‌سی، خۏشبخت‌لیک، سعادت، برکت، اوغور، باشارې و ساییره‌ کیمی آنلام‌لارې وار دېر.” “قۏر” سؤزجۆگۆنۆن آنلامېنې ایسه‌ “مۆقَدَّس اۏد، اۏد قۆوّه‌سی، اۏد و یاشام مایاسې” بیلیر. اۏنا گؤره‌ ده‌ دده‌ قۏرقوت سؤز بیرلَشمه‌سی‌نین آنلامې ایسه‌ بو حئساب’لا‌ “مۆقَدَّس اۏد و یاشام روحو آنلامېندا اۏلما‌لې دېر” . عئینی یئرده‌ م.سئییداۏو حتتا کۏر‌اۏغلو و قۏربوستان یاخود قۏبوستان سؤزجۆک‌لری‌نین ده‌ “قۏر” سؤزجۆگۆ کؤکۆندن آلېنماسېنې آچېقلاماغا چالېشېر.
آنا دیلیمیزین قارا قوطو کیمی عابیده‌لرینه‌ بئله‌جه‌ یاناشما‌لار أصلینده‌ بئله‌ بیر یۏل سئچیر: خۏی شَهَرینده‌ عیرفان دۆنیاسې‌نېن بؤیۆک پیری، اوستادې، تبریزلی شمسین میناره‌سینی (قۆلّه‌سینی) آنالیز إتمک اۆچۆن اۏنو سؤکۆب قۏچ کلّه‌‌لرینی، داش‌لارېنې، کرپیج‌لرینی، سارېجېنې، آغاج‌لارېنې بیر-بیریندن‌ آیېرېب هره‌سینی آیرې-آیرې یۏروملاماغا باشلایېر. دۆنیادا تایې-بارابارې اۏلمایان بو میناره‌ إله‌جه‌ بۏتؤلۆڲۆ ایله‌ آنالیز اۏلوب آراشدېرېلمالې دېر. “قۏرقوت” سؤزجۆگۆ ده‌ آنا دیلیمیزین أن زنگین عابیده‌لریندن بیری اۏلاراق بۆتؤو دوروموندا آنالیز اۏلونوب یاناشېلمالې دېر.
درئزدئن ده،‌ واتیکان دا نۆسخه‌‌لرینده‌ “قورقوت” / “قۏرقوت” یاخود “قورقود”/ “قۏرقود” شکلینده‌ یازېلمېش سؤزجۆڲۆن ایچینده‌کی‌ /ق/، /ق/ حرفی یاخود سَسی‌نین گرچک تلفّۆظۆ و یازېلېشې دۆزگۆن آچېقلانار’سا، بۆتۆن کلاسیک أدبیاتېمېز‌دا اۏلدوغو کیمی بو دورومدا دا آنلاشېلماز‌لېق‌لارېن بیر چۏخونو آچېقلاماقدا یارارلې اۏلاجاق.
همین نۆسخه‌نین اۆچۆنجۆ صفحه‌سینده‌ “دؤولت‌سیز شرّیندن آللاه‌ ساقلاسېن خانېم سیزی!”، “قۏناغې گلمییَن قره‌ إولر یېقېلسا یئڲ!” عیبارت‌لرینده‌ “ساخلاسېن” ایله‌ “یېخېلسېن” سؤز‌لرینده‌ /خ/ حرفینی عۏثمانلې دَربارېندا ایشله‌ین کاتیب جناب‌لارې، تۆرکی دیلی‌نین یازې قایدالارېنې بلکه‌ ده‌ یاخشې بیلمه‌دیگینه‌ گؤره‌، /ق/ ایله‌ یازېب. باشقا اؤرنک‌لر ده‌ وار: “صاری طونلو سلجان خاتون کوشکدن باقار کیمه‌ باقسه‌ عشقله‌ اوده‌ یقر” (سارې تۏنلو سئلجان خاتون کؤشکدن باقار، کیمه‌ باقسا، عئشق’له اۏ‌دا یاقار) جۆمله‌سینده‌ “باخار”، “باخسا”، “یاخار” سؤزجۆک‌لرینده‌ /خ/ سَسی /ق/ حرفی ایله‌ یازېلېب‌ دېر. بو سؤزجۆک‌لر إله‌ اۏ زامان‌لاردا دا ایندیکی کیمی تلفّۆظ اۏلونورموش، یانلېش یازان‌لار کاتیب‌لر اۏلوب.
درئزدئن نۆخه‌سی‌نین متنینی یازان کاتیبین یانلېش‌لارې بلَک‌ه‌ ده‌ اۏ گۆن دۆز سایېلېرمېش. آنجاق بو أل‌یازمانېن متنینده‌کی یانلېش‌لار چۏخ قابارېقجاسېنا همین کاتیبین أن آزې دیققت‌سیزلیڲینی سَرگی‌لَییر. اۏ یانلېش‌لاردان بیر-ایکی اؤرنک بورادا گتیرمک سۏرونو داها دا آیدېنلاېشدېراجاق. اؤرنک اۆچۆن، درئزدئن أل‌یازماسې‌نېن 85-نجی صفحه‌سینده‌ “مین داخا قاراجا-قاراجا بیره‌‌لر دیله‌دی” جۆمله‌سینی همین کاتیب بئله‌ یازېب: “بیک دخی خراجه‌ قراجه‌ بوره‌ لر دیلدی” (بین داخا خاراجا قاراجا بۆره‌‌لر دیله‌دی). گؤرۆندۆڲۆ کیمی قاتمار صیفَت/لامت اۏلان “قاراجا” سؤزجۆڲۆنۆن بیرینجی یازېلېشېندا /خ/، ایکینجی یازېلېشېندا /ق/ حرفی ایله‌ یازېب. ایکینجی جۆمله‌ همین صفحه‌‌نین سۏن جۆمله‌سینده‌ گلیر: “بو نسنه‌لری کتورجک اولرسکز قیز قرنداشمی ویررم. کالورمیجک اولرسک کوزیمه‌ کورنمیه‌سن یوخسه‌ سنی اولدررم ” (بو نَسنه‌لری گتۆرجک اۏلار‌سېنېز قېز قارېنداشېمې وئره‌رم. گالورمییه‌جک اۏلارسان، گؤزۆمه‌ گؤرۆنمییه‌سن، یۏخ’سا سنی اؤلدۆره‌رَم.) بو جۆمله‌ده‌ کاتیب “گتیر” إیله‌مینی ایکی آیرې شکیلده‌ یازېب: “گتیره‌جک”، “گالورمییه‌جک”. بونا باخمایاراق، جۆمله‌نین آنلامېنا دایاناراق، أل‌یازمانې اۏخویان‌لار هر ایکی إیلمی ده‌ دۆز اۏخویوبلار. همین یئرده‌ کاتیب “بوره‌” (بۆره‌) یازدېغې یئرین آشاغې جۆمله‌لرینده‌ “بیره‌” یازېب دېر. همین کاتیب درئزدئن أل‌یازماسې‌نېن، اؤرنک اۆچۆن، 88-نجی صفحه‌سینده‌ “بیرَک” آدېنې ایکی دفعه‌ “بایرَک”، ایکی دفعه‌ ده‌ “بیرَک” شکلینده‌ قلَمه‌ آلېب. باشقا بیر اؤرنکده‌ “بیره‌ڲین” سؤزجۆڲۆنۆ عئینی آنلامدا اۏلان بیر جۆمله‌نی عئینی صفحه‌ده‌ یازان کاتیب بیر دفعه‌ “بیره‌کک ایاغنه‌ دشدلر” (بیره‌ڲین آیاغېنا دۆشدۆلر)، ایکینجی دفعه‌ “بیرکک ایاغنه‌ دشدی” (بیره‌ڲین آیاغېنا دۆشدۆ) شکلینده‌ یازېب. هر ایکی أل‌یازمانېن متنینده‌ بونلارا بنزَر یۆزلر’له یانلېش یازېلمېش سؤزجۆک‌لر وار.
کئچمیش کاتیب‌لرین یانلېش‌لارې‌نېن چۏخونو ایندیکی آذربایجانېن گۆنئی‌ینده‌ آنا دیلینده‌ تحصیل حاققېندان محروم اۏلان یازار و شاعیر‌لر ده‌ بئله‌ آنا دیل‌لرینده‌ یازماق ایسته‌یَنده‌ بو یانلېش‌لېق‌لارا یۏل وئریرلـر. اۏنا گؤره‌ کی اۏنلارېن تحصیل آلدېغې دیل فارس و عَرَب دیل‌لری اۏلوب. اؤز دیل‌لرینی یازاندا ایسه‌ عَرَب-فارس دیل‌لری‌نین یازې قایدالارېنې ایشله‌دیرلـر. إله‌ اۏنا گؤره‌ ده‌ دده‌ قۏرقود کیتابې کیمی عابیده‌لری اۏخوماق ایسته‌یَن بیری‌سی عَرَب دیلینی ده، فارس دیلینی ده مۆکممل بیلمه‌لی، آنا دیلینده‌ ده یازېلمېش بو یانلېش‌لار’لا‌ تانېش اۏلما‌لې دېر.
کلاسیک أدبیات، إله‌جه‌ ده‌ دده‌ قۏرقود کیتابېندا /ق/ حرفی ایله‌ /خ/ حرفی‌نین قارېشېق یازېلماسې دۆزگۆن آچېقلاندېغېندا کلاسیک أدبیاتېمېزېن یانلېش اۏخونوش دۆڲۆن‌لری ده‌ بیر-بیر آچېلماغا باشلایاجاق. بو دۆڲۆنۆ آچماق اۆچۆن اۏ کیتابېن درئزدئن و واتیکان نۆسخه‌لری‌نین أسکی أ‌لیفبامېزدا یازېلمېش أل‌یازما متنیندن بیر نئچه‌ اؤرنک /ق/ حرفی‌نین أصلینده‌ /خ/ اۏلدوغونو آیدېنلاداجاق. “أر مالېنا قېیمېیېنجا آدې چېقماز” ، “سالقوم سالقوم دان یئل‌لری أسدیڲینده‌” ، “قېرق ایڲیدین برینه‌ سالدې، آوا چېقدې” ، “نه‌ قازې‌لېق داغې آقارسان، سو‌لارېن آقار کیبی آقماز اۏلسو!” کیمی جۆمله‌لرده‌ /ق/ حرفی ایله‌ یازېلمېش سؤزجۆک‌لر أصلینده‌ /خ/ ایله‌ یازېلما‌لې’یدې. چۆنکی بونلارېن هامېسې /خ/ سَسی ایله‌ تَلَفۆۆظ اۏلونور. بو نظریه‌نی دۏغرولتماق اۆچۆن گئنه‌ ده‌ همین قایناق‌لاردان بیر اؤرنک گتیریرک. درئزدئن نۆسخه‌سینده‌ “یدی دره‌ قخولرن دلکو بلور” (یئددی دره‌ قۏخو‌لارېن دۆلکۆ بیلَر) جۆمله‌سی واتیکان نۆسخه‌سینده‌ “یِدِی دَرَه‌ قُوقُولَارِن دلکُو بِلوُر” (یئددی دره‌ قۏقو‌لارېن دۆلکۆ بیلَر) یازېلېب.
آما بو ایکی قایناقدا اۏ‌داخلاندېغېمېز تَمَل سؤزجۆک ایسه‌ “قۏرخو” سؤزجۆڲۆ دیر. درئزدئن نۆخه‌سی‌نین 25-نجی صفحه‌سینده‌ بو سؤزجۆک ایکی باشقا جۆمله‌ده‌ ایکی فرقلی یازېلېشدا یازېلېب‌ دېر. صفحه‌‌نین باشېنداکې بیرینجی جۆمله‌ده‌ “قورقمه‌ قایرمه‌ بک سرخوشدر” (قۏرقما، قایېرما. بڲ سرخۏش دېر.) جۆمله‌سینده‌ “قۏرقما” یازېلمېش إیلم (فئعل)، همین صفحه‌‌نین دیبینده‌کی سۏن جۆمله‌ده‌ “سکا بو یرادان قورخمه‌ اوغلان اولوم یوقدر” (سانا بو یارادان، قۏرخما اۏغلان، اؤلۆم یۏق دېر.) “قۏرخما” شکلینده‌ یازېلېبدېر. درئزدئن نۆسخه‌سی‌نین أل‌یازما متنینده‌ “قۏرخو” ایسمی عئینی آنلامې داشېیان بیر جۆمله‌ده‌ ایکی آیرې شکیلده‌ یازېلېبدېر. أل‌یازما متنین 175-نجی صفحه‌سینده‌ “جانم بابا بو قدر ایشدن قورخن یکیتمی اولور” (جانېم بابا، بو قَدَر ایشدن قۏرخان ایڲیدمی اۏلور؟) و “الپ اره‌ قورخو ویرمک عیب اولور” (آلپ أره‌ قۏرخو وئرمک عئییب اۏلور) جۆمله‌لرده‌ “قۏرخو” شکلینده‌ یازېلمېش سؤزجۆک أل‌یازما متنین 247-نجی صفحه‌سینده‌ “الپ اره‌ قورقو ویرمک عیب اولور” (آلپ أره‌ قۏرقو وئرمک عئییب اۏلور.) شکیلینده‌ یازېلېبدېر. درئزدئن أل‌یازماسېندا بامسې بیر‌ک بۏیوندا قۏرخو عئینی تلفّۆظ اۏلوندوغو کیمی بئله‌ “قلابه‌لیق قورخودار.” (قالا‌با‌لېق قۏرخودار.) یازېلېبدېر. عئینی بۏیدا “یالنجی اوغلی یالتجوق بونی ایشتدی بیره‌کک قورقوسندن قاچدی.” (یالانچې اۏغلو یالتاجېق بونو إشیتدی، بیره‌ڲین قۏرقوسوندان قاچدې.) قۏرخو سؤزجۆگۆ /ق/ حرفی ایله‌ یازېلېبدېر. عئینی جۆمله‌ واتیکان نۆسخه‌سی‌نین 51-نجی صفحه‌سینده‌ یازېلېبدېر. درئزدئن أل‌یازماسېندا 157-نجی صفحه‌ده‌ دَلی دۏمرول ایڲید‌لرینه دئییر: “عزرائیلک کوزنی ایله‌ قورختدم کی کیک قپونی قودی طار بجادان قاچدی.” (أزرایېلېن گؤزۆنۆ إله‌ قۏرخوتدوم کی گئن قاپېنې قۏیدو، دار باجادان قاچدې.) بورادا بو نؤقطه‌نی ده‌ آرتېماق یئرینه‌ دۆشَر: فارسېجا “بالاجا قاپې” آنلامېندا ایشله‌نن “دربچه/دریچه‌” سؤزجۆک‌لری بیزیم تۆرکی‌نین “دار باجا” سؤزۆنۆن اویدورولموش واریانتې دېر. درئزدئن أل‌یازماسې‌نېن 314-نجۆ صفحه‌سینده‌ “قۏرخو” سؤزجۆڲۆ /خ/ حرفی ایله‌ یازېلېبدېر: “چوبانک ایچینه‌ قورخو دشدی” (چۏبانېن ایچینه‌ قۏرخو دۆشدۆ). درئزدئن أل‌یازماسې‌نېن 277-نجی صفحه‌سینده‌ قازان خان “یدی باشلو اژدرهایه‌ یتوب … بر یلاندن نه‌ وار کی قورخدک دیدم” (یئددی باشلې أژدرهایا یئتیب … بیر ایلاندان نه‌ وار کی قۏرخدون دئدیم)، إله‌جه‌ ده‌ بورلا‌ خاتېن اۏغلو اوروزا بئله‌ دئییر: “اوغول بباک صاغ در امّا سویلمه‌ قورخدمم” (اۏغول بابان ساغ دېر، آما سؤیله‌مه‌ڲه‌ قۏرخدوم). هر ایکی جۆمله‌ده‌ “قۏرخو” سؤزۆ /خ/ حرفی ایله‌ یازېلېبدېر.
بو آچېق-آیدېن اؤرنک‌لردن بئله‌ بیر سۏنوجا وارماق اۏ‌لار کی /ق/ حرفی ایله‌ یازېلماسېنا باخمایاراق، /خ/ سَسی ایله‌ تلفّۆظ اۏلونان سؤزجۆک‌لرین هامېسې بللی و کسگین بیر یازې قایداسېندا یۏخ، کاتیب‌لرین شخصی سلیقه‌سی ایله‌ بیر-بیر‌لرینه باخېب یازمېش یالنېش یازې قایدالارې یارادېب. اؤزل‌لیک’له ده‌ دده‌ قۏرقوت کیتابې‌نېن هر ایکی أل‌یازما نۆسخه‌سینده‌ کاتیب بیر اۏلدوغونا باخمایاراق عئینی سؤزجۆک‌لری فرقلی /ق/ و /خ/ حرف‌لری ایله‌ یازماسې بو نظریه‌نی داها آرتېق دقیق‌لشدیریر. آما کاتیب‌لرین “قۏرقو” یازدېغې سؤزجۆڲۆ تۆرک اولوسو دا،‌ کاتیب‌لر اؤز‌لری ده “قۏرخو” تلفّۆظ إدیردیلر. بعضی دیلچی عالیم‌لر بو کلاسیک متن‌لرده‌ /خ/ سَسینی /ق/ حرفی’له یازېلماسېنې تۆرک دیلی‌نین فرقلی لهجه‌‌لرینه باغلاماغا چالېشېرلار. إله‌ لهجه‌ یا شیوه‌‌لر بلکه‌ ده‌ بو کاتیب‌لرین یانلېش یازې‌لارېنې اۏخویوب دۆز حئساب إدَن‌لرین لهجه‌سی کیمی سۏنرادان یانلېش تلفّۆظ‌لردن یارانمېش بیر شیوه اۏلا بیلَر.
اۏنلاردان داها دۆشۆندۆرۆجۆ بیر اؤرنک “قۏرقوت” سؤزجۆڲۆنۆن اؤزۆ دیر. بیلدیڲینیز کیمی “قۏرخوت” آنلامېندا اۏلان “قورقود/قورقوت” (قۏرقود/قۏرقوت) سؤزجۆڲۆ قرامئر باخېمېندان بیر أمر فئعلی اۏلاراق کیتابېن متنینده‌ “آتا”، “دده‌” یاخود “دده‌م” سؤزجۆڲۆ ایله‌ بیرلشه‌رَک “دده‌ قۏرقوت” آدېنې یارادېر. بو سؤز بیرلَشمه‌سی أصلینده‌ بۆتؤو بیر جۆمله‌ دیر: فاعیل یاخود ایشی گؤرَن دده‌دن خاهیش اۏلونور قۏرخوتسون! آما درئزدئن أل‌یازماسې‌نېن 21-نجی صفحه‌سینده‌ “قۏرقوت” سؤزجۆڲۆ إیلم (فئعل) اۏلاراق دَڲیل، صیفَت یاخود علامت کیمی ایشلَنمیش بئله‌ بیر بؤلۆم وار: “درسه‌ خان قورقوت سکرلی قاتی یاین النه‌ الدی.” (دیرسه‌ خان قۏرقوت سَکَرلی قاتې یایېن ألینه‌ آلدې.) عئینی جۆمله‌ واتیکان نۆسخه‌سی‌نین 12-نجی صفحه‌سینده‌ بئله‌ یازېلېبدېر: “دِرسَه‌خَان قوُرت سِکِرلُو قَتِی یَای اَلِنَه‌ اَلدِی” (دیرسه‌ خان قورت سَکَرلی قتی یایې ألینه‌ آلدې). بو جۆمله‌ده‌ “قورت” و “قۏرقوت”، “سکرلی” علامتی ایله‌ بیرلشه‌رَک قاتمار (مۆرَکَّب) بیر صیفَت/لامت یارادېر. دیرسه‌ خانېن یایې نئجه‌ بیر یای دېر؟ قۏرقوت سکرلی یاخود قورت سکرلی. باشقا سؤز’له دئسک، دیرسه‌ خان قورد کیمی سکییَن قۏرخونج بیر قاتې یای ألینه‌ آلدې. بو جۆمله‌ده‌ قوردون سکیمه‌سی قۏرخونج اۏلوب قۏرخو یاراتدېغېنا گؤره‌ دیرسه‌ خانېن یایېنا علامت اۏلاراق ایشله‌نیب گؤزَل بیر بدیعی‌لیک یارادېب. بو قۏرخو آردېجا یارانان سۏنوجدا اؤزۆنۆ داها آیدېن گؤرسه‌دیر. “اۆزَنگییه قالخېب قاتې چَکدی، اوزاتدې. اۏغلانې ایکی دالېسې‌نېن آراسېندان ووروب چېقدې، یېقدې.” دیرسه‌ خانېن قاتې یایې قۏرخونج بیر قورد کیمی سکسه‌، سۏنوجو بئله‌ فلاکت اۏ‌لار.
“قورد” فارسېجا “قۏرق” آدلاندېرېلېر. بو سؤزجۆک اؤزۆ یوخارېدا آراشدېردېغېمېز سؤزجۆک‌لرین یازېلماسېنا دایاناراق أسکی أ‌لیفبادا “قرق/ قورق” شکلینده‌ یازېلېب. فارس‌لار ایسه‌ /ق/ سَسینی أسکی تۆرکی ألیفباسېندان آلېب /ق / حرفی یئرینه‌ / گ/ ایشله‌ده‌رَک اؤز دیل‌لرینده‌ هله‌ بوگۆن ده‌ /قۏرق/ تلفّۆظ اۏلونان “گرگ” آدېنې قۏرخدوق‌لارې اۏ جاناوارا آد اۏلاراق ایشله‌دیبلر. باشقا سؤز’له، فارس‌لارېن ایشلتدیڲی “قۏرق” سؤزجۆڲۆ ده‌ تۆرکی دیلیندن‌ آلېنمېش بیر سؤزجۆک دیر. بو آچېقېلاما دیرسه‌ خانېن قاتې یایې‌نېن سکمه‌سی‌نین نه‌ قَدَر قۏرخونج اۏلدوغونو آیدېنجاسېنا آچېقلایېر. “قۏرخونج” سؤزجۆڲۆ ایسه‌ درئزدئن أل‌یازماسې‌نېن 174-نجۆ صفحه‌سینده‌، قانلې قۏجا اۏغلو قانتورالې بۏیوندا بو جۆمله‌ده‌ ایش‌لَنیب دیر: “اوغلانه‌ قورخونج خبرلر ویره‌یم اولا کیم کتمیه‌ دونه‌ دیدی” (اۏغلانا قۏرخونج خبر‌لر وئره‌ییم، اۏلا کی گئتمییه، دؤنه‌، دئدی).
بو حئساب’لا‌، “قۏرقوت” سؤزجۆڲۆ، أصلینده‌ “قۏرخوت” تلفّۆظ اۏلونما‌لې دېر. م. أرگین دده کۏرکوت کیتابې‌نېن بیرینجی جیلدینده ده،‌ ایکینجی جیلدینده ده “ķorķut” سؤزجۆڲۆنۆ کیچیک حرف’له یازدېقدا “کۏرکوتماک” آنلامېندا، بؤیۆک حرف’له ایش‌لتدیکده‌ “دده کۏرکوت” آدې آنلامېندا ایش‌لتدیڲینی بیلدیریر. دۆز تلفّۆظ اۏلوناندا “قۏرقوت” سؤزجۆڲۆنۆن آنلامې دا گۆن کیمی اۏرتا‌دا: “قۏرخوتماق” مَصدریندن آلېنمېش “قۏرخوت” أمر فئعلی هله‌ ده‌ دیلیمیزده‌ یاشایېر. اوشاق‌لارې قۏرخوتماق ایسته‌یَن آنالار نئجه‌ دئیَر؟ “قۏی بیر دده‌ن گلسین!” بو قۏرخو “دده‌” آنلامې‌نېن ایچیندن قالخان سایقې و سئوگی قۏرخوسو دېر؛ ظالېم‌ بیری‌سیندن‌ قۏرخماق دَڲیل. بو آللاه‌ قۏرخوسو دېر. بو پئیݝمبَر‌لرین ریسالتی اۏلان قۏرخو آنلامېندا دېر. دده‌ نییه‌ گلیر؟ قۏرخوتماق اۆچۆن، “اینکاز” وئرمک اۆچۆن. عَرَب دیلینده‌ بو قۏرخو (تنذیر، إنذار) آدلانېر. قورآن کریمده‌ پئیݝمبَر‌لرین ریسالتی اۏلاراق آللاه‌دان قۏرخوتما ریسالتینه‌ گؤره‌ 350 آ‌یه‌ وار. اؤرنک اۆچۆن یاسین سوره‌سی‌نین 2-6-نجې آ‌یه‌‌لرینده‌ آللاه‌ پئیݝمبَره‌ بویورور: “حکیم اۏلان قورآنا آند اۏلسون کی سن آتالارې قۏرخودولمامېش غافیل بیر طایفانې آیېق سالېب قۏرخوتماق اۆچۆن عزیز و رحیم آللاهېن طرفیندن‌ دۆپه‌-دۆز یۏلدا اۏلان پئیݝمبَر‌لردن بیری اۏلاراق گؤندَریلیبسن.” بو حئساب’لا‌، “دده‌ قۏرخوت” آنلامې إیلمی یاخود ایشله‌وی ایله‌ اویوشور و دده‌ قۏرخوت آللاهېن مۆقَدَّس/قوتسال إلچی‌لریندن بیری حئساب اۏلونور’سا، بو اۆزدن اۏلور. بو قۏرخو ایسلام دینینده‌ “تقوا” سؤزجۆڲۆ ایله‌ بیر آنلامدا دېر. آللاه‌دان قۏرخان اۏنون سئوگی‌سینی، رحمتینی، لۆطفۆنۆ ألدن وئرمکدن قۏرخور. إلجه‌ ده‌ دده‌دن قۏرخان گنج نسیل أصلینده‌ دده‌‌نین سئوگی‌سینی، سایقې‌سېنې، مرحمَتینی ألدن وئرمکدن قۏرخوب چکینیر.
دده‌ قۏرخوت ایسه‌ تۆرک اولوسو’یلا‌ بیرلیکده‌ بۆتۆن بشرییَّته‌ هديه‌ إتدیڲی کیتابېندا ایستر اؤنسؤز بؤلۆمۆ اۏلسون، ایستر اۏن‌ایکی بۏیو، خئیر ایله‌ شرّین، قاران‌لېق ایله‌ ایشېغېن، یاخشې’یلا‌ یامانېن و بیر سؤز’له، قارشېت آنلام‌لارېن آراسېندا‌کې تۏققوشمانې گؤرۆنتۆله‌یَن بۏی‌لارېندا میستیک أدبیاتېن ایلکین واریانتې اۏلاراق بشره‌ دۆز یۏلو گؤرسَتمه‌ڲه چالېشان بیر کیتاب دېر. دده‌ قۏرخوت دا “بایات إلیندن‌ چېخمېش رسول الله زامانېنا یاخېن” آللاهېن باشقا إلچی‌لری کیمی اینسانې قۏرخوتماغا و دۆز یۏلون نئجه‌ خئییر سۏنوج‌لارا وارماغېنا مۆژده‌‌لر وئرَن إلچی‌لریندن بیری دیر. بو کیتابېن عیرفان قایناغې اۏلدوغونو آچېقلاماغا چالېشان “بئۏوول و دده‌ قۏرخوت کیتابې داستان‌لارېندا قهرمان‌لېق کۏد‌لارې” آد‌لې بیر دۏکتۏرانت بَلیرگه‌سی گله‌جکده‌ بیر کیتاب اۏلاراق اۏخوجو‌لارا سونولاجاق.
“قۏرخوت” سؤزجۆڲۆنۆ “قۏرقوت” سانېب “قۏر + قوت” کیمی ایکی‌یـه‌ بؤلۆب “قۏر+مۆقَدَّس” یۏزوملایان‌لار بیرینجی بونو بیلمه‌لی دیر کی تۆرکی دیلی‌نین قرامئرینده‌ علامت ایسمدن قاباق گلر، سۏنرا دَڲیل. یانې، اۏنلارېن دۆشۆنجه‌سی دۆز اۏلسا بئله‌، “قوتقۏر” اۏلما‌لې ایدې. اۏندان باشقا، “قوت” سؤزجۆڲۆ أصلینده‌ عَرَب دیلی کؤکۆندن گلمیش “روزی، نئعمت” آنلامېندا دېر. “قۏرقوت” سؤزجۆڲۆنۆ ایکی‌یه‌ بؤلۆب آنالیز إتمه‌ڲه‌ چالېشان‌لارېن نظریه‌سینه‌ دایاناراق، “قۏر+قوت” “کۆل آلتېندا‌کې اۏد پارچاسې کیمی اۏلان روزی، نئعمت یاخود قوتسال آتش” آنلامېنې چاتدېرار. اۏ دا دده‌ قۏرخوت مقامې‌نېن شأنینه یاراشان بیر آنلام دَڲیل. اۏنا گؤره‌ ده‌ “قۏرخوت” سؤزجۆڲۆنۆن عابیده‌سینی سېنېدېرېب داغېتماغا هئچ بیر گَرَک قالمېر.

سۏنوج

سۏنوج اۏلاراق، بوگۆنه‌جن “دده‌م قۏرقود”، “دده‌ قۏرقوت” آد‌لارې’یلا‌ تانېدېلمېش قالېن اۏغوز إل‌لری‌نین اۏزانې، دده‌سی، بیلیجی‌سی، ݝئیبدن خبر وئره‌نی، چتین دوروم‌لاردا، دار گۆن‌لرده‌ اۏغوز إلی‌نین دادېنا چاتېب دردلرینه‌ درمان اۏلان دده‌سی‌نین گرچک آدې دده‌ قۏرخوت اۏلاراق یازېلېب تلفّۆظ إدیلمه‌لی دیر. کیتابې‌نېن آدېنا گلدیکده‌ دده‌ قۏرخوت کیتابې آدلاندېرېلمالې دېر.

قایناق‌لار

– Ergin M., Dede Korkut Kitabı, I, Metin-Sözlük, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1964, 217 s.
– Ergin M., Dede Korkut Kitabı, II, İndeks-Gramer, Ankara: Atatürk Kütltür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları, 1997, 483 s.
– Əhmədoğlu A., “Beovulf və Kitab-i Dədə Qorqud Dastanlarında Qəhrəmanlıq Kodları”, Dünya Ədəbiyyatı, İngilis Ədəbiyyatı üzrə fəlsəfə doktorası elmi dərəcəsi almaq üçün Azərbaycan Dillər Universitetində müdafiə olunmuş dissertasiya, Bakı: ADU, 14 Sentyabr 2022
– “Kitabi-Dədəm Qorqud” əla-lisane-tafeyi-oğuzan (Drezden və Vatikan əlyazma nüsxələri və M.Erginin nəşri əsasında tərtib edib çapa hazırlayanı S.Əlizadə) / “Dədə Qorqud Kitabı” ensiklopediyası. 2 cilddə, I cild. – Bakı: YNE, – 2000, 622 s.
– Schmiede H. Ahmed, “Kitab-ı Dedem Korkut” Dastanlarının Dresden Nüshası, Ankara: Türk Diyanet Vakıf Yayınları, 2000, 196 s.
– Seyidov M., Azərbaycan Xalqının Soy-kökünü Düşünərkən, Təbriz: Əxtər nəşriyyatı, 2005, 712 s.
 

Yazını bu əlifbada oxuyun: TÜRKCƏ