تۏپلومون سئچیم حاققې / دۏکتۏر آراز أحمداۏغلو (مقاله)
آذربایجانېن تانېنمېش، سئویملی شاعیری سئیّد محمّد حۆسئین شهریارېن آد گۆنۆ نئچه ایل اؤنجه فارس‌لار طرفیندن “ایرا‌نېن شعر و أدب گۆنۆ” إعلان إدیلدی. بو ایشین آرخاسېندا‌کې دۆشۆنجه گۆن کیمی اۏرتا‌دا دېر. فاشیست فارسچې‌لېق دۆزنی شهریارې باشقا آذربایجان شاعیر‌لری کیمی اؤز‌لرینه چېخماق ایسته‌ییر. آنجاق شهریارېن دؤرد جیلد‌لیک چۏخ اوغورلو و یۆکسک سويیه‌لی فارس دیلینده‌کی شعر‌لرینه باخمایاراق، ساده‌جه “سَهندیه” ایله “حئیدر بابایا سلام” شعر‌لرینده‌کی آذربایجانچې‌لېق و تۆرکچۆلۆک روحو اۏنلارېن قوردوغو قورغونو اؤز-اؤزۆنه ایچدن سؤکۆب آتېر.
فارس‌لارېن بو قورغوسونون آردېجا اؤز اولوسجول (میللی) وار‌لېق و دَڲرلرینه صاحاب دورماق اۆچۆن گۆنئی آذربایجاندا یاشایان تۆرک‌لر ده بنزَر آددېم‌لار آتماغا باشلادېلار. سۏن گۆن‌لرده گۆنئی آذربایجاندا “اولوسجول شعر گۆنۆ” بل‌لَندیرمک (تعیین إتمک) اۆچۆن ایکی آخېن (جریان) یۏلا دۆشدۆ. بو آخېن‌لاردان بیری تک‌باشېنا، کیمسه‌نین نه دۆشۆندۆڲۆنۆ سۏروشمازدان، آذربایجانېن آد‌لېم شاعیری، محمّد فۆضولی‌نین آنادان اۏلان گۆنۆنۆ اؤز شخصی اینستاقرام صفحه‌سینده، فۆضولی‌نین أکیزی (شکیلی) ایله “تۆرکی دیلی‌نین شعر و أدب گۆنۆ” آیېتدې (إعلان إتدی). داها ماراقلې‌سې، عئینی سؤزۆن آلتېندا “بیز تاریخ یازېرېق! فرمان فرضی” عیباره‌سینی یازماسې ایدی.
ساز ایفا‌لارې’یلا تانېنېب سئویلن آشېق فرمان فرضی پایلاشدېغې جۆمله‌ده “بیز” سؤزجۆڲۆنۆ ایشله‌تمه‌سینه دایاناراق، اۏ “بیز”ین و یاخود “بیز‌لرین” کیم اۏلدوغو آذربایجان خالقېنا آچېقلامالې دېر. آذربایجان خالقېنا تاریخ یازماق ایدّیعاسېندا اۏلان شخص هانسې حئسابا، هانسې إتدیک‌لرینه دایاناراق تاریخ یازماق ایدّیعاسې ایله چېخېش إدیر؟ بو تایدا یۆزلرجه آد‌سېز-سان‌سېز یازار، شاعیر، دۆشۆنَر وار. بو یۆزلر نییه اۏ “بیز”ین ایچینده گؤرۆنمۆر؟ اۏ “بیز” اؤز‌لرینی “میللتچی” آدې ایله گؤرسَتمه‌ڲه چالېشېرسا، اۏ زامان اۏنلارېن داشېنې دؤش‌لرینه ووردوغو اۏ میللتدن نییه خبر یۏخ دېر؟ یۏخ’سا، آذربایجان میللتی یالنېز إله اۏ “بیز” دیر، بیز بیلمیردیک؟
همین “بیز” 2021-ده آذربایجانېن قهرمان اۏردوسو قوتسال تۏرپاق‌لارېمېزې ایشغالدان آزاد إتدیکدن سۏنرا پایلاشدېق‌لارې بَیاناتېن سۏن آبزاسېندا بئله بیر آتماجا ایله چېخېش إتمیشدی: “اومود إدیریک آذربایجان دؤولتی شهیدلریمیزین قانې ایله قازانېلمېش بو ظفری آیاق آلتېنا آلېب ساتماز”! ایندی ایکی ایلدن چۏخ اۏ غروروئریجی ظفردن کئچیر. آما آذربایجانېن ایستر خاریجی سیاسَت، ایستر ایسه وطن ایچینده ألده إتدیڲی اوغورلار، شۆکۆرلر اۏلسون، پاخېل‌لارېن گؤزۆنۆ اۏیماقدا دېر.
آذربایجاندا اۏنجا میللی شاعیریمیزی وارکن، فرمان فرضی‌نین سئچدیڲی بو “بیز” هانسې مَنطیق ایله فۆضولی‌نین دۏغوم گۆنۆنۆ “تۆرک دیلی‌نین شعر و أدب گۆنۆ” سئچیر؟ فۆضولی اؤز یارادېجې‌لېغېندا وطن دئدیکده نه‌یی اؤزۆنه وطن سایېر؟ آذربایجانې، یۏخ’سا باشقا بیر وار‌لېغې؟ “همدان اوزاق، کـَردی‌سی یاخېن!” دئییب آتا-بابالار:
“إده‌مم ترک، فۆضولی سَری کویین، یارېن؛
وطنیم دیر، وطنیم دیر، وطنیم دیر، وطنیم!” (فۆضولی م.، أثرلری، آلتې جیلدده، ۱ جیلد، با‌کې: “شرق-غرب”، 2005، 409 س.)
بو بئیتده فۆضولی‌نین وطنی یارې‌نېن کۆچه‌سی‌نین باشې دېر. فۆضولی کیمی بیر شاعیر بۆتۆن دۆنیاسېنې، وار-یۏخونو، بیرجه سؤز’له دۆنیا‌نېن بۆتۆن گؤزَل‌لیک‌لرینی یارې‌نېن کۆچه‌سی‌نین باشې ایله دَڲیشمه‌ڲن بیر عاریف دیر. اۏ عاریف‌لرین دۆنیاسېندا هئچ واخت میللی دۆشۆنجه‌یه توش گلمک اۏلماز. چۆنکی اۏنلار بۆتۆن بشرییَّته دَڲر کولتو اۏلان “یار”ا آداخلانېبلار. إله بو اۆزدن ده فۆضولی کیمی شاعیر‌لری اولوسجول (میللی) شاعیر‌لر سېراسېندا گتیرمک اۏلماز.
آشېق فرمان تاریخ یاراتماق ایدّیعاسېندا اۏلدوغو کیمی، رادیکال فانات‌لارې دا بئله بیر ایدّیعا إدیرلر: “فۆضولینی گۆنئیلی‌لره تانېتدېران فرمان فرضی دیر!”. فرمان فرضی هله آنادان اۏلمامېش، فۆضولی‌نین دیوانې دفعه‌لر’له تبریزده چاپ اۏلوب یایېلمېشدې. اۏندان باشقا، گۆنئی‌لی‌لر بۆلبۆلۆن، رشیدین، رۆبابه خانېمېن، شؤوکت خانېمېن و باشقا آد‌لېم خاننده‌لرین تکرار اۏلمایان سَس‌لرینده فۆضولینی تانېتدېرمېشدېلار.
آذربایجان خالقې‌نېن تاریخینی اۏغوز خاقان، قهرمان‌لار قهرمانې بیلگه‌میش، دده قۏرخوت، بابک، نیظامی، نسیمی، شاه ایسمایېل، فۆضولی، کۏر‌اۏغلو، شیروانی، نباتی، صابیر، قاچاق نبی، ج. مممدقولوزاده، م. رسولزاده، اۆ. حاجې‌بَڲ‌اۏو، ح. جاوید، س.ج.پیشه‌وری، ف. ایبراهېمې، خلیل ریضا
اولوتۆرک، م. آراز، ح. علی‌یئو، م. ذئهتابی، مۆباریز ایبراهېم‌اۏو و آد‌لارې سایا گلمز باشقا قهرمان‌لار، تاریخی-سیاسی، أدبی، ایجتیماعی شخصییَّت‌لر یازېب، یازماقدا دېر.
آشېق فرمان آخېمېندان باشقا، ایکینجی آخېن اینستاقرام پلاتفۏرماسېندا “یئنی قاپې” صفحه‌سینده رسمی بیچیمده بیر اۏیلاما (سَس‌وئرمه) آخېنې باشلادېلدې. بو اۏیلامادا دؤرد شاعیر آدای اۏلدو: محمد فۆضولی، نسیمی، حبیب ساهیر، بولود قاراچۏرلو. 24 ساعات ایچینده 6895 نفر بو اۏیلامایا قۏشولدو. 478 نفر (%6.93255) فۆضولینی، 793 نفر (%11.50108) نسیمی‌نی، 679 نفر (%9.84774) ساهیری، 4985 نفر (%71.71863) ایسه سَهند و یا بولود قاراچۏرلونون دۏغوم گۆنۆنۆ “تۆرکی شعر گۆنۆ”نه سئچدیلر. بو آخېن بری باشدان گرچک بیر دئمۏکراسی مشقی ایدی.
بورادا أدبیاتچې، یازار، شاعیر، أدبیات‌سئور‌لردن توتدو، عادی کۆتله ده اۏیلاماغا قۏشولدو. بو اۏیلامادا یازارېن بیر اۏیو اۏلدوغو کیمی، عادی اینسانېن دا بیر اۏیو واردې. یئری گلمیش‌کن، بو اۏیلامانې یۏلا سالان یازار، أدبیاتچې، دیلچی، تۆرک دیلی‌نین اؤرگتمَنی سایېن آیهان میانالې جناب‌لارېنا بو دَڲَر‌لی أمَک‌لرینه گؤره تَشَکّۆر إتمه‌لی‌ییک.
بولود قاراچۏرلو نییه سَس بیرلیڲی ایله اولوسجول شاعیر کیمی سئچیلیر؟ ألبتّه، بو دا اۏنون یارادېجې‌لېغېنا قایېدېر. سَهند “طالئعیمه سن باخ!” آد‌لې شعرینده یازېر:
“طالئعیمه سن باخ!
دۆشۆنجه‌لریم یاساق.
دویقو‌لارېم یاساق.
کئچمیشیمدن سؤز آچماغېم یاساق.
گله‌جه‌ڲیمدن دانېشماغېم یاساق.
آتا-بابامېن آدېن چکمه‌ڲیم یاساق.
آنامدان آد آپارماغېم یاساق.
بابا دییارېم ایسه،
بېدراق-بېدراق!
بیلیر‌سن؟
آنادان دۏغولاندان بئله،
اؤزۆمۆ بیلمه‌یه-بیلمه‌یه،
دیل آچېب دانېشدېغېم دیلده
دانېشماغېم یاساق ایمیش، یاساق!” (قاراچۏرلو ب. (سَهند)، قارداش آندې، بۆتۆن شعرلر، تئهران: أفکار نشرییّاتې، 2011، 1062 س.)
سَهندین بو شعری تۆرک اولوسونون عۆصیان مانیفئستی کیمی باش قالدېرېر. سؤزلر اۏلدوقجا آیدېن دېر. یۏروملاماغا بئله گَرَک قالمېر.
سَهند اولوسونون دردلرینی أن ساده دیلده چاتدېرماقدا اۏلدوقجا اوستا بیر شاعیر دیر. “أرمغان 2” آد‌لې باشقا شعرینده زمانه‌نین قانون‌لارېنا، “اینسان حاق‌لارې”ندان دم ووران‌لارا قارقېش یاغدېراراق یازېر:
“کۆره، وییئتنام، آلمان بؤلۆنۆب، آما
دۆنیا بیلیر بئله بؤلۆنمه‌لر وار.
سؤز گلیب چاتاندا آذربایجانا،
فارسدا بیر مثل وار: “انگار، نه انگار!”
میللی آزاد‌لېق‌لار عصری اۏلسا دا،
هر یئرده، هر یاندا، آدې بو عصرین،
نه إتمک، دۆنیانې بوغدا توتسا دا،
کهلیڲین روزی‌سی چېنقېل دېر آنجاق.
بو شرف، بو شؤوکت، بو گۆج، بو شان،
هورا! دۏغرودان دا بیزه آر اۏلسون!
یاشامېن آمان‌سېز بیر قانونو وار،
تعصّۆبسۆز میللت گَرَک خار اۏلسون!
میللی تعصّۆبدن دانېشدېم، اۏلسون؛
“أصلینی ایتیرَن حرامزادا دېر!”
مرد اۏغول وطنین حاقّېن ایتیرمز.
وطن اینسانا أن بؤیۆک آنا دېر.
قۏیون مَحکوم اۏلوم میللتچی‌لیڲه،
دۆنیادا میللتین سئومه‌ڲن کیم دیر؟
دیلین، إلین، یوردون تالان إتسه‌لر،
آجېیېب باشېنا دؤڲمه‌ڲن کیم دیر؟
گَرَک گؤزلریندن گؤز اؤرته بیر کس،
قارقا یوواسېنا یاناشا أڲر.
نییه وطنیمی سئومه‌ڲیم نییه؟
من بیر قارقادان دا أسکیڲم مَڲَر؟
چاپماق ایسته‌میرم من هئچ میللتین،
نه یئرین، نه یوردون، نه ده أمه‌ڲین.
تحقیر إتمه‌ییرم، حده‌لَمیرَم
کئچمیشین، ایندیسین، یا گله‌جه‌ڲین.
من آیېرمایېرام، آیرې سالمېرام،
قارداشې قارداشدان، آروادې أردن،
آتانې بالادان، أتی دېرناقدان،
اۆره‌ڲی اۆرَکدن، قانادې پردن.
پۏزماق ایسته‌میرم من بیر‌لیک‌لری،
اینسان‌لېق بیرلیڲی ایده‌آلېم دېر.
قارداش‌لېق، یۏلداش‌لېق، أبَدی بارېش،
دۆنیادا أن بؤیۆک آرزې‌لارېم دېر.
آنجاق بیر سؤزۆم وار: “من ده اینسانام؛
دیلیم وار، خالقېم وار، یوردوم-یووام وار.
یئردن چېخمامېشام گؤبه‌لک کیمی،
آدامام، حاققېم وار، إلیم-اۏبام وار.
قول یارانمامېشام یاراناندا من،
هئچ کسه اۏلمارام، نه قول نه أسیر.
قورتولوش عصری دیر اینسانا بو عصر،
أسیر اۏلان‌لار دا بوخۏوون کسیر.
إی دۏغما إلیمین ناموسلو اۏغلو،
آغلاما، گؤزۆنۆن یاشېنا قوربان.
گلدیڲین اۏ دۏغما، عزیز دییارېن
اۏلوم تۏرپاغېنا داشېنا قوربان!” (قاراچۏرلو ب. (سَهند)، قارداش آندې، بۆتۆن شعرلر، تئهران: أفکار نشرییّاتې، 2011، 1062 س.)
بولود قاراچۏرلونون بو دؤردلۆک‌لری، اؤزل‌لیک’له ده آذربایجانېن سئویملی اۏزانې، وطنین ایگید اۏغلو آراز إل‌سَس‌ین إپیک سَسینده سَسلَندیکدن سۏنرا، اۆرَک‌لر أزبری اۏلوب چۏخ اینسانېن میللی شۆعورونو آیېتماقدا بؤیۆک رۏل اۏینایېبدېر. وطن‌سئوَر‌لیڲین أن ساده دیلده اۏلان بو مانیفئستی اۏنجا گئنیش یایېلېب کی، قوزئیده خلیل ریضا اولوتۆرک، مممد آراز، بختیار واهابزاده کیمی اولوسجول شاعیر‌لر کیمی، گۆنئیده ده میللی شاعیر سؤزۆ گلدیکده ایستر-ایسته‌مَز بولود قاراچۏرلو آدې یا‌دا دۆشۆر.
سَهندین میللی دۆشۆنجه‌سینی یالنېز بو ایکی شعرده اؤزت‌لَشدیرمک اۏلماز. “سازېمېن سؤزۆ” آد‌لې ایکی جیلد‌لیک کیتاب‌لارېندا سَهند دده قۏرخوت داستان‌لارېنې چۏخ ساده و اۆره‌ڲه یاتان بیر بیچیمده قلَمه آلېب، نظمه چکیر. اۏندان باشقا شهریار کیمی بیر شاعیره دۆنیا أدبیاتېندا تایې-توشو تاپېلمایان “سَهندیه” شعرینی یازدېرېر. بولود قاراچۏرلو “من ده سَهندم، باشېم اوجا دېر” آد‌لې شهریارا یازدېغې اینجی‌لر’له دۏلو چۏخ إستئتیک و بدیعی بیر مکتوبدا یازېر:
“بو گۆن من سَهندم، سن شهریارسان،
گل باشېن اوجالداق قۏجا تبریزین.
بیر کره یاد‌لارېن داشېنې آتاق،
چَکَک قایغې‌سېنې، اؤز إلیمیزین.
شاعیریم، دۆنیانې نئجه گؤرۆر‌سن؟
دوز یئییب، دوز قابېن سېندېران‌لار وار.
قدیر بیلن یارا جان قوربان إیله؛
قدیر بیلمه‌ڲه‌نه حئییف دیر ایلقار.
اؤزگه چېراغېنا یاغ اۏلماق بس دیر،
دۏغما إل‌لریمیز قاران‌لېقدا دېر.
یانېب یاندېرمایاق یادېن اۏجاغېن،
إویمیز سۏیوق دېر، قېش دېر، شاختا دېر.
دئمیرَم، یانمایاق، آلۏولانمایاق،
یانماسېن، نئیله‌سین یازېق پروانه.
یانمایاق وفاسېز یارېن اۏدونا،
یاناق إلیمیزه، یاناق وطنه!” (قاراچۏرلو ب. (سَهند)، قارداش آندې، بۆتۆن شعرلر، تئهران: أفکار نشرییّاتې، 2011، 1062 س.)
سَهند بو عظمتلی و مَنطیقلی تنقیدی شهریارا یازماسایدې، ایندی دۆنیا أدبیاتې “سَهندیه” کیمی بیر شاه أثردن محروم اۏلاجاقدې.
سۏن گۆن‌لرین دورومو ایستر-ایسته‌مَز اینسانېن اۆره‌ڲینده بئله بیر سۏرغو یارادېر: “گؤره‌سن، بولود قاراچۏرلونون بونجا آچېق-آیدېن اولوسجول شعر‌لریندن نییه چکینیر‌لر؟ گؤره‌سن، آذربایجان اولوسونون بو آغېر گۆن‌لرینده جهالته مئیدان اۏخویوب، ساده دیل ایله اولوسجول بیلیڲی اینسان‌لارا آنلادان بو شعرلرده نه گؤرۆبلر کی، قاراچۏرلونون آدېنې اؤرت-باسدېر إتمه‌ڲه چالېشېرلار؟ گؤره‌سن، فۆضولی یارادېجې‌لېغېندا بو گۆن آذربایجان میللتی‌نین دردلرینه پراقماتیک درمان اۏلان نه‌لر وار کی، قاراچۏرلو یارادېجې‌لېغېندا یۏخ دېر؟ فۆضولی بیزیم هامېمېزېن اۆره‌ڲینده سئوگی و سایقې ایله آنېلان بیر اوستادېمېز دېر و ألبتّه اۏنون یارادېجې‌لېغېنې أدبیاتېمېزدان چېخساق، چۏخ بؤیۆک بیر بۏشلوق و اوچوروم یارانار. بونا باخمایاراق، یئنه ده فۆضولینی اولوسجول شاعیر کیمی قلَمه وئرمک بؤیۆک یانلېش اۏ‌لار. ذاتن فۆضولی، نسیمی، شیروانی دؤورۆنده میللی دۆشۆنجه اۏلوشمامېشدې. باشقا سؤز’له، اۏ دؤورۆن شاعیر‌لری یالنېز ایلاهی عئشقین، عیرفا‌نېن، حیکمتین، معریفتین، أخلاقییّاتېن حاکیم اۏلدوغو بیر دۆشۆنجه‌نین آردېجا یۏلا دۆشمۆش عاشیق‌لر ایدیلر. بو، ایندیکی اینسانا ایلاهی عئشق، عیرفان، أخلاقییّات و ساییره گَرَک دَڲیل دئمک آنلامېندا اۏلا بیلمَز. اۏ دَڲرلر هر واخت اینسان اۆچۆن گَرَکلی دیر. آنجاق یۏل‌لارې، مئتۏد‌لارې بیر-بیرینه قارېشدېرماق دا چاغداش اینسانا یاراشان بیر چېخېش دَڲیل.
سۏن اۏلاراق، آذربایجان خالقې کیمی بؤیۆک بیر اولوسا تک‌باشېنا یۏل گؤرسه‌تمه‌ڲه چالېشان‌لار بیلمه‌لی دیر‌لر کی، گۆن‌چېخان (دۏغو) دۆنیاسېندا 1918-ده ایلک دئمۏکراسینی قوران بو میللت اۏلوب. اۏ دئمۏکراسی یالنېز بیر نفَرین بویروغو’یلا یۏخ، یۆزلرجه دۆشۆنَرین، إله‌جه ده میللتین سَس بیرلیڲی ایله قورولموش بیر دؤولت ایدی. بو بؤیۆک خالقېن تۏپلوم سئچیمینه سایقېلې یاناشمایان‌لار بو خالقېن دۏستو سایېلا بیلمَز. تک‌باشېنا‌لېق گلدیکده، کؤرپۆ قالا‌ر چایېن اۏ تایېندا.
قایناق‌لار
فۆضولی م.، أثرلری، آلتې جیلدده، ۱ جیلد، با‌کې: “شرق-غرب”، 2005، 409 س.
قاراچۏرلو ب. (سَهند)، قارداش آندې، بۆتۆن شعرلر، تئهران: أفکار نشرییّاتې، 2011، 1062 س.
قایناق: کولیس.آز
کؤچۆرَن: آیناز بزرگان
Yazını bu əlifbada oxuyun: TÜRKCƏ
بَنزَرگه‌لر / Bənzərgələr
چۆرۆک آغاج / دۏکتۏر آراز أحمداۏغلو (حیکایه)
"قۏرقود"، "قۏرقوت" یۏخ'سا ...؟ / آراز أحمداۏغلو (مقاله)
دارا / آراز أحمداۏغلو (حیکایه)
تپهگؤز (سیکلوپ) / شاهین مرادی (مقاله)
شعر و سایکۏتراپی / ایلقار موذنزاده (مقاله)
اومسوق رۏمانېنا بیر باخېش / بهزاد صادقیانفرد (مقاله)
ایکیدیللیلیک و اۏنون'لا ایلگیلی قۏنولار / آیهان…
گؤره‌سن قۏدۏ صاباح گلهجَک؟ / آیدان ناغېیئوا (أدبی مقاله)
قاراچوخا ایله بیلقارلېق سَوییهلرینده / لاله أشکیه (مقاله)
İndi saldırılar başlayacaq! De, dədəm sən! Bizibir-birimizə qırdırmaq arzusuyla ömür sürüb yanlışımız olduqda səqqəlimizə günlənlər də özlərini istədiklərinə çatmış biləcəklər. Ama nəyin bahasına olur olsun, həqiqət deyilməli dir.