قاراچوخا ایله بیلقارلېق سَوییه‌لرینده / لاله أشکیه (مقاله)

قاراچوخا ایله بیلقارلېق سَوییه‌لرینده / لاله أشکیه (مقاله)
بیر پیسکۏلۏژی تنقید قاراچوخا رۏمانې حاققېندا
(دۏکتۏر رۏبئرت جانسئن (1)، یونق‌ـچو (2) پیسکۏلۏغون “بیلقارلېغېن اۆچ سَوییه‌سینی باشا دۆشمک” (3) نظرییه‌سینه دایاق بیر باخېش!)

دۆزَنله‌یَن: آیهان میانالې

گنج و آزاد ایدیم. داغ‌لار داغ ایدی، چای‌لار چای ایدی، و گؤڲ ده گؤڲ ایدی… بیر سۆره یۏلومو ایتیردیم و آرتېق داغ‌لار داغ دَڲیل، چای‌لار چای دَڲیل و گؤی ده یۏخ ایدی… سۏنرا ایشېغا چاتدېم و گئنه داغ‌لار داغ اۏلدو، چای‌لار چای اۏلدو و گؤڲ ده یئنی‌دن گؤڲ اۏلدو… (بیر ذَن بیلگه سؤزۆ) (ص 8)

دۏکتۏر رۏبئرت جانسئن‌ین “بیلقارلېغېن اۆچ سَوییه‌سینی باشا دۆشمک” نظریه‌سینه أساسلاناراق، اینسان‌لارېن بیلقارلېغې‌نېن (4) اۆچ سَوییه‌سی وار دېر. جانسئن بو اۆچ بیلقارلېق سَوییه‌ده یاشایان اینسان‌لارې سېرا ایله ایکی اؤلچۆلۆ، اۆچ اؤلچۆلۆ و دؤرد اؤلچۆلۆ اینسان اۏلاراق آدلاندېرېب، نظریه‌ده فردی گلیشمه‌نین آیدېنلانمېش بیلقارلېغا دۏغرو حرکت‌ده اۆچ مرحله تدقیق وئریب. آیرېجا بو نظرییه‌نی داها یاخشې باشا دۆشمک اۆچۆن کلاسیک أدبیاتېن اۆچ تَمَل کاراکتئریندن یارارلانېر. ایکی اؤلچۆلۆ اینسان اۆچۆن دۏن کیشۏت (5)، اۆچ اؤلچۆلۆ اینسان اۆچۆن هملئت (6) و دؤرد اؤلچۆلۆ اینسان اۆچۆن فااوست‌ـو (7) (مۆرشید و مارقاریتا أثری ده فااوست‌دان إتکی آلاراق قلمه آلېنېب!) اؤرنک اۏلاراق آدېنې چکیر.
قاراچوخا (8) رۏمانېندا یۏل و حیکایه خطی تام بیر اینسانېن بیلقارلېق سَوییه‌لریندن کئچیش حیکایه‌سی اۏلاراق تانېنمېش پیسکۏلۏق یونق (9) و رۏبئرت جانسئن‌ین نظرییه‌سینی بیر داها اۏرتایا گتیریر. بو سیاحت ساده‌جه خاریجی دۆنیادا بیر سیاحت دَڲیل، بلکه ایچه‌ری دۆنیالاردا دۆشۆنجه‌نین دایاز سَوییه‌لریندن داها درین‌لیک‌لره یۏل آچماق و سۏنوندا أن درین قاران‌لېق‌لارېن دیبینده ایشېغې تاپماق حیکایه‌سی دیر و نهایتده بو گرچه‌ڲی آنلاماق دېر کی ایشېقلې اوجالاردا اؤزگۆر اوچان قانادلارېن مۆطلق همَن قدر درین قاران‌لېق‌لاردا مؤحکم کؤک‌لری اۏلمالې دېر، یۏخسا قاران‌لېغې یاشامایان، ایشېغا چاتا بیلمز.

رۏبئرت جانسئن نظرییه‌سینده، ایکینجی سَوییه بیلقارلېغا صاحاب اۏلان اینسان‌لار دۏن کیشۏت کیمی ایچه‌ری دۆنیالارېندا خیال‌لارې ایله یاشایارلار. خاریجی دۆنیادا هر نه اۏلسا، اۏنلارېن یاشام‌لارېنداکې دۆشۆنجه و گرچک‌لرینی دَڲیشمَز. اۏنلار ساده‌جه اۆرک‌لرینده یاشادان و وار اۏلمایان بیر سئوگیلی‌نین عئشقی اۆچۆن اۏنو آختارماغا یۏلا چېخارلار و یۏل‌لارېندا کۆلک دَڲیرمان‌لارې دۆشمن ظن إدیب اۏنا هۆجوم إدرلر آما هر نه قدر خاریجی دۆنیادا یئنیلسه‌لر ده، ایچه‌ری دۆنیالارېندا اؤزلرینی غالیب و باشارېلې بیلرلر چۆنکی اۏنلار اۆچۆن خیال دۆنیاسې هر زامان گرچک دۆنیایا غالیب گلر. دۏن کیشۏت‌لار دۆنیانې دَڲیشمک ایسترلر آما دۆنیانېن نه اۏلدوسونو هئچ بیلمَزلر. اۏنلار آزاد، اؤزلرینه گۆوه‌نَن، آلدانان، مۆثبت دۆشۆنجه‌لی و خۏشبخت یاشایارلار و خۏشبخت‌لیک‌لری جاهیل‌لیکدن ایره‌لی گلیر.

قاراچوخادا بو سَوییه‌یه اینسان اۆچۆن دۆزگۆن بیر اؤرنک وار: بیر جان دئییب مین جان إشیدن مئهریبان پؤهرۆز عمی. اؤز ساده دۆنیاسېندا اؤره‌ڲینده‌کی یاخشې‌لېق‌لارې خاریجی دۆنیاداکې اینسان‌لار ایله پایلاشېب، غۆربت ایله إو-إشیڲین کؤرپۆسۆ، وطنین دروازاسې اۏلان پوهرۆز عمی. یۏلدان یئتیشَن هر ݝۆربتچی‌یـه گل بو چایې إله سنه دم‌لَمیشم دئمه‌سی، اۏنو خۏش سؤز ایله دیندیرمه‌سی اۏنون نئجه ده تمیز اۆرکلی اۏلدوغونو و بو تمیز اۆره‌گی ایله دۆنیاسېنې یاراتدېغېنې گؤرسه‌دیر. پؤهرۆز عمی زئینی ده ساعاتې کیمی راحاتېنا باخاراق یاشامېن اۆز آشاغې گئدن یۏل‌لارېنا دۏغرو، ایکینجی دۆشۆنجه سَوییه‌سینده اؤزۆ یارادان جننتینده یاشایېردې. اۏنون اۆچۆن داغ‌لار داغ دېر، چای‌لار چای و گؤڲ‌لر ده گؤڲ… اۏنون جننتینه یاشامېن قۏرخونج اۏیون‌لارې اوجا بۏی کامالېن باشېنا گتیردیک‌لری کیمی آجې فلاکت‌لر یاغدېرمامېش، قۏرخولو اۆچۆنجۆ سَوییه‌یه یۏل آچمامېش‌لار دېر.

اۆچۆنجۆ سَوییه بیلقارلېق ایله یاشایان اینسان‌لار، چاغداش اینسان‌لارا بنزه‌ییرلر کی أبزۏرد و آنلام‌سېز یاشامېن توزاغېنا دۆشۆب هئچ فایداسې اۏلمازدان چابالایېرلار. اۏنلار هَملئت‌ـه بنزه‌ییرلر، حرکت‌سیز بیر ایفلیج کیمی، گؤره‌جک قَدَر بیلگی‌لری وار، آنجاق دۆزگۆن حرکت إتمک اۆچۆن یئته‌رینجه گۆج‌لری یۏخ دېر. اۏنلار هر زامان سؤزلرین أسیری اۏلاراق، حرکته ترددۆد إدرلر چۆنکی هانسېنا گؤره حرکت إده‌جک‌لرینه قرار وئره بیلمزلر: ” ایچگرلیک (10) ایله زۏراکې‌لېقدان حرکت إتمک، یۏخسا آیدېنلانماغا دایانان بیر حرکت’له.” هملئت کیمی اۏلان چاغداش دۆنیامېزېن چۏخلو اینسان‌لارې، کۏر و بیتمه‌میش حرکت‌لرینده قادېن گۆج‌لرینی محو إدرلر. چۆنکی قادېن إلئمئنتی اۏنلارا قارشې دایانېش گؤرسه‌دَر. هملئت ایسته‌مَزدن اۏفیلییا و آناسې‌نېن اؤلۆمۆنه نه‌دن اۏلور. اۆچۆنجۆ سَوییه بیلقارلېقدا قالان اینسان اۆچۆن بۆتۆن قادېن إلئمئنت‌لری قاپالې و ألده إدیلمز دیر. اۏنلار اؤز من‌لیک و کؤلگه‌لری آراسېندا، فیکیر صاحابې اۏلماق و حرکته کئچمک آراسېندا قالېب و هر ایکی حالدا باشارې‌سېز دېرلار. اۏنلار أصالتلی دۆنیانې گؤره بیلیرلر آما أله گتیره بیلمیرلر و سۏنوج اۏلاراق دَهشَت و دئپرئسیۏنا یاخالانېرلار چۆنکی ساده‌جه بیلقارلېق ایله بیلگی‌نین، اۏنلارې دستکله‌مه‌دیڲینی آچېق شکیلده گؤرۆرلر و هر نه قدر عاغېللې اۏلسالار دا، چکدیک‌لری عذاب بیر اۏ قَدَر درین اۏلور.

بعضن ساده اینسان‌لارېن یاشام‌لارېندا، آجې اۏلای‌لار و فلاکت‌لر، اۏنلارې یاشادېق‌لارې راحات بوجاق‌لارېندان و دۆشۆنجه سَوییه‌لریندن آلېب، باشقا بیر دۆنیانېن اۏرتاسېنا آتار. تهلۆکه‌لی، بَلیرسیز و قۏرخولو اۏلان بو یئنی دۆنیا ایستر-ایسته‌مز اینسان‌لارېن بیلقارلېق سَوییه‌لرینی ده دَڲیشدیریر. اۏندان سۏنرا بو اینسان هر نه إله‌سه آرتېق اؤنجه‌کی اینسان اۏلا بیلمز، اۏنون کیمی کؤهنه دۆشۆنجه سَوییه‌سینه دؤنه بیلمز و نئجه کی قاراچوخادا اوجا بۏی کامالېن یاشامې بیر آجی ضربه ایله دَڲیشیب، ساده دۆنیاسېندان قارېشېق و قاران‌لېق بیر دۆنیایا سۆرۆک‌لَنیب. تأسسۆف’له اوجا بۏی کامال آرتېق اؤنجه‌کی دۆنیاسېنا دا قایېدا بیلمیر، اۆچۆنجۆ سَوییه دۆنیادان کئچه‌جک قَدَر ده گۆجلۆ دَڲیل. ایکینجی دۆشۆنجه سَوییه‌ده یاشایان کامال یئنی سَوییه‌نین فلاکتینه دایانا بیلمه‌ییب، اؤزۆنۆ چېرپېنا-چېرپېنا، جان آتا-آتا اوزون یۏل‌لارا بوراخېب بو آجې آنجاق آنلامادېغې دۆنیادا تسللینی دایانمازدان یۏل گئتمکده تاپېب، گئجه-گۆندۆز دمیر یۏلونون آواراسې اۏلوب دېر… “باشا چاتمایان بیر گئدیش کیمی…!”.
اوجا بۏی کامل اۆچۆنجۆ بیلقارلېق سَوییه اینسانېن اؤنجه‌کی مرتبه‌لرینده ایلیشیب قالان اؤرنه‌ڲی دیر. بو مرتبه‌لردن کئچه بیلمه‌یَن اینسان‌لار، یاشام‌لارېندا چئشیدلی پیسکۏلۏژی سۏرون‌لارا یاخالانارلار. دئپرئسیۏن، شیزۏفئرنی، پارانۏیا و هر نه اۏنلارې یاشادېق‌لارې گرچک آجې‌لاردان داها اوزاق توتا بیلسه… بعضن ده بو سۏنسوز شیکنجه‌نی اینتیحار ایله بیتیرَرلر. آما اۆچۆنجۆ سَوییه بیلقارلېغېن داها فرقلی مرتبه‌لری ده وار. بیر قاران‌لېق قویویا دۆشن‌لر کیمی گؤڲه داها یاخېن چیخا بیلن‌لر و حتی قورتولا بیلن‌لر… قاراچوخا دا روایتچی‌نین مۆخاطبی اۏلان یۏلچو بو یۏلدا دېر. یۏلچو تاتاخ-تاتاخ قاطارېن سسی قولاق‌لارېندا سیاحت إدیر. داغ‌لار داغ، چای‌لار چای، و گؤڲ ده گؤڲ دیر… حیکایه‌میزین یۏلچوسو بیر اوغورسوز اۏلای سۏنوجوندا، قاطاردان یانلېش بیر دوراقدا إنیب، تانېمادېغې بیر یئرده گئجه‌نین قاران‌لېغېنا یاخالانېر. هاردا اۏلدوغونو بیلمه‌ییب، هانسې یؤنه ده گئده‌جه‌ڲی‌نین یؤنگه‌سینی ایتیریب. یاواش-یاواش یۏلچونو قۏرخو باسېر. بو قاران‌لېق یالنېز خاریجی جۏغرافی دۆنیانېن قاران‌لېغې دَڲیل، بلکه حیکایه‌نین داها درین سطحینده یۏلچونون ایچ دۆنیاسې‌نېن یاشام قاران‌لېق‌لارېندا ایتمه‌ڲینه ایشاره إدیر. آرتېق داغ‌لار داغ دَڲیل، چای‌لار چای دَڲیل و گؤڲ ده یۏخ دېر… آما یۏلچونون قاران‌لېق یۏل‌لاردا بیردن قاراچوخانې تانېماغې ایله هر شئی دَڲیشیر. قاران‌لېق‌لاردا ایتمیش اینسان، قاراچوخا یاردېمې ایله آرتېق بیر ایشېق تاپېر و اۏنا دۏغرو یۏلا چېخېر.

دۆنیا أدبیاتېندا، فااوست دؤردۆنجۆ سَوییه بیلقارلېغې اۏلان اینسانې یانسېدېر و اۆچۆنجۆ سَوییه بیلقارلېق باتاق‌لېغېندان چېخماغې و آیدېن‌لېغا چاتماغې، سۏنوندا باشارا بیلیر. فااوست دؤردۆنجۆ اؤلچۆ اینسان چئشیدی اۏلاراق، هَملئت‌ین باشارې‌سېز اۏلدوغو یئردن قالخېر و چاغداش اینسانېن أن بؤیۆک تاپماجاسې‌نېن یانېتېنې تاپېر. بو چؤزۆم یۏلو اؤز کؤلگه‌سی ایله بیرئی‌لَشمک دیر. کؤلگه ایله بیرلشمک یاشانمامېش‌لارې آنلایېب-دۆشگه‌له‌مک هۆنَری دیر. بئله بیر بۆتؤولۆڲه چاتماق اۆچۆن یاشامېمېزېن چاتېشمایان حیصه‌لرینی تاپمالې‌یېق. اینسان جننت باغې کیمی اۏلان ایکینجی بیلقارلېق سَوییه‌سیندن چېخمالې دېر، اۆچۆنجۆ بیلقارلېق سَوییه‌سینده آغرېلې بیر متامۏرفۏسیس (11) دؤورۆنده روحون قاران‌لېق گئجه‌سینی کئچیرتمه‌لی و سۏنوندا آیدېن‌لېغا چاتمالې دېر. بو اؤلچۆده، دانېشېق بیر طرفین باشقا طرفه ݝلبه إتمه‌سیندن دَڲیل عکسینه، بۆتۆن حیصه‌لر قۏرونمالې و قورتارېلمالې دېر. فااوست و کؤلگه‌سی آراسېندا باشلانقېجدا اۏرتاق هئچ نه یۏخ دېر. سۏنوندا بو ایکی‌سی بیر-بیرینی اۏ قدر بالانسلایېرلار کی دئمک اۏلار بیر-بیریندن فرق‌لَنمیرلر. بو ایلگی‌نین باشلانقېجېندا فااوست گۆجسۆز، اوتانقاج، قۏرخاق و چاره‌سیز دیر و قارشې‌سېندا مئفیستۏفیلیس (12) کۏبود، زۏربا و أخلاقدان ایراق دېر. سۏنوندا فااوست گۆجلۆ اۏلور و مئفیستۏفیلیس سئوگینی اؤرگه‌نیر. بو بیر جۆت عکسین أصله چئوریلمه‌سی دیر: بالانس ألده إتمک، باشقاسېنې اۆسته‌له‌مک دَڲیل. هر بیری باشقاسې‌نېن ساغالماسېنا یاردېم إدیر و بو آنجاق سئوگی‌نین یاردېمې ایله مۆمکۆن دیر. سئوگی اۏلماسا بونلارېن هئچ بیری اۏلماز و اینسان‌لار دؤردۆنجۆ بیلقارلېق سَوییه‌سینه چاتمازلار.

آذربایجان أدبیاتېندا قاراچوخانېن چۏخ اؤزل بیر آنلامې وار دېر. قاراچوخا اوغور، شانس، طالئع، و روح إشی آنلامېنا گلیر. کیمین قاراچوخاسې اۏیاق اۏلسا، اۏنون بختی اوغورا دۏغرو اۏیاق دېر. حیکایه‌میزده قاراچوخا بیزیم یۏلچونون اۏیاق بختی دیر. یۏلچو آنجاق قاراچوخاینان بیرلشمک ایله یۏلونون و روحونون قاران‌لېغېندان قورتولا بیلیر. قاراچوخا بوردا رۏبئرت جانسئن‌ین ده، یونق‌ـون دا کؤلگه‌لر نظرییه‌سینه ایستیناد إده‌رک، یۏلچونون کؤلگه‌سی دیر. یونق دئییر هر اینسانېن آیدېن‌لېغا چاتماسې اۆچۆن کؤلگه‌سینی تانېمالې و اۏنون’لا بیرلشمه‌سی گَرَکلی دیر و بو تاماملاماق اۏلماسا آیدېنلانماق دا مۆمکۆن دَڲیل. “گئجه‌نین خئیری وار، گئجه‌نین شری وار، قاراچوخا گئجه‌نین خئیریندن دیر.” یۏلچو، بیلمه‌دیڲی قاراچوخایا دا ایلقار عمی’یله یۏلا چېخېر، آددېم-آددېم کلمه-کلمه اۏنا یاخېنلاشېر، اۏنو آنلایېر، آنلادېقجا آیدېنلانېر. بو یۏلدا، سانکی ایلقار عمی‌نین گؤزۆ ایله باخېر، اۏنون قولاغې ایله إشیدیر، اۏن دویقولارې ایله حیس إدیر و اۏنون یاشادېق‌لارېنې یاشایېر. یۏلچو قاراچوخا ایله بیرلَشیر، من‌لیڲی کؤلگه‌سی ایله بیر-بیرینه دۏلاشېر، تۏرپاق گؤڲ ایله، سو اۏد ایله، یۏققوج‌لار دره‌لر ایله، یئل یاغیش ایله، آی اولدوز ایله، گئجه گوندوز ایله… هرشئی بیر-بیرینه باغلانېر. بو یۏلدا، یئنی آنلام تاپماق اۆچۆن هر شئی آنلامېنې ایتیریر. آرتېق یاشامدان سۆرگۆنه چېخېر سانکی، سۆرگۆنلۆڲۆ تۏرپاغېندا، جانېندا، روحوندا یاشایېر… “سۆرگۆن بو تۏرپاقدا دېر، سۆرگۆن آدامېن جانېندا دېر، سۆرگۆن، سۆرگۆن یاراداندا دېر، سۆرگۆن، سۆرگۆن بویوراندا دېر، سۆرگۆن سنین جانېندا دېر، سۆرگۆن منیم جانېمدا دېر، بیر زامان تک تک اۏلار، بیر زامان دا وار تۏپلانار تۏپلودا اۏلار، بیر زامان وار بیلینمز، بیر زامان وار آدامېن باغرېنا داغلۏو باسار، بؤیۆک بیر یارا اۏلار سۆرگۆن، بؤیۆک بیر تاپماجا اۏلار سۆرگۆن، باشا چاتماز سۆرگۆن، حزین بیرجه اۆرَک یاراسې اۏلار سۆرگۆن، زامان‌لاردا آخار سۆرگۆن…” قېزلار قېزې سارای ایله سئل سولاردا بۏغولور، اوجا داش‌لاردان آتېلېب بنۏوشه آواوا دئیه بنۏوشه‌نی سس‌لَییر و قهرمان گۆلنازېن نیشانه‌لرین یئرینی جانېندا، عاغېلا سېغمایان درین‌لیک‌لرده آختارېر، ایگیدلری بیر-بیر سلاملایېر، نیسگیل‌لری بیر قدح‌ده ایچیب، گئجه‌نین حیکمتینه وارېر… آرتېق آخان سولار اۏنا دؤڲمه کرم هاواسې چالېرلار، آرتېق “گئجه ایله گۆندۆز آراسېندا اۏ بیر لحظه حیکمتی…” آنلایېر… آرتېق گؤڲلۆنده‌کی گیزلین بیر اۆره‌ڲین دؤڲمه‌سینی حیس إدیر کی تاتاخ-تاتاخ اۏنو یئنی سَوییه‌لره آپاران قاطار سسی ایله قارېشېر… آرتېق یئنی‌دن داغ‌لار داغ اۏلموش، چای‌لار چای، گؤڲ ده یئنی‌دن گؤڲ…

1. Robert Alex Johnson (1921 Portland, Oregon, USA-2018 San Diego, California, USA)
2. Analytical psychology (German: Analytische Psychologie, sometimes translated as analytic psychology and referred to as Jungian analysis) is a term coined by Carl Jung, a Swiss psychiatrist, to describe research into his new “empirical science” of the psyche.
3. Transformation: understanding the three levels of masculine consciousness (Robert Alex Johnson-1991)
4. Bilqarlıq: Şüurluluq, bilicilik, sayıqlıq, farscada isə آگاهی anlamında dır.
5. Don Quixote (Miguel de Cervantes Saavedra-1605-1620)
6. Hamlet (William Shakespeare-1599-1601)
7. Faust (Johann Wolfgang von Goethe-1806)
8. Qaraçuxa (Nasir Mənzuri-1994)
9. Carl Gustav Jung (1875, Kesswil, Switzerland-1961 Küsnacht, Switzerland)
10. İçgərlik: Qərizə
11. Metamorphosis: başqalaşmış
12. Mephistopheles: Şeytan