شعر و سایکۏتراپی / ایلقار موذن‌زاده (مقاله)

شعر و سایکۏتراپی / ایلقار موذن‌زاده (مقاله)

دۆزَنله‌یَن: آیناز بزرگان

«شعردرمانی» مریض‌لرین روانی گَرگین‌لیک‌لرینی آرادان قالدېرماق اۆچۆن قوللانېلان مئتۏدلاردان دېر. «کلمه درمانی» ایسه ایلک دؤنه یونان درمان‌شیناس‌لېغېندا ایشله‌نیبدیر. بو أساسدا کئچمیشدن ایندی‌یه قدر، مریض کیمسه‌نی هۆنر’له (اؤرنک اۆچۆن شعر’له) اوغراشدېرماق’لا خسته‌لیک‌لرینی درمان إتمه‌ڲه چالېشېبلار. بو پرۏسه‌ده شخص اۆچۆن اینجیک‌لیک یارادان مسأله کلمه‌لر طریقی ایله إشیڲه داغېتېلېب هیجانې بیر بۏشالتما تجرۆبه اۏلونور. «فرۏید»ون دئدیڲینه گؤره ایضطیراب قارشې‌سېندا اینسانېن اؤزۆندن دیفاع إتمک چاباسې اۆچۆن، سابلیماسیا(1) آدلې ساوونما مئکانیزمی ایشه توتولور. سابلیماسیا ایجتیماعی فرهنگی بیر هدفی آلتئرناتیو اۏلاراق مۆضطریب إدیجی مسأله ایله دَ‌ڲیشمک دیر و بو بللی شکیلده رسیمچی‌لیک، موسیقی و أدبیات کیمی خلاق هۆنرلر’له جیلوه‌لَنه بیلیر. (نظری، 1395)
هیجانی مۆشکۆل‌لری درمان إتمک اۆچۆن شعردن قوللانماق حتتا خطّین ایختیراع اۏلونماسېندان اؤنجه‌یه ده قایېدېر.(2) اۏ زامان کی اوراد و دوعا بو منظور اۆچۆن اۏخونوردو. بو دوعالارېن اۏخونماق هدفی «اؤز»ده، باشقالارې و چئوره‌ده دَڲیشیک‌لیک یاراتماق ایدی. بیز کلمه طریقی ایله درمان اۏلماغې «فرۏید»دا دا گؤرۆرۆک. «فرۏید» طرح إتدیڲی دانېشماتراپی‌ده(3) باسدېرېلمېش دویقولارې درمان جلسه‌سینده آیېق‌لېغېن آلت قات‌لارېندان اۆزه گتیریر و شخصین هیجان گرگین‌لیڲیندن بوراخېلماسېنا سبب یارادېر. دانېشماتراپی دئمک إحساساتېن آزاد اۏلماسېنا یۏل آچېر. سؤزلر بیان اۏلمایېنجا، دئپرئسیۏن، یۏخسونلوق و گرگین‌لیکده کؤکۆ اۏلان إحساس، واژه‌لرین یۏلو ایله بیان اۏلمادېغې دورومدا باسدېرېلېر. قارشې یاندان آراشدېرمالار(4) بونو گؤرسه‌دیر کی کلمه یۏلو ایله ایچده‌کی دۆڲۆن‌لرین آچېلماسې، عۆفونت‌لر’له مۆباریزه إتمکده ایمنی سیستئمه یاردېمچې اۏلور. شعر آتشفیشان پۆسکۆرتۆسۆ کیمی ایچه‌ری‌نین باسقې‌سېنې آزاد إدیب دئپرَمین قاباغېنې آلېر. قېزقېن‌لېق و دئپرئسیۏن کیمی هیجان‌لار بیان اۏلا بیلمه‌دیڲی زامان، مریضچی‌لیک علائمینی اۏلوشدورا بیلیر. بئله بیر وضعییتده شعر یازېب اۏخوماق پروسه‌سینی بیر باجا کیمی دڲرلندیرمک اۏلار. بیر باجا کی ایچده پارتلایا بیلن روانی گۆج‌لری إشیڲه تؤکۆب، فیزیۏلۏژیایی و روانشناختی دَنگه‌نی بدن اۆچۆن قایتارسېن. (محمدیان و باشقالار، 1389)
طبیعی کی، اینسان یاشامې‌نېن مرحله‌لرینده اۏلای‌لار’لا دۏلایې موختلیف حال‌لارا یاشانېلېب روحی وضعییت‌لر تجرۆبه اۏلونور. آذربایجان غنی فۏلکۏلۏروندا دا چۏخ أسکی زامان‌لاردان ایندی‌یه کیمی موختلیف شعر ژانرلارې قالیبینده اۏ جۆمله‌دن بایاتې‌لار و آغې‌لاردا روان‌درمانی‌نین اۏلماسېنې آچېق شکیلده گؤرمک اۏلار:

«عاشېق ناچار آغلاما
پیس گۆن کئچر آغلاما
فـلک باغـلې قاپـېنـې
بـیرگۆن آچـار آغلاما»
***
«یامان گۆن کئچر گئدر
عؤمرۆمۆ بیچر گئدر
دۆنـیادا غـم شـربـتـین
هـرگـلـن ایـچـر گـئـدر»

بو سایاق شعرلرده دئپرئسیۏن خسته‌لیڲی ایچینده‌کی «یارارسېز دۆشۆنمه قالیب‌لری»نین(5) چئشیدلریندن اۏلان «گله‌جه‌ڲی منفی دڲرلندیرمه»دن سؤز گئدیر. گله‌جک اۆچۆن اۏلوملو باخماغې دا وورغولایېب درمان اۆصول‌لارېنې ایشه توتماق کیمی داورانېر.
أصلینده، شعر گرچک آنلامېندا گۆجلۆ یارانمېش بیر أثر اۏلورسا، لذّت وئریجی‌لیکدن سۏنرا، پیسکۏلۏژی ساحه‌سینده بیر درمان کیمی ده قوللانېلا بیلر. ألبته شعردن درمان اۆچۆن قوللانماقدا تراپیستین شعر دۆنیاسې هابئله مضمون، آرایه‌، یۏزوم و یۏروم عئلم‌لری ایله تانېش اۏلماسې دا گره‌کیر. نئجه کی بئنجامین فرانکلین(6) ده آمریکادا شعر اۏخوماق مئتۏدلارې ایله مریض‌لری درمان إدیردی. بو ایش‌لرین یارارلې اۏلدوغو اۆچۆن آراشدېرماچې‌لار(7) بو درمان مئتۏدونو تانېتدېرماغا چالېشدېلار و سۏنوجدا آمریکانېن «شعردرمانی» درنه‌ڲی 1997-نجی ایل تأسیس اۏلوندو. بو أساسدا من‌لیک‌سایغې‌سې(8)، اؤزۆنۆ کشف إتمک، «اؤزۆ» بیان إده بیلمک، «هیجان و ایضطیراب باسدېرماسې»(9) ساحه‌لرینده ایش‌لر گؤرۆندۆ. آمریکادا سرطانی و اؤلۆم آیاغېندا اۏلان مریض‌لر’له تجرۆبه‌لر اۏلوندو و مریض‌لرین دینج‌لیڲه چاتېب، حال‌لارې‌نېن یاخشېلاشماسې سۏنوج‌لارې دا ألده إدیلدی. (حاتم پور، 1395)
اؤته یاندان، موختلیف آراشدېرمالاردا شعردرمانی‌نین اؤرگنچی‌لرده ایشلم(10) و قاورام گۆجۆنۆن یوخارې قالخماسېنې دا گؤره بیلیریک. دئمک شعردرمانی آکتیو مئمۏری‌نین(11) گۆجلنمه‌سینده ده تاثیرلی دیر. بو أساسدا بیلگین‌لرین(12) آراشدېرماسېنا گؤره، حافیظه ایشله‌وی اۏ زامان داها یاخشې دېر کی، إشیتمک قابلییتین ریتمیک دؤنۆشۆملۆ(13) تحریکاتېندان قوللانماق، گؤرسل(14) تحریکاتدان قوللانماقدان داها چۏخ ایشه توتولسون. (نوریان فر، 1398) دئمه‌لی شعر کیمی غئیراۏرقانیک درمان‌لارېن موختلیف مریض‌لر اۆچۆن درمانی تاثیرلری اۏلا بیلیر. نئجه کی باشقا بیر آراشدېرمادا گروهی شعردرمانی طریقی ایله (هنردرمانې‌نېن مئتۏدلارې‌نېن بیری اۏلاراق) إسکیزۏفئرنیا مریض‌لرین روانی دوروم‌لارې اۏلوملو تاثیرلر ألده إدیب و علائم‌لری‌نین یاخشېلاشماسېنا سبب اۏلوب. (فلاحی و باشقالارې، 1386)
اؤرنک اۆچۆن،‌ أسکی کلاسیک أثرلره باخدېغېمېزدا حکیم مۏلانانېن أثرلرینده‌کی روان‌درمانینی یئددی مئتۏدا‌ آیېرېب مۏلانانې بیر سایکۏتراپ کیمی تانېملایا بیلیریک. ویکتۏر فرانکلین دئدیڲینه گؤره «روان‌درمانی‌نین ماراق دایره‌سی اینسانېن ایشله‌یـه بیلمک و یاشامدان لذّت آپارماق ظرفییتینده دیر» بئله‌لیک’له مۏلانانېن اینسان وۆجودونون أبعادېنا تسلۆط و بیلیشی مثنوی آدلې شاهکارېندا دا جیلوه‌لَنیب اؤز نۆمودلارېنې گؤرسه‌دیر. اؤرنک اۆچۆن:

چون کسی را خار در پایش جهد/ پای خود را بر سر زانو نهد
وز سر سوزن همی‌‌جوید سرش/ ور نیابد می‌‌کند با لب ترش‌‌
خار در پا شد چنین دشوار یاب/خار در دل چون بود واده جواب‌‌
خار در دل گر بدیدی هر خسی/ دست کی بودی غمان را بر کسی‌‌
کس به زیر دم خر خاری نهد/خر نداند دفع آن بر می‌‌جهد. (مولوی، 1380: 155/1-150)

شعرین تورکجه‌سی:
بیر آدامېن آیاغېنا تیکان باتېنجا/آیاغېنې دیزی‌نین اۆستۆنه قۏیار
ایڲنه اوجو ایله تیکان باشېنې آختارار دورار/تاپېلمازسا دۏداغې ایله ایسلادار
آیاغا باتان تیکانې تاپماق، بو درجه مۆشکۆل اۏلورسا/اۆره‌ڲه باتان تیکان نئجه دیر؟ جوابېنې سن وئر…

مولوی بو شعرینده روان‌درمانی‌نین اوصول و قایدالارېندان تام بیلینجلی اۏلماسېنې ثوبوت إدیر. بئله‌لیک’له اینسان روحونون لایه‌لری، قورولوش و ایچ-ایچه دهلیزلریندن درین دۆشۆنمۆشلۆڲۆنۆ بیلدیریر. مۏلانا مۆشکۆل‌لرین کؤکۆنۆ تانېماقدا، روانی ناراحاتچې‌لېق و پریشان‌لېق‌لارې ایله اۏنون سطحی علائمیندن و ظاهری نیشانه‌لریندن، أصلی قایناق‌لار’لا اینسان روحونون آخساق‌لېق‌لارېنې یارادان عامیل‌لره أل تاپماقدان دانېشېر. دئمک مۏلانانېن شعرلرینده قوللانېلان روان‌درمانی‌نین موختلیف أبعادلارې اۏ جۆمله‌دن: سبب‌شیناس‌لېق، پاتۏلۏژی، موقعیت تانېماق، دیلچی‌لیک، مئتۏدۏلۏژی و موخاطب‌شیناس‌لېق’لا دا تانېش اۏلوروق.
سۏنوجدا دئمک اۏلار، عیرفانی روان‌درمانی یا عئشق‌درمانی، شعرین واسیطه‎‌سی ایله کلینیکال روانشناسی ساحه‌سینده موختلیف تعریف‌لره دایانېر. بونلار بیر جۆر عیرفان دیلی ایله باش وئریر. عیرفانېن أساس هدفی، «اؤز»ه وارماق و وۆجود’لا یئته‌نک‌لر’له گۆج‌لرین گیزلی أبعادېنې تانېماق دېر. شعر ایچ و إشیک تجرۆبه‌لر آراسېندا ایلگی قورماق’لا اؤزۆنۆ کشف إدیر و بو گۆجله روانی پریشان‌لېق‌لارې قالدېرماق و یاشامېن حقیقت‌لری ایله گؤزل‌لیک‌لرینی ألده إتمک یۏلوندا شخص اۆچۆن یاردېمچې اۏلور. (نصر اصفهانی و شیری، 1393) موسیقی‌نین بئیین ایچینده یاراتدېغې تاثیرلره عئلمی باخماق ایسته‌دیڲیمیزده ماراقلې سۏنوج‌لار ألده إده‌جه‌ییک. مرکزی عصب سیستئمی‌نین قورولوشو إله‌دیر کی موسیقیایی تحرۆک‌لره اۏلوملو جاواب وئریر و بو درمان مئتۏدوندان قوللانماق سبب‌لرینی دۏغرولدور. وئری‌لر(15) حواس یۏلو ایله بئیینیمیزه چاتماق ایسته‌ینده، پېرتلاشېق بیر عصب شبکه‌سی فیلتئریندن سۏووشوب بئیینیمیزه یۏل تاپېر. بئله‌لیک’له موسیقیده بیلینج سطحینه نۆفوذ إدیر. دئمه‌لی دانېشماق و ایلگی قورماق مریض’له تاثیرسیز اۏلدوغو زامان، اؤزلرینه دالمېش و شدید یالقېزلېق حیس إدن خسته‌لر اۆچۆن درمانی بیر مئتۏد سایېلېر. بئله بیر دورومدا خسته بیر کیمسه درد و ناتوان‌لېق ایچیندن واقعیت‌لری قاورایا بیلمه‌دیڲی یئرده، اینسان‌لار’لا ایلگی قورا بیلمک اۆچۆن بیلینجین بللی سطحینه یئتیشمه‌ڲی دۏغرولدا بیلمک حددینه چاتېر. بو مسأله اۏ زامان داها یۆکسک سوییه‌ده باش وئره بیلیر کی هر منطقه‌نین بومی موسیقی‌سی دینله‌نیلسین. (بنائیان، 1401)
ایندی بو چاغ آذربایجانېن گۆنئیی‌نین أدبیاتېندا اۏرتالېقدا اۏلان موسیقی بۏیالې دیکلمه‌لرین تأثیرینی ده اینجه‌له‌مَک اۏلار. بئله‌لیک’له، شعر-موسیقی، ریتم و آهنگ’له بیرلشدیڲینده روح و روان اۆچۆن تأثیرلی اۏلماسې هر بیر هۆنرسئور اینسان اۆچۆن بدیهی مسأله دیر. علی آغا واحید، مۏلانا، فۆضولی، نسیمی، شهریار و باشقالارې‌نېن بسته‌لنمیش أثرلری‌نین دینله‌مه‌سی ده بئیین یارېم کۆره‌لرینده اؤزل اۏلاراق موسیقینی قاورایان بئیینین ساغ بؤلۆمۆنده تأثیرلر قۏیور. چۏخ یوخارې إحتیمال‌لار’لا بو تأثیرلرین و باشقا ندن‌لرین آردېنداکی دینج‌لیک، بئیینده آلفا دورومونو یاراتماق’لا اؤزۆنۆ گؤرسه‌ده‌جک و بو آراشدېرمالار اۆچۆن یاخشې بیر قۏنو دا دۏغرولدا بیلر. نییه کی بوندان اؤنجه موسیقی‌ و شعرین بئیین یارېم کۆره‌لرینده آلفا دورومونو یارادېب، دینج‌لیک’له برابر روحی خسته‌لیک‌لری درمان إتمک قابلییتی باشقا آراشدېرمالاردا دا آچېقجا گؤز اؤنۆنده دیر. بونون’لا بئله موسیقی بۏیالې شعر دیکلمه‌‌سی ایچینده‌کی مؤحتوا و موسیقی ایله، روح یارالارېنې دینجَلدیب، ناراحاتچې‌لېق‌لارېنې ساکین‌لَشدیرمه‌سینه سبب اۏلا بیلیر و بو حال‌لارې یاشاماق بۆتۆن پئرفئسیۏنال و ماراقلې مۆخاطب‌لر اۆچۆن تانېش بیر تجرۆبه کیمی ده قئید اۏلونا بیلر. دئمک هر کیمسه موغام، آشېق موسیقی‌سی، تار، قۏپوز، باغلاما و باشقا سازلارېن مۆشاییعتینده یارانمېش أثرلری دینله‌دیڲینده تأثیرلرینی آچېقجا گؤرۆب، دویوب و دفعه‌لرجه حیس إدیب و إده‌جکدیر.

آلت یازې‌لار
1- والایش
2- بلیندرمن (1973) Blinderman
3- گفتاردرمانی
4- پتبیکر (1988) Pennebaker
5- سبکهای غیرمنطقی تفکر در افسردگی
6- ‌Benjamin Franklin
7- الی گریفر(Eli Greife)، جک رجی لی دی(Jack. J. Leedy)، آرتور لرنر(Arthur Lerner)
8- عزت نفس
9- سرکوب هیجان و اضطراب
10- پردازش
11- حافظه فعال (working memory)
12- کولیر و لوکان 2000 (Collier, G & Logan, G)
13- متناوب
14- بینایی
15- داده‌ها

قایناق‌لار:
بنائیان، الناز ؛ 1401. بررسی اثر بخشی موسیقی درمانی بر مبنای موسیقی بومی در کنترل رفتار نابهنجار پرخاشگری در نوجوانان. فرهنگ مردم ایران- شماره 70
حاتم پور، شبنم؛ 1395. درمانگری، کاربردی دیگرگونه برای شعر. زبان و ادب فارسی (دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج)- شماره 26 و 27 ISC
فلاحی خشکناب، مسعود ؛ فدایی، فربد؛ کریملو، مسعود؛ آسایش، حمید؛ 1386. تاثیر شعردرمانی گروهی بر وضعیت روانی بیماران اسکیزوفرنیک. توانبخشی. شماره 27 رتبه علمی-پژوهشی (وزارت علوم/ISC)
 محمدیان یوخابه، شهیدی شهریار، زاده محمدی علی، مهکی بهزاد. 1389. اثر شعردرمانی گروهی بر کاهش نشانه های افسردگی در دانشجویان. نشریه: مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی ایلام. دوره:18. شماره:2
نظری، سوسن ؛ 1395. راز درمانگری منوچهری. مطالعات ادبیات، عرفان و فلسفه، دوره دوم – شماره 3/1
نصراصفهانی، زهرا؛ شیری، مائده؛ 1393. هفت شیوه ی روان درمانی در مثنوی. پژوهش های ادب عرفانی. شماره 26 رتبه علمی-پژوهشی (وزارت علوم/ISC)
نوریان فر، صیدکرم ؛ 1398. تاثیر شعردرمانی بر عملکرد حافظه فعال دانش آموزان دختر مقطع متوسطه دوم شهر سرابله. پویش در آموزش علوم انسانی. دوره پنجم – شماره 16