تپه‌گؤز (سیکلوپ) / شاهین مرادی (مقاله)

تپه‌گؤز (سیکلوپ) / شاهین مرادی (مقاله)

داستاندان معلوم دېر؛ «تپه‌گؤز» اینسان دېر. –اینسان‌لېغې نه‌دن بیلینیر؟ چۏخ ساده جاواب وئریریک: بو ناتاراز مؤوجود، هم دۆشۆنه بیلیر و هم دانیشا بیلیر‌.
تپه‌گؤز اۏ عصرده، اؤزۆنه پئشه تاپېب و چۏبان‌لېق إدیر. آنجاق اۏنون جینسیّتینی معلوم إتمک اۏلمور. یعنی بو عئیبه‌جر وارلېغېن «کیشی» یۏخسا «قادېن» اۏلدوغو معلوم دَڲیل. آنجاق داستاندا بیر دفعه باساتا «سود قارداشې» دئییر. یونان میفۏلۏژی و اۏسطوره‌لرینده اۏلان تپه‌گؤز، «سیکلوپ پولیفئم» آدلانېر. اۏ داستان‌لاردا دا «اۏدیسه»، سیکلوپون گؤزۆنه قصد إدیب. اۏرادا دا سیکلوپ، اۏدیسه‌نی أله کئچیرمک اۆچۆن، قیافه و گؤرکمجه اؤزۆنه اۏخشار قارداش‌لارېنې کؤمه‌ڲه چاغېرېر. «هومئر» ده اۏنو «دنیزلر تانرې‌سې» و «سو ایلاهه‌سی» تقدیم إدیر. دئمه‌لی اۏسطوره‌شناس‌لېق‌دا- ساده دئسک داستاندا- تپه‌گؤزو، کیشی قیسمینده تانېتدېرېر. تپه‌گؤز اؤزۆنۆ «کیشی» سانېر. آنجاق بو کیشی‌نین یا بو إرکه‌ڲین دیشی‌سی یۏخ دېر! داستان‌لاردان آیدېن اۏلان، سیکلوپ‌لار نسلینده قادېن یا دیشی یۏخ دېر. داستانېن أساس فاکتې دا بو دېر: تپه‌گؤز (پولیفم) تؤرَتمک، آیرې‌لارې‌نېن یارانېشېندا ایشتیراک إتمک شانسېندان محروم دېر.
آنجاق بیر سوال دا یارانېر: بلکه تپه‌گؤز، آندرۏگین (هم کیشی و هم قادېن) حسابلانېر؟
بۆتۆن قۏرقودشناس‌لار بو سوالې جاوابلاماقدان عاجیز دیرلر. آرتېق بیلگی وئرک: آندرۏگین، ایده‌آل تانرې‌ تیپی‌نین صورتی ‌دیر. تپه‌گؤز ایسه اۏسطوره‌نین تانرې ایله اینسان آراسېنداکې اۏلان فاصیله‌ده أڲله‌شیب قالان پئرسۏناژ دېر. (پئرسۏناژ: بدیعی أثرده ایشتیراک إدن شخص، صورت، تیپ و…). اۏ، تانرې‌لارېن قالېغې ‌دېر. بئله دئسک یاخشې ‌دېر: اۏ، تانرې‌لارېن توللانتېسې ‌دېر. آنجاق هئچ جۆره اینسان دا اۏلا بیلمیر. تپه‌گؤز تانرې‌ دا دَڲیل، اینساندا ساده‌جه اؤزگه‌سی ‌دیر. تپه‌گؤزۆن آتاسې قۏنور قۏجا سارې چۏبان دېر. آناسې ایسه گؤڲ پری‌سی‌ دیر. بیر گۆن همن بو سارې چۏبان «اوزون بولاق» آدلانان یئرده چیمَن پری قېزلارې‌نېن بیرینی زۏرلایېر. پری قېز قاناد چالېب اوچارکن: «چۏبان، ایل تمام اۏلاندا، منده‌کی أمانتینی گل آل. آما اۏغوزلارېن باشېنا بلا گتیردین» (دده قۏرقود داستانې- باسات’لا تپه‌گؤز بویو) سؤیله‌ییر و گؤڲ‌لره اوچور. یونان میفۏلۏژی و اۏسطوره‌لرینده بئله بیر داستان یۏخ دېر‌. نیه‌کی سو کنارېندا اۆز وئرن مسأله‌لر، تۆرک میفۏلۏژی‌سینه عایید دیر. تۆرک خالق‌لارې‌نېن أساطیر و أفسانه‌لرینده‌کی پری‌لر و اۏنلارېن شاهې، همیشه سو ایله علاقه‌دار دېرلار. اۏنلار میفۏلۏژی تفککۆر و اینانج‌لار’لا أساسن یا سودان چېخېرلار، یا دا کی گؤل‌لرین و بولاق‌لارېن کنارېندا بیر گؤیرچین و یا گؤزل قېز (پری) شکلینده ظهور إدیب اینسان‌لارا یاردېم إدیرلر. اۏنلار حتتا اینسان‌لارېن دیلینده دانېشېر، مظلوم، عملی صالئح اینسان‌لارا کؤمک إتمک اۆچۆن أل‌لریندن گله‌نی أسیرگه‌میرلر. «مَلَک دوچار» آدلې آذربایجانېن خالق داستانېندا «بیر رحم‌سیز جادوگر قارې، ملک دوچارېن گؤزلرینی چېخاردېر‌. بو صحنه‌نین شاهیدی اۏلان بیر تولا، درحال ملک دوچارېن گؤزلرینی یئردن گؤتۆرۆب آغزېندا ساخلایېر… اۏنلار سو قېراغېنا گلیرلر. اۏرادا ایکی گؤیرچینین سؤزلرینه شاهید اۏلورلار. گؤیرچینین بیری دئییر: «إی ملک دوچار! أگر یاتیبسانسا، اۏیان و أگر اۏیاقسانسا، إشیت! بیز بورادان قالخماق همن آیاق‌لارېمېزدان بیر یارپاق دۆشه‌جک، اۏ یارپاغې گؤتۆر…» نهایت ملک دوچار، گؤیرچینین سؤزلری ایله شفا تاپېر.
کۏراۏغلو داستانېندا «قۏشابولاق» دیری‌لیک چئشمه‌سی، دیری‌لیک سویو ایفاده‌لری ایله تانېنان خېضېر/خضر سویونون سیموۏلو دېر. همّام تبریزی بیر سؤزۆنده دئییر: «اینسان، اؤز-اؤزۆنده بیر دیری‌لیک سویو دېر.»
بو تفککۆر، ایسکندر داستانېندا دا وار. اۏنون داستان‌لارې‌نېن بیر ‌واریانتېندا، دیئییلیر: «قاف داغې‌نېن قاران‌لېق‌لار دیارېندا بیر بولاق وار. اۏ بولاغېن سویوندان ایچن، اؤلمزلیڲه چاتار». بؤیله مؤوجودلار، تۆرک میفۏلۏژی‌سینده چۏخ دېر‌. ملیک‌مممد داستانېندا، سیمُرغ، ناغېلېن قهرمانېنې قاران‌لېق دۆنیادان ایشېقلې دۆنیایا چېخاردېر و اۏنو خیلاص إدیر.
دده قۏرقود داستانېنا گؤره، تپه‌گؤز «فؤوق‌المخلوق» دېر و سۏی آغاجې یا شجره‌سی کۏسمیک دۆنیایا باغلې ‌دېر. (کۏسمیک: فضایی. فضایا عایید اۏلان). داستان دئییر کی، دۆز بیر ایل سۏنرا (9 آی یۏخ!) پری قېز چۏبانا أمانتینی قایتارېر. بو أمانت گؤزلری قاماشدېران و پارېلدایان بیر تۏپا أت پارچاسې ‌دېر. بونا دیققت یئتیرک: «چۏبان بو أت تۏپاسېنې گؤرنده تعججۆب‌لَندی. گئری دؤنۆب ساپاند داشېنا توتدو. ووردوقجا بؤیۆدۆ. چۏبان همین یېغناغې قۏیدو، قاچدې. قۏیون‌لارېن آردېنا دۆشدۆ، سن دئمه، اۏ زامان بایېندېر خان بَڲ‌لر’له گزمه‌ڲه چېخمېش. بولاغېن اۆستۆنه گلدیلر. گؤردۆلر کی بیر عجیب مؤوجود یاتېر؛ باش-آیاغې بیلینمیر. چئوره‌یه آلدېلار، بیر ایڲید آتدان إنیب اۏنو ترپَتدی، ووردو، ووردوقجا بؤیۆدۆ… آروز قۏجا دا إنیب ووردو، سیلکه‌لَدی، بیردن ماهمېزې همین مؤوجودا تۏخاندې. بو أت تۏپاسې‌نېن پرده‌سی یېرتېلدې. ایچیندن بیر اۏغلان اوشاغې چېخدې. گؤوده‌سی آدام گؤوده‌سی، تپه‌سینده بیر گؤزو واردې…». (اۏخوجونون ایشینی سهل إتمک اۆچۆن همن داستانېن ساده‌لشمیشین تقدیم إتدیک.)
بورادا تپه‌گؤزۆن جینسیّتی بَللی اۏلور. اۏغلان اوشاغې ‌دېر. آنجاق بئله نظره گلیر: بو داها چۏخ داستانېن بدیعی طلبی ‌دیر. یانې تپه‌گؤز’له آرسلان سۆدۆ أممیش آروز اۏغلو باساتې قارداشلاشدېرماق و برابرلشدیرمک فیکری‌نین تظاهۆرۆ دیر. پری‌نین أمانتی‌نین باشقا فضالاردان یئره هۏپموشونو و یونان تپه‌گؤزلری، یئر اۆزۆنۆن أزلی اۏغلان‌لاری ‌دېر. یونان میفۏلۏژی و اۏسطوره‌لرینده همن سیکلوپ‌لار، دۏغرو-دۆزگۆن میسگرلر دیر. (یانې میس قاب دۆزَلدیب ساتېرمېشلار). بورادا هفائستوس تانرې‌سې ایله بیر ایلگی وار. (هفائستوس زئوس و هِرانین اۏغلو دېر) چۆنکۆ هفائستوس دا دمیرچی‌ دیر. آنجاق معلول اۏلدوغونا گؤره، آخساق دمیرچی حسابلانېر. (زئوس اۏنو یئره چېرپمېشدې).
بونو هامېمېز بیلیریک: میسگرلیک یئر کۆره‌سینه عایید اۏلان پئشه ‌دیر. آنجاق بو پئشه‌نین سۏی آغاجې یا شجره‌سی گؤڲ‌لرده ‌دیر. إله گؤڲ‌لردن توللانان یا گؤندریلن‌لر ده یئرده میسگرلیک’‌له مشغول اۏلورلار. سیکلوپ‌لار گؤڲ‌لرین یئره گؤندردیڲی دمیرچی‌لر دیر. زئوس اۆچۆن ایلدېرېم و شیمشک‌لری، یانې زئوسون سیلاح‌لارېن محض سیکلوپ پولیفم‌لری دوزَلدیرلر.