من یازاندا دینجه‌لیرم / کامال عبدالله‌ (مۆصاحیبه‌)

من یازاندا دینجه‌لیرم / کامال عبدالله‌ (مۆصاحیبه‌)

مۆصاحیبه آپاران: رامیله قوربانلې
کؤچۆرۆب، اویقونلاشدېران: آیناز بزرگان

اۏنو ایلک دفعه‌ هله‌ اۏرتا مکتبده‌ اۏخودوغوم ایل‌لردن “قۏشما” وئریلیشیندن تانېمېشدېم. وئریلیشین هر بوراخېلېشېنا باخار، آنا دیلیمیزده‌ سلیس، آیدېن دانېشېغېنا حئیران اۏلاردېم. سۏنرا بیل‌یورد ایل‌لرینده‌ باشقا سالۏن‌لاردا دا دئدیڲی مۆحاضیره‌‌لری قاپې آرخاسېندان دینله‌یردیم. داها سۏنرا “مدنیيَّت فۏندو”ندا ایشله‌ینده‌ ایلک دفعه‌ اۏندان مۆصاحیبه‌ آلمېشام.
مۆصاحیبیم یازې‌چې، آ-دی-‌یو-نین رئیسی، پرۏفئسۏر کامال عبدالله ‌دېر.

– کامال عبدالله‌ بیر ضییالې، یازې‌چې، عالیم، شخصییَّت کیمی همیشه‌ ماراقلې دېر، اۏ، عئینی زاماندا، رئیس دیر، اۏنا گؤره‌ ده‌ إله‌ بیل‌یورد باره‌ده‌ باشلاماق ایسته‌ییرم صؤحبَته‌. مۆشاهیده‌لریمه گؤره‌، آ-دی-یو دا یاخشې‌لېغا دۏغرو چۏخ دَڲیشیک‌لیک‌لر اۏلوب. قبول فاییضی ده‌ آرتېب. داها نه‌لر باش وئریر؟

– قبول فاییضی هر ایل آرتا-آرتا گئدیر، بیز بو نیسبتی چۏخالتماغا چالېشېرېق. بو دا اۏنو گؤرسه‌دیر کی، جمعيّتده‌ آذربایجان دیل‌لر بیل‌یوردونا بؤیۆک ماراق و گؤزلنتی‌لر وار. چالېشېرېق کی، بورادا اۏخویان اؤرگنچی‌لرین سیماسېندا جمعيّتیمیزه بۏرجوموزو یاخشې اؤدیه‌رَک، گؤزلَنتی‌لری دۏغرولداق. یادېما گلیر، اولو اؤندر هر دفعه‌ 1-نجی کورسا قبول اۏلونان‌لارې تۏپلایاردې. بیر دفعه‌ ده‌ بو تۏپلانتې‌لارېن بیرینده‌ اۆزۆنۆ بیز رئیس‌لره توتوب (اۏ زامان من بی-إس-یو-نون رئیسی ایدیم) دئدی کی، بو گنج‌لر منیم سیزه‌ أمانتیم دیر. بو أمانت سؤزۆ چۏخ آغېر سؤز دیر. اۏ أمانته‌ لاییق اۏلماق، قۏروماق، صادیق چېخماق، اۏنون شرف و لیاقَتینی تأمین إتمک بو گۆن ده‌ منیم قارشېمدا بۏرج کیمی دوروب.

ق-إس دئییلن بیر اولوس‌لار آراسې رئیتینق‌لر جدوَ‌لی وار. دۆنیادا 1600-دن چۏخ بیل‌یورد آراسېندا ایلک دفعه‌ اۏلاراق بیز “مۏدئرن دیل‌لر” یۏلو اۆزره‌ 300-نجۆ یئره‌ چېخدېق. ایلک باخېشدا اوزاقدان گؤرۆنن رقم دیر، آما بو رقم بیزیم جیددی و فایدا‌لې چالېشماغېمېزېن ثۆبوتو دېر. بیزی بو اوغورلا‌ ایچه‌ری‌ده‌ و إشیک‌ده‌ چۏخ جیددی بیل‌یوردلار و قوروم‌لار تبریک إتدی. بو گۆن بیل‌یوردوموزدا‌ ایختیصاص کیمی بیر چۏخ دیل‌لر اؤرگه‌نیلیر و عئینی زاماندا، بیز اؤرگندیڲیمیز دیل‌لری، مدنیيَّت‌لری تبلیغ إدیریک. و همین اؤلکه‌لرین بیل‌یوردلارېندان دا عئینی آددېمې گؤزله‌ییریک. قارشې‌لېق‌لې راضېلاشمایا گلیریک کی، اۏنلار دا اؤز بیل‌یوردلارېندا‌ آذربایجان دیلینی و مدَ‌نییّتینی، مولتیکولتورالیزمینی تبلیغ إتسینلر. ایندی هم یاخېن دۏغودا، هم اوروپادا 10-آ یاخېن بیل‌یورددا آذربایجان دیلی و مدنیيَّتی مرکزی چالېشما گؤرسه‌دیر. چینده‌، روسییه‌ده‌، سئرب‌ده، رۏمانی‌ده، مجاریستان‌دا، پاکیستان‌دا بئله‌ مرکز‌لریمیز چالېشمادا دېر.

بو یاخېن‌لاردا مینسک دؤولت لینقویستیکا بیل‌یوردوندا‌ طَمطَراق’لا‌ آذربایجان دیلی و مدنیيَّتی مرکزی آچدېق. بو، بئلاروس گنج‌لری‌نین و ضییالې‌لارې‌نېن هم آذربایجان دیلینه‌، مدنیيَّتینه‌، هم ده‌ حقیقتینه‌ یاخېنلاشماسېنا زمین یاراداجاق. عئینی زاماندا، مرکز آذربایجان سیاسَتینی، هومانیتار ساحه‌سینی، آذربایجان مۆختَلیف‌لیک‌لرینی، عئلمین و مدَنی دورومون وضعيّتینی تشویق و تبلیغ إدیر. بیز ده‌ گۆزگۆواری عکسه‌ اویقون اۏلاراق، اؤز بیل‌یوردوموزدا‌ بئلاروس مرکزی آچماغې پلانلا‌شدېرېرېق. گۆمان إدیرم کی، آذربایجان’لا‌ بئلاروس سیاسی لیدئر‌لری‌نین مۆناسیبت‌لرینده‌ بیز بو ایستی‌لیڲی گؤردۆڲۆمۆز کیمی، مدَنی علاقه‌لرین اینکیشافېندا، گنج‌لرین بیر-بیری‌لرینه‌ یاخېنلاشماسېندا همین مرکز‌لرین بؤیۆک فایداسې اۏلاجاق.

– بس، آذربایجان دیلی و مدنییّتی مرکز‌لری آچدېغېنېز اؤلکه‌لرده‌ اۏن‌لارېن چالېشماسېنی دیققتده‌ ساخلایېرسېنېزمې؟

– همیشه‌ دیققتیمیزده دیر. همچینین خودژۏو بیل‌یوردوندا‌، هم رۏمانی‌نین یاسسې بیل‌یوردوندا‌کې مرکزده‌، سئرب‌ده، پاکیستاندا ایلک اؤنجه‌ آذربایجان دیلی فاکولتاتیو سويّه‌ده‌ کئچیلدی، آردېنجا آذربایجان حقیقت‌لرینه‌ عایید مۆختَلیف تدبیرلـر کئچیرمکده‌ مَقصَدیمیز دَرس پرۏقرامې سويّه‌سینده‌ آذربایجان دیلینی و مدنیيَّتینی تبلیغ إتمک اۏلدو. عئینی زاماندا، آذربایجان مولتیکولتورالیزمی فنّی‌نی همین اؤلکه‌لرده‌ تدریس إتمه‌ڲی نظرده‌ توتوروق.

– کامال مۆعَللیم، هانسې بیل‌یوردا تعیین اۏلونورسونوزسا، اۏرا‌دا حَیات قاینایېر. بونا نئجه‌ ناییل اۏلورسونوز؟ همکار‌لارېنېز دا “کامال مۆعَللیم بیزی دینج اۏتورماغا قۏیماز” دئییرلر.

– دئسَم کی، بونا تک ناییل اۏلورام، دۆزگۆن اۏلماز. إله‌ همین فیکری دئیَن همکار‌لارېم کؤلگه‌سینده‌، بیرلیکده‌ ناییل اۏلوروق. بۆتۆن بو ایش‌لر بیر نَفَرین زحمتی‌نین نتیجه‌سی دَڲیل. ساده‌جه‌ اۏلاراق، اۏ ایش‌لری دقیق گؤرمَک، ایده‌نی اۏرتایا آتماق، سۏنرا دا اۏنون یاشاما کئچیریلمه‌سینه‌ نظارت إتمک لازېم دېر. إله‌ بیلیرم کی، منیم مَقصَدیمی، ایده‌می دۏغرو-دۆرۆست آنلایان‌لار، منه‌ کؤمَک اۏلان‌لار، آذربایجانېن سَسینی دۆنیا بیل‌یوردلارېندا‌ قالدېرماغا جهد إدن‌لردن بونا ناییل اۏلورلار. 44 گۆنلۆک وطن مۆحاریبه‌سیندن سۏنرا جناب پرئزیدئنت دۆنیا‌نېن مۆختَلیف یئرلریند‌ن گلَن ژورنالیست‌لره نئجه‌ گؤزَل مۆصاحیبه‌‌لر وئردی، حقیقت‌لری بؤیۆک سییاسی جسارَت’له‌ بَیان إتدی. اۏنا دستک اۏلاراق، بئله‌ بیر ایده اۏرتایا چېخدې کی، طلبه‌‌لریمیز دیل‌لرینی اؤرگندیک‌لری اؤلکه‌لرین یۆکسک رۆتبه‌لی مأمور‌لارېنا، عئلم و مد‌نییّت خادیم‌لرینه حقیقت‌لریمیزی عکس إتدیرَن مکتوب‌لار گؤندَرسینلر. هامې‌سېنې اینگیلیس دیلینده‌ یازا بیلردیک، آما دئدیک کی، یۏخ، قۏی، هرکس بو حقیقت‌لری اؤز دیلینده‌ اۏخوسون. بیزه‌ یۆز‌لر’له جاواب گلدی، حتتا فرانسا سئناتېندان دا. چۏخ ماراق‌لې آکسییا ایدی. بونو بۆتۆن بیل‌یورد إتدی. آذربایجان نامینه‌، میللتیمیز نامینه‌ ایده بئله‌جه‌ گرچک‌لَشدی.

– بۆتۆن بو ایش‌لرین آراسېندا أدبیاتې دا اونوتمورسونوز، نئجه‌ واخت آیېرېر‌سېنېز؟ بۆتۆن گۆن بیل‌یوردون ایش‌لری ایله‌ مشغول اۏلان آدامېن هم ده‌ “گیز‌لی دده‌ قۏرقود”و، “سئحرباز‌لار دره‌سی”نی، “یارېمچېق أل‌یازما”نې یازان آدام اۏلدوغونو آغلا سېغېشدېرماق اۏلمور. نه‌ زامان واخت تاپېر‌سېنېز؟

– یا بونلارېن آراسېندا، یا دا آیرېجا. آیرېجا واخت تاپماق هم آسان، هم ده‌ چتین دیر. اۏ دئدیڲینیز أثرلر دۆنیا‌نېن بیر چۏخ دیل‌لرینه‌ ترجۆمه اۏلونوب. ترجۆمه‌لری من هئچ کیمین بۏینونا قۏیمامېشام، ترجۆمه‌چی‌لر اؤز‌لری تَشَبّۆث إدیبلر. آمریکادا، فرانسا‌دا، ایتالییا‌دا 2-3 و داها چۏخ رۏمانېم چاپ اۏلونوب. یازماق تبی گلنده‌ دایانماق مۆمکۆن دَڲیل. اۏ، سنی داخیلدن ناراحات إدیر، راحات یاشاماغا قۏیمور. ایچیندن گلَن بیر سَس دئییر کی، یازمالېسان بونو. من بیلمیرَم اۏنلارې نه‌ واخت، نئجه‌ یازمېشام. بئیین پارالئل ایشله‌یه‌ بیلیر. هارادا’سا بیل‌یوردون تصرّۆفات ایش‌لری ایله‌ مشغول اۏلا بیله‌رم، پارالئل شکیلده‌ بئینیمده‌ “سئحرباز‌لار دره‌سی”نده‌کی بیر سئوگی صحنه‌سی قورولار. بورادا چتین‌لیک یۏخ دېر. من یازدېغېمدان ذؤوق آلېرام. دۏستوم رامیز رؤوشن دئییر کی، کامال یازاندا دینجه‌لیر، بو قدر ایشدن سۏنرا یازماق اۏنون ایستیراحَتی دیر. دۆز دئییر، ذؤوق آلېرام، دینجه‌لیرم. ذؤوق آلمازدان یازدېغېن کین-نیفرت دیر، قاران‌لېق حیسّ‌لرین مۆشاییعَتی ایله‌ یازدېغېن، ساده‌جه‌، یازې دَڲیل.

ذؤوق آلمازدان یازماق اۏ‌لار؟ –
نییه‌، یازان‌لار وار. باخېرسان کی، متن متن دَڲیل. –
دۆنیا کلاسیک‌ینده چۏخ دېر، متن وار کی، اۏخویانې قاران‌لېغا آپارېر، متن ده‌ وار کی، آیدېن‌لېغا.–
اۏلور، وار. –
سیزین متن‌لرده‌ اۏخوجو لابیرینته‌ دۆشۆر، آما ایشېغا چېخېر. –
– سیزه‌ بیر مقامې دئییم، قاران‌لېغېن دا حیکمتی وار. قاران‌لېق بیزیم آنلادېغېمېز منفی چالار‌لې آتمۏسفئر دَڲیل، قاران‌لېغېن دا اؤز حیکمتی وار. مثَلَن، گؤڲ‌ اۆزۆ قاران‌لېق دېر، آما اولدوزلار سایرېشېر. اولدوزلار اۏ قاران‌لېق پرده‌سی‌نین دڲشیلمیش نؤقطه‌‌لری دیر کی، یانې، اۏ طرفده‌ اوجسوز-بوجاق‌سېز ایشېق وار. ایشېق‌مې، قاران‌لېق‌مې؟ بو سوالېن جاوابېنې تاپماق آسان مسئله‌ دڲیل. قاران‌لېغېن اؤز فلسفه‌سی وار.
– هم ده‌ أن قاتې قاران‌لېقدا بیر ذرّه‌ ده‌ اۏلسا ایشېق وار…
– بَلی، اۏ بیزیم گؤردۆڲۆمۆز ایشېق اۏلمایا بیلر، قاران‌لېغېن اؤزۆنۆن بیزه‌ دئمک ایسته‌دیڲی، بیزدن گیزله‌نن، آما قاران‌لېغېن بیزه‌ تقدیم إتدیڲی ایشېق اۏلا بیلر. منیم “کیتابی-دده‌ قۏرقود‌دا سئمانتیک سایرېشما‌لار” کیتابېمدا بئله‌ بیر مقام وار. سایرېشما‌لار نه‌دیر ایشېق-قاران‌لېق، ایشېق-قاران‌لېق. اۏنلار بیزیم گؤزۆمۆزدن آنی اۏلاراق کئچیر، آما اۏنلارا یاخېنلاشساق گؤره‌ریک کی، بو سایرېشما بلکه‌ ده‌ مین ایل سۆرۆر. مین ایل ایشېق، مین ایل قاران‌لېق. باخ، اۏ ایشېقدان قاران‌لېغا، قاران‌لېقدان ایشېغا کئچن إنئرژی کی، بیزه‌ گلیب چاتېر، بو ایشېغېن حرکتینی فیزیک بئله‌ ایضاح إدیر: حرکت هم کۏرپوسکولیار، هم ده‌ فاصیله‌سیز دیر. بو ایکی‌سینی بیر یئرده‌ تَصَوّۆر إتمه‌ین آدام هئچ عئلم’له مشغول اۏلماسا یاخشې دېر. اۏنو تَصَوّۆر إتمک سۏن دَرَجه‌ چتین دیر.
– یاشامېن اؤزۆنده‌ ده‌ إله دیر. سیزین أثرلرینیزده‌ اینسان لابیرینته‌ دۆشه‌رَک، چارپېشېر، هارادان‌’سا بیر ایشېق تاپېب چېخېر. بیر ده‌ أثرلرینیز آدامدا بئله‌ تصوّۆر یارادېر کی، مۆعَللیف یاشادېغې دۆنیادان باشقا، پارالئل دۆنیا‌لارېن دا اۏلدوغونا اینانېر.
– بو، منیم فلسفی کرئدۏم دېر، من یاشادېغېمېز دۆنیادان باشقا پارالئل دۆنیا‌لارېن اۏلدوغونا اینانېرام. بیر باشقا پارالئل دۆنیادا بایاق شکیل چَکَن فۏتۏقراف اۏتوروب بیزه‌ قولاق آسېر. بیر باشقاسېندا بیز چای ایچیریک، اۏ بیرینده‌ ایچمیریک. سۏنسوز سایدا اولدوزلار وار’سا، دئمه‌لی، همین اولدوز‌لارېن هر بیری یاشام’لا‌ دۏلو اۏلمالې دېر. یاشامېمېزېن هر پارچاسې اۏ اولدوزلار‌دا اؤز داوامېنې یاشایېر.
– دۆشۆنجه‌نیز گَله‌جه‌ڲه‌ گئدیر، بس، نه‌ یاشایاجاغېنېزې اؤنجه‌دن دویماق اۏلور؟
– بونو دۆشۆنمه‌میشم، آچېغې، کیمسه بلکه‌ اۏخویاندا اۏنو حیسّ إدیب، آما من مۆنَجّیم دَڲیلم. هانسې’سا یازدېغېمدا بو اؤزۆنۆ گؤرسه‌دیب’سه، یقین، اؤزۆنۆ دۏغرولدوب. بیر مقام وار کی، من همیشه‌ قاراباغا قایېداجاغېمېزا اینانمېشام. نه‌یه‌ گؤره‌ اینانمېشام؟ پرئزیدئنتیمیزین قطعیَّتینه‌ گؤره‌، سؤزۆنه‌، حرکت‌لرینه‌ گؤره‌ اینانمېشام.
– قاراباغ دئمیشکن، بو مؤوضوعدا کامال مۆعَللیمدن بایاق آدلارېنې چَکدیڲیمیز أثرلر ژانرېندا بیر أثر گؤزله‌یه‌ بیله‌ریک؟
– منیم بئینیمین درین قات‌لارېندا بو ساعات هانسې پرۏسسئسین گئتدیڲینی بیلمیرَم. اۏلا بیلر کی، اۏر‌دا قاراباغ’لا‌، گئتدیڲیم یئرلر’له، گؤردۆڲۆم اینسان‌لار’لا، تصوّۆرات‌لارېم’لا باغلې هانسې’سا پرۏسئس‌لر گئدیر. من قاراباغ‌دا شوشانېن أسارتده‌ اۏلدوغو واختدا دا اۏلموشام، آزاد إدیلندن سۏنرا دا. بیلدیڲینیز کیمی، خالق دیپلۏماسی دئییلن پرۏسئسین ترکیب حیصّه‌سی کیمی بیز إرمنی طرفدن عالیم، یازې‌چې، مدنییّت خادیم‌لری ایله‌ گؤرۆشۆردۆک. دئمک چتین دیر، بو گۆن هانسې پرۏسئس گئدیر. بیز قاراباغ’لا‌ باغلې عسگرلرین اۏرا گئتدیک‌لری یۏل‌لارې اؤز آیاق‌لارېمېز’لا‌ گئدندن سۏنرا نه‌ایسه دئیه‌، یازا بیله‌ریک. پایی-پییادا اۏ یۏل‌لارې کی، اۏردوموز کئچدی، دېرماشدې قایالېق‌لارا، اۏرادان کئچیب، اۏ اۏت‌لارېن عطرینی دویا-دویا اۏ یئرلرده‌ اۏلما‌لې‌یېق.
مۆحاریبه‌ ایله‌ باغلې بعضی حیکایه‌لریم وار. بونلار هله‌ آیرې-آیرې چیزگی‌لر دیر، اۏنلارې گئنیش شکیلده‌ یازماق اۆچۆن آدام گَرَک اؤزۆنده‌ بیر تپر حیسّ إتسین. پرۏسئس بۆتؤولشدی، ایندی بیر قدر واخت لازېم ‌دېر کی، گؤرَک اۏنو نئجه‌ درک إدیریک. چۆنکی بیر شئیدن یازماق اۆچۆن اۏنون کۏنتئکستینی تَصَوّۆر إتمک واجیب دیر. بیز قالیب خالق کیمی بو کۏنتئکستی نئجه‌ تَصَوّۆر إده‌ بیله‌ریک؟ اۏرا‌دا إرمنی قالا‌جاق‌مې، یۏخسا هامې‌سې گئده‌جک، قالا‌جاق’سا، مۆناسیبت‌لر نئجه‌ قورولاجاق؟ بو سوال‌لارېن هامې‌سې‌نېن کۏنتئکست شکلینده‌ جاوابې اۏلمالې دېر.
– سیز شوشا ایشغالدا اۏلاندا اۏرا گئتمیشدینیز. بو گۆندن اۏ گۆنه‌ باخاندا نه‌لری گؤرۆرسۆنۆز، دویورسونوز؟
– بو، روسییه‌، آذربایجان، إرمنیستان آراسېندا راضېلاشدېرېلمېش بیر آکسییا ایدی. بیر گۆن عرضینده‌ بئش آذربایجان‌لې و بئش إرمنی، ایلک اؤنجه‌ خانکندی’ده‌، شوشا‌دا، یئرئواندا و نهایت، اۏنلار’لا بیرلیکده‌ باکې’دا اۏلدوق. باکې’دا جناب پرئزیدئنت بیزی قبول إتدی، یئرئواندا دا اۏن‌لارېن پرئزیدئنتی قبول إتمیشدی. سۏنرا‌لار دا مۏسکۏ‌دا، آلماندا بو فۏرماتدا گؤرۆش‌لر اۏلوردو. منیم یادېمدا همیشه‌ بیر آغرې قالېردې کی، بیز قاراباغدان دانېشان کیمی، اۏنلار قاراباغې قۏیاق کنارا، گلین أدبیاتدان، مدنیيَّتدن، دۆنیادان دانېشاق دئییردیلر. قالېردېق یانا-یانا کی، بیزی آخې بورا قاراباغ مؤوضوعسو گتیریب. بونلار صؤحبَتدن یایېنېردېلار. 44 گۆنلۆک مۆحاریبه‌دن سۏنرا عئینی فۏرماتدا مۏسکۏ‌دا گؤرۆش اۏلدو. بونلار پارتلایېردېلار کی، قاراباغدا بیزیمکی‌لر أسیر دیر، فیلان، بس­مکان. من ده‌ قایېتدېم کی، قاراباغدان نییه‌ دانېشېرېق، بو آرتېق سۏرون دَڲیل، گلین أدبیاتدان، موسیقیدن دانېشاق. بونلار چاشېب قالدېلار. اۏ تیکانې بئله‌ اۆره‌ڲیمدن چېخارتدېم.
قاراباغ’لا‌ باغلې آذربایجان پرئزیدئنتی اؤز سؤزۆنۆ دئدی، یاشاما دا کئچیردی. دۆنیادا تک پرئزیدئنت‌لردن دیر کی، دئییر و یاشاما کئچیریر. باشقا‌لارې بیر سؤز دئییر، آیرې ایش گؤرۆر. تالئیرانېن مشهۆر سؤزۆ یادېما دۆشدۆ، دئییر دیل وئریلیب کی، اینسان‌لار اؤز فیکیر‌لرینی گیزله‌ده‌ بیلسینلر. یانې آلداتسېنلار. بیزیم پرئزیدئنتیمیز بو فیکیردن سۏن دَرَجه‌ اوزاق دېر، من اۏنا اینانېرام. هامې گؤرۆر کی، آذربایجان پرئزیدئنتی‌نین سؤزۆ و عملی بیر دیر. قاراباغ إرمنی‌لری ده‌ مولتی‌کۆلتۆرَل بیر جمعيّتده‌ یاشاماغېن نه‌ اۏلدوغونو بیلمک ایسته‌ییرلر’‌سه، داشې أتک‌لریندن تؤکسۆنلر، اۏنلارا ظۆلم إدن حربی خونتانېن تأثیریندن قورتارېب خۏش­بخت گَله‌جه‌ڲه‌ آددېم آتسېنلار.
– قاراباغ‌دا بو گۆن باش وئرن‌لری نئجه‌ دَڲرلَندیریر‌سینیز؟
– سۏن دَرَجه‌ مۆثبَت حال کیمی. بۆتۆن دۆنیا گؤرۆر کی، آذربایجان اؤز أراضی بۆتؤولۆڲۆنۆ برپا إدیر، اؤز دؤولتی‌نین رهبر‌لیڲی آلتېندا خالقېمېز آرزېلادېغېنې رئال‌لېغا چئویریر.
– قایېداق یئنه‌ أدبیاتا، بو ضرورَت سیزین یارادېجې‌لېغېنېزېن تئاتر قۏلونا تۏخونماغېن ماراغېندان ایره‌‌لی گلدی. حَسَن‌آغا توراب‌اۏوون دؤورۆنده‌ سیزین أثرلرینیز بئش تئاتر‌دا تاماشایا قۏیولوب، “یوغ”دا چۏخ تاماشا‌لارېنېزا باخمېشام…
– حَسَن‌آغا توراب‌اۏو منیم یاخېن دۏستوم ایدی، آما اۏنون واختېندا یالنېز بیر أثریمی اۏرا‌دا تاماشایا قۏیدولار: “هردن منه‌ ملک ده‌ دئییرلر” پی‌إسیمه یؤنَتمن عسگر عسگراۏو قورولوش وئردی. واقیف “جاسوس” پی‌إسینی ده‌ حاضېرلادې، آما ایجتیماعی باخېشا قدر گلدی، پرئمیئرینه قاداغا قۏیدولار. بیزیم توراب‌اۏو’لا‌ دۏستلوغوموز چۏخ درین ایدی، آللاه‌ اۏنا رحمت إله‌سین. “یوغ”دا ایسه چۏخ أثرلریم تاماشایا قۏیولوب. واقیف ایبراهیم‌اۏغلونون روحو قارشې‌سېندا باش أڲیرم، اۏ تاماشا‌لاردا أذيّت چکن‌لره‌ چۏخ میننتدارام. “یوغ” چۏخ جیددی تئاتر معبدی دیر.
– بو یاخېن‌لاردا لنکران دؤولت درام تئاترېندا دا أثرینیز تاماشایا قۏیولدو.
– لنکران تئاترې همین اۏ “جاسوس” پیئسیمی تاماشایا حاضېرلادې، ایندی رئپئرتواردا دېر. میلّی درام تئاترې‌نېن کیچیک صحنه‌سینده “بیر، ایکی، بیزیم‌کی” گئدیر. یؤنَتمن بهرام عۏثمان‌اۏو “سئحرباز‌لار دره‌سی”نی تاماشا کیمی حاضېرلایېر. سۏن دَرَجه‌ جیددی یؤنَتمن دیر. خاریجی اؤلکه‌لرده‌ ده‌ أثرلریم تاماشایا قۏیولوب. تیفلیسده‌ روستاوئلی تئاترېندا گۆرجۆ دیلینده‌ “کیم دئدی کی، سیمۏرغ قوشو وار ایمیش؟!” أثریم اۏینانېلېب. بو أثر إستۏنی‌ده ده تاماشایا قۏیولوب. یئنه‌ ده‌ واقیف ایبراهیم اۏغلونون تکلیفی و دسته‌ڲی ایله‌ بونو یؤنَـمن گۆمراه‌ عؤمَر إتدی.
– بو یاخېن‌لاردا ایتالیایا، تۆرکییه‌ سفر‌لرینیز ده‌ یارادېجې‌لېق’لا باغلې ایدی، یۏخسا تحصیل’له؟
– ایتالیانېن میلان شهَرینه‌ سفریم اۏر‌دا چېخان کیتاب‌لارېمېن نۏبَتی پرئزئنتاسییاسې ایله‌ باغلې ایدی. ایتالیا‌دا “یارېمچېق أل‌یازما” و “سئحرباز‌لار دره‌سی” چاپ اۏلونوب. منیم اۆچۆن بؤیۆک تأثّۆرات هم ده‌ اۏ اۏلدو کی، “یارېمچېق أل‌یازما” ایتالیادا چاپ إدیلندن سۏنرا منی اومبئرتۏ إکۏ إوینه‌ دعوت إتمیشدی و اۏنون’لا کیتاب، آذربایجان أدبیاتې، آذربایجان حقیقت‌لری یان یؤوره‌سینده‌ 2 ساعات یارېم صؤحبَت إتدیک. اونودولماز گؤرۆش ایدی. ایندی ده‌ میلان شهری یاخېن‌لېغېنداکې مۏنزۏ شَهَر مئری‌نین تشکیل إتدیڲی بیر تدبیر ایدی و کیتاب‌لارا اؤن سؤز یازان مشهۆر شرق‌چی عالیم فرانکۏ کاردینی‌نین پاریس‌دن گله‌رَک داها بیر تقدیماتدا ایشتیراک إتدی. کیتاب‌لارې ایمضالادېق، مۆذاکیره‌ اۏلدو اۏخوجو‌لار’لا، چۏخ ماراق‌لې ایدی.
تۆرکییه‌ ایسه لۆطفی‌زاده‌ ایده‌لری‌نین أساس داشېیېجې‌سې و یایېجې‌سې اۏلان گؤرکَملی عالیمیمیز رافیق علی‌یئوین دعوتی ایله‌ گئتمیشدیم. اۏ، ایلده‌ بیر دفعه‌ غئیری-سلیس مَنطیقه‌ حصر إدیلمیش اولوس‌لار آراسې کۏنفرانس کئچیریر. کۏنفرانس چرچیوه‌سینده‌ رافیق مۆعَللیم’له بیر یئرده‌ یازدېغېمېز “کیتابی-دده‌ قۏرقود و غئیری-سلیس مَنطیق” کیتابې‌نېن تقدیماتېنې کئچیردیک. کیتاب باره‌ده‌ ماراق‌لې، جیددی صؤحبَت‌لر اۏلدو. رافیق مۆعَللیمین دئدیڲینه‌ گؤره‌، لۆطفی‌زاده‌نین أن بؤیۆک آرزې‌سې نظریه‌سی‌نین دقیق عئلم‌لردن داها چۏخ سۏسیال عئلم‌لره‌ تطبیق اۏلونماسې ایدی. یازدېغېمېز بو کیتاب زاده‌نین آرزې‌سېنې یاشاما کئچیریر، ایلک دفعه‌ آذربایجان داستانېندا غئیری-سلیس مَنطیقین هَنیرتی‌سینی اۆزه‌ چېخاردېر. بیز بو کیتابدا ثبوت إتمه‌ڲه‌ چالېشمېشېق کی، أجدادېمېز غئیری-سلیس مَنطیق کریتئرییالارې ایله‌ دۆشۆنۆب، بو ایسه اۏنون تۏلئرانت‌لېق، مولتیکولتورال یؤنده دۆشۆنجه‌لری‌نین عکسی کیمی اؤزۆنۆ گؤرسه‌دیر. بیر وار، آریستۏتئل کیمی دئیه‌سن کی، بو یا آغ دېر، یا قارا دېر، والسّلام، بیر ده‌ وار، دئیه‌سن کی، آغلا قارانېن آراسېندا باشقا چا‌لار‌لار دا یۏخ دَڲیل. سئچیم ایمکانې بؤیۆدۆکجه‌ سَنین همین مسئله‌یه‌ دئمۏکراتیک یاناشمان اۏرتایا چېخېر.
– “کیتابی-دده‌ قۏرقود”ون مۆعَللیفی آنجاق دده‌ قۏرقود دَڲیل، چۆنکی حادیثه‌نین بیری میلاددان اؤنجه‌دن دانېشېر باسات تپه‌گؤزۆ اؤلدۆردۆڲۆ زاماندان. اۏ بیری محمّد پئیغمبَرین زامانېندان دانېشېر. اوزون بیر زامانې إحاطه‌ إدیر، اۏنا گؤره‌ بو، بیر نۏع آناکرۏنیک متن کیمی دیر. أصلینده‌، دده‌ قۏرقود کیمی بیر شخصییَّت یۏخ دېر، اۏ، بیر پرینسیپ دیر. بۆتۆن بو داستانېن آیرې-آیرې قۏل‌لارېنې اۆزه‌ چېخاران پرینسیپ. اۏنا گؤره‌ ده‌ داستان غئیری-سلیس مَنطیقین کریتئرییا‌لارېنې گؤزَل شکیلده‌ اۆزه‌ چېخارېر. دئدیڲیمیز دئمۏکراتیک یاناشما، تۏلئرانت مۆناسیبت غئیری-سلیس مَنطیقین پرینسیپ‌لری‌نین ایچیندن چېخېر و گؤرسه‌دیر کی، ایکی عکس قۆطبۆن آراسېندا باشقا بیر مقام دا وار. آریستۏتئل دئییر، بو آدام یا اؤلۆ دیر، یا دیری، آما “دده‌ قۏرقود”دا باشقا بیر حال دا وار. دئییر کی، ایلک زامان‌لار اۏغوز ایگید‌لری 7 گۆن، 7 گئجه‌ یاتاردېلار، آدېنا کۆچۆجۆک اؤلۆم دئرلردی. یانې، نه‌ اؤلۆ دیر، نه‌ دیری. دئمه‌لی، آرایا بیر قۆطب ده‌ گیردی. کیچیجیک اؤلۆمه‌ بو گۆن کۏما دئییلیر. دئمه‌‌لی، اؤلۆ، دیری و کۏما وضعيّتی. اۏرتاداکې “اۆچۆنجۆ” بو عکس قۆطب‌لره بیر یومشاق‌لېق، حلیم‌لیک گلیر. دۆنیانې اۏنون اۏلدوغو رنگ‌لرده‌ گؤرمک جَهدی “دده‌ قۏرقود”و بو یؤن ده‌ ماراق‌لې إدیر.
– تۆرک دۆنیاسې‌نېن داستانې دېر “دده‌ قۏرقود”، آما هر تۆرک اؤلکه‌سی‌نین ده‌ اؤز دده‌ قۏرقودو وار. سیز ده‌ بیر باشقا “دده‌ قۏرقود” یاراتدېنېز…
– من یاراتمامېشام، من اۏنداکې گیزلین‌لری گؤرمه‌ڲه‌ چالېشمېشام. ایندی دئییرلـر، من، گویا، بعضن مؤوجود چرچیوه‌‌لردن کنارا چېخمېشام، آما “دده‌ قۏرقود” داستانېندا اۏلان خط‌لردن هئچ واخت کنارا چېخمامېشام. دئییرلر، مثَلَن، بئیرک مۆثبَت قهرمان دېر، سن نییه‌ اۏنو بو جۆر وئرمیسَن؟! نه‌ یازمېشام’‌سا، متنین اؤزۆندن چېخېب. دۏغرو دېر، بئیرک اؤز یاشامېنې قازان خانېن یۏلوندا قوربان وئریر، اۏ، صداقَتلی ایگید دیر. آما یادېنېزدا دېر‌’سا، زینداندا اۏلارکن، بایبورد بَڲین قېزې هر گۆن بئیره‌ڲی گؤرمه‌ڲه‌ گَلردی. بیر گۆن گلدی، گؤردۆ، بئیره‌ڲین حالې خاراب دېر. دئییر نه‌ اۏلدو سنه‌، ایگیدیم، هر گۆن گلنده‌ سنی شن گؤرَردیم، دئیَردیک، گۆلردیک، ایندی نه‌ اۏلوب؟ دئمک، بو، هر گۆن گلیب بئیرک’له بوردا کئف إدیرمیش. بئیرک بئله‌ بئیرک دیر. تانېدېغېمېز یاخشې و پیس بئیره‌ڲین اۏرتاسېنداکې بئیرک. نه‌ یاخشې دېر، نه‌ پیس. قېزا سؤز وئریر کی، منی خیلاص إتسَن، قایېدېب گلیب سنی حلاللېق’لا آلاجام. آما آزاد اۏلور، گئدیر بانوچیچه‌ڲه‌ قۏووشور، گلیب بونو آلمېر، اونودور. بئیره‌ڲین اۏغوز قهرمانې کیمی داستانېن سۏنوندا اؤلدۆرۆلمه‌سی محض اۏنون سؤزه‌ خیلاف چېخماغېندان دېر. وئردیڲی سؤزه‌ عمل إتمیر. بونلارې هئچ کیم دئمه‌میشدی. یانې، من داستانېن ایچیندن چېخان، آما گؤرۆنمه‌ڲن یئرلرینه‌، گیز‌لی قات‌لارېنا إنیب اۏنلارې آچماغا چالېشمېشام.
– و اۏ گیزلین‌لری گؤرمه‌ڲن‌لر، گؤره‌ بیلمه‌ڲن‌لر قېنایېر. بعضن ده‌ داستانېن اؤزۆندن یۏخ، “دده‌ قۏرقود” فیلمیندن چېخېش إده‌رَک.
– بَلی. اۏنلارا قېجېق گلیر.
– اومبئرتۏ إکۏ دا سیزدن اۏنو سۏروشموشدو، سیزین ده‌ ایدیۏت‌لار، بیزیم ایدیۏت‌لار کیمی سوال وئریر؟
– اۏ، بئله‌ دئدی: مندن بورادا بیزیم ایدیۏت‌لار سۏروشان کیمی کی، بئله‌ بیر أل‌یازما وار، یا یۏخ، سیزین ایدیۏت‌لار دا اۏرا‌دا سَندَن بونو سۏروشدولارمې؟
– ایندی نه‌ یازېر‌سېنېز، کامال مۆعللیم؟
– بیر رۏمانا باشلامېشام کئچدیڲیم حَیات یۏلوندان. منیم گؤزَل مۆعَللیم‌لریم اۏلوب، منه‌ دَرس دئیَن مۆعَللیم‌لر، إوده‌کی مۆعَللیم‌لر. دایې‌لارېم علی سولطانلې، ممدحۆسئین طهماسیب، یئزنه‌‌لریم یحیا ممداۏو، آغاموسا آخونداۏو. مکتبده‌ ضربه‌‌لی صمداۏو کیمی مۆعللیمیم اۏلوب، أدبیاتېن ایلک سیر‌لرینی اۏندان اؤرگنمیشَم. بیل‌یورددا میرجلال پاشایئو، موختار حۆسئین‌زاده‌، آغاموسا آخونداۏو، موسا عادیل‌اۏو، أل‌اؤوسط عبدوالله‌یئو، یوسیف سئییداۏو، تحسین مۆطللیب‌اۏو. مۏسکۏ‌دا آسپیرانتورا ایل‌لرینده‌ نینئل حاجې‌یئوا، أدهم تئنیشئو، نیکۏلای باسکاکۏو، أنور ماکایئو، ب. سئرئبرئننیکۏو… بو عئلم داهی‌لریندن باشقا، تام صمیمییّت’له دئییرم، اؤرگنچی‌لریم ده‌ منیم مۆعَللیم‌لریم اۏلوبلار. اؤرگنچی‌لریمین اؤزۆنۆن خبری اۏلمازدان من اۏنلاردان دا نه‌ ایسه اؤرگنمیشَم.
– سیزین أطرافېنېزېن أزبر بیلدیڲی بیر شوعارېنېز وار اؤرگه‌ده‌رک، اؤرگه‌نیریک…
– “دۏسئنتۏ-دیسسیموس” دیلیمین أزبری دیر. “اؤرگه‌ده‌رک اؤرگه‌نیرَم” دئمک دیر. اؤرگتدیڲیم آدامېن تپکی‌سیندن اؤرگنمه‌ڲه چالېشمېشام. یاشامېمېن مۆختلیف دۏلای‌لارېندا چۏخ ماراق‌لې اینسان‌لار’لا گؤرۆش‌لریم اۏلوب. جناب پرئزیدئنت منه‌ بؤیۆک بیر ساحه‌نی إعتیبار إدیب و بو یۏلدا چالېشدېغېم زامان یادېمدا قالا‌ن چۏخ اینسان‌لار اۏلوب. بۆتۆن بونلار بئینیمده‌ فېرلانېر. یاشامېمېن إله‌ مقامې دېر کی، هئچ نه‌یی گیزلَتمَزدن، بزمدن، هر شئیی اؤز آدې ایله‌ آدلاندېران بیر رۏمان یازماق فیکرینده‌یم. مثَلَن، إله‌ بیرجه‌ “قۏشما” وئریلیشی آذربایجان تئلئویزیۏنوندا أدبیات’لا باغلې ایلک تمیز، ویجدانلې سؤز کیمی إفیره‌ چېخدې. ایندی‌یه‌ قدر اۏ وئریلیشی خاطېرلایېرلار.
بیر دفعه‌ خودو ممداۏو’لا‌ آغدام’دا گؤرۆشدۆک. من اۏرا میللی قهرمان آللاه‌وئردی باغېراۏوون دؤڲۆشچۆلرینه دَرمان یاردېمې آپارمېشدېم. خودو مۆعللیم منی اؤز اۏخودوغو مکتبه‌ آپاردې، اوشاق‌لارا منی گؤرسه‌دیب سۏروشدو کی، بیلیر‌سینیز بو کیم دیر؟ بیر اوشاق قایېتدې کی، هه‌، بیلیرم قۏشما مۆعَللیم. اۏ ایفاده‌ ایندی‌یه‌ کیمی یادېمدان چېخمېر. “قۏشما” آذربایجان أدبی مۆحیطینده‌ سَس‌لنمه‌یَن آد‌لار حاققېندا ایلک وئریلیش ایدی. ایلک دفعه‌ أحمد بَڲ آغااۏغلو، علی بَڲ حۆسئین‌زاده‌، أحمد جاواد، آلماز یېلدېرېم و بیر چۏخ باشقا‌لارې ایله‌ باغلې وئریلیش‌لریمیز اۏلدو.
أنور ممدخان‌لې تئلئویزیۏندان کۆسمۆشدۆ، هئچ بیر وئریلیشه‌ گلمیردی. یاخشې مۆناسیبتیمیز واردې دئیه‌، من خواهیش إتدیم. دئدی کی، “قۏشما”یا گله‌رَم. تئلئویزیۏنا‌دا اینانمادېلار، دئدیلر، گلمه‌یه‌جَک. گلدی، بیر ساعات‌لېق صؤحبَتیمیز اۏلدو. کامئرا‌لار سؤننده‌ بیر ده‌ باخدېم کی، آرخادا بیر دسته‌ آدام یېغېشېب أل چالېر. تئلئویزیۏنون ایشچی‌لری ایدی، منه‌ یۏخ، أنور ممدخانلې‌یا أل چالېردېلار.
– یاشامېنیز‌دان نه‌قدر آدام‌لار کئچیب، دۏست، مۆعَللیم، إحاطه‌ ایتیرمی‌سینیز. اۏ ایتکی‌لر سیزده‌ اؤزۆنۆ نئجه‌ گؤرسه‌دیب؟

– چۏخ بؤیۆک آغرې و اۆزۆنتۆلر’له. بو ساعات گؤرۆرَم کی، یانېمدا اۏلا بیله‌جک دۏست‌لارېمېن چۏخو یۏخ دېر. بو، چۏخ بؤیۆک اۆزۆنتۆ دیر. هامې‌سېنې رحمت’له، إحتیرام’لا‌ آنېرام. اوشاق واختې ایتیردیڲیم صینیف یۏلداشېمدان توتموش آزاد میرزه‌جان‌زاده‌یه‌ قدر. هر دفعه‌ سَندَن بیر پارچا گئدیر.
– إله‌ بیر أثرینیز وارمې کی، یازمېسېنېز، آما چاپا وئرمیر‌سینیز کی، اۏنون زامانې دَڲیل، مندن سۏنرا چاپ اۏلونار؟
– یۏخ، إله‌ أثریم یۏخ دېر. 7 جیلد‌لیڲیم چېخېر، 6 جیلدی چاپ اۏلونوب، 1-ی ده‌ آرتېق مطبعه‌‌ده دیر. بۆتۆن أثرلریم اۏرا‌دا وار. یازدېغېم مئموار أثره‌ حتتا 5-نجی، 6-نجې صینیفده‌ یازدېغېم شعر‌لری ده‌ علاوه‌ إتمیشَم، قۏی، اۏنلار دا اۏخونسون کی، بیلینسین، اۏ واخت نه‌ جۆر گۆجسۆز شعرلر یازمېشام.
– یازېچې‌لار بعضن دئییرلر کی، هر أثریمده‌ بیرآز دا اؤزۆم وارام.
– من بیرآز یۏخ، بۆتۆنلۆک’له‌ وارام أثرلریمده‌. تنقیدچی‌لر یازمېشدېلار کی، “اونوتماغا کیمسه‌ یۏخ” أثریمده‌کی بهرام کیشی چۏبان دېر، آما پارالئل دۆنیا‌لاردان دانېشېر، دیل‌چی عالیم‌لر کیمی فیکیر یۆرۆدۆر، بئله‌ چۏبان اۏ‌لار؟ یادېما بیر مقام دۆشۆر، فلۏبئر دئییردی کی، مادام باواری منم. دۆز دئییردی. هر بیر یازې‌چې اؤز أثری‌نین قهرمانې دېر. بهرام کیشی ده‌ منم، ف.ق. ده‌ منم، آفاق دا منم. اۏ سۏوئت واختې ایدی، چۏبانېن اۏبرازېنې یازماق اۆچۆن گئدیب چۏبان یاشایان مۆحیطده‌ اۏنون’لا قالېب مۆشاهیده‌ إدیردیلر. بو جۆر یاناشما منه‌ گؤره‌ دَڲیل. من اؤز فیکیر‌لریمی اۏبرازلار’لا‌ یازېرام. فالکنئر دئییردی کی، أدبیات سن بیلدیڲین شئی‌لردن دانېشېر‌’سا بو، أدبیاتېن کریزی‌سی دیر. گَرَک یازې‌چې اۏبراز‌لارې، ایده‌لری قۏیسون اۏرتایا. ایده‌لردن پئرسۏناژا گلمک لازېم دېر، پئرسۏناژدان ایده‌یه یۏخ.
– سۏوئت واختې إله‌ بیلیردیک کی، قاجار’لا‌ واقیفین دیالۏقو إله‌ صمد وورغونون “واقیف” پی‌إسینده‌ اۏلدوغو کیمی اۏلوب.
– أدبی قاجارلار مۆختَلیف دیرلـر. چمنزه‌مینلی‌نین “قان ایچینده‌” أثرینده‌کی قاجار باشقا‌ دېر، حاق‌وئردی‌یئوین تامام باشقا قاجارې وار. قاجار بیرمعنالې اۏبراز دَڲیل. بیرمعنالې شخصییَّت ده‌ اۏلمایېب. صمد وورغونون قاجارې بدیعی تخییۆلۆن محصولو دېر. اۏرادان بیر میصراعېنې گؤتۆرَردیم کی، بلکه‌ ده‌ بۆتۆن آذربایجان أدبیاتې‌نېن اۆستۆنه‌ ایشېق سالېر: شاعیر، حؤکمدارېن حۆضورونداسان! بو میصراعداکې حقیقتی بۆتۆن یازېچې‌لارا و شاعیر‌لره‌ عایید إتمک اۏ‌لار. کیم دیر شاعیر، کیم دیر حؤکمدار، کیم دیر حاقلې، کیم دیر حاق‌سېز، کیم دیر ظالېم‌، کیم دیر مظلوم؟ جاوابې تاپېلماز. چئخۏفون بیر فیکری وار، دئییر، هر بیر اینسان یاشامې بۏیو اؤز ایچینده‌کی‌ قولو أزمک’له مشغول دېر. شاعیر شاهې، شاه‌ شاعیری…
– بیر شخصییَّتده‌ بو قدر اۏبراز تۏپلانېب: یازې‌چې، عالیم، تشکیلاتچې… یئنه‌ رئیس’له‌ باشلادېغېم صؤحبَتی رئیس’له‌ تاماملاماق ایسته‌ییرم. بیر رئیس کیمی سیزی سئون‌لر ده‌ چۏخ دېر، طَلبه‌‌لر ده‌، مۆعَللیم‌لر ده… سیز ب-س-ودان گئدنده‌ آرخانېزجا حتتا آغلادېلار.
– من چۏخ مینّتدارام اۏ گؤز یاش‌لارېنا.
– بس کیمی، نئجه‌ “اینجیتمیسینیز” کی، سیزی آزارلایان‌لار دا، ایفتیرا آتانلار دا تاپېلېر، نئینه‌میسینیز اۏنلارا؟ اۏنلار نه‌ ایسته‌ییر‌لر سیزدن؟
– بو، اۏنلارېن تربییه‌سیندن ایره‌‌لی گلیر. بئله‌ دئییم: منی هَدَفه‌ آلان‌لار همیشه‌ مندن نه‌ ایسه ایسته‌ییبلر، من ایسه همیشه‌ اۏنلارېن ایسته‌دیک‌لرینی اۏنلارا وئره‌ بیلمه‌میشَم. أصل نه‌دن بو دېر.
– ماراق‌لې دانېشېق اۆچۆن تَشَککۆر إدیرم، همیشه‌کی کیمی، بو گۆن ده‌ سیزدن اؤرگندیم.

قایناق سیم-سیم.آذ