دیل و اۏنون ایچینده‌کی دیب‌سیز دۆنیا / آیهان میانالې

دیل و اۏنون ایچینده‌کی دیب‌سیز دۆنیا / آیهان میانالې

 
سس‌لر آغېزدان چېخېب، قولاغا چاتدېرېلماق یۏلوندا بیر سېرا گۆجلۆ فرئکانس‌لارا چئوریلیب، چئشیدلی دئییم شیدت‌لرینه باغلې گۆج دالغالارېنا چؤنۆشۆرلر. أصلینده سس فرئکانسدان اۏلوشور، آنجاق بو فرئکانس‌لار گؤزه گؤرۆنمۆر و بیز بوردا فرئکانس آدېنې وورقولاماق‌لا اۏنون حیس اۏلونان ماهیتینی اۏخوجولارېن گؤزۆنده جانلاندېرماغا چالېشېرېق. بو گۆج دالغالارې 5 أصلی بؤلۆمۆنه بؤلۆنۆرلر و عئینی حالدا هر بؤلۆک اؤزلۆڲۆنده فرقلی سس تئل‌لرینه باغلې قولاقداکې إشیدیم تئل‌لرینده سای‌سېز آلت بؤلۆک‌لری یارادېب، بو گۆج دالغالارېنې داها بوروشوق بیر گیزلی‌لیڲه چاتدېرا بیلیر و أصلینده بو بوروشوقلوق اۏندان تۏخانېلماز بیر بیلیم یارادېر و بو بیلیم گؤرۆب، حیس إدیب و اۏنو فیزیک‌یانا بیلیک‌لرله آراشدېرماغا یۏل‌لارې قېسېتلایېر. بئله بیر دورومدا دیل قۏنوسونا تاریخ ایزگه‌لری و فیزیکه سؤیکَنمیش اۏخشارېق‌لار بیلیڲی (إتیمۏلۏژی) و حتتا کلاسیک دیلچی‌لیک ایله باخېب، نظر آتساق، دیلین نه اۏلدوغونو و اۏنون گرچک واراۏلوشونو باشا دۆشه بیلمه‌ریک.
دالغا گۆج‌لری‌نین باش بؤلۆک‌لرینه بیرلیکده گؤز دۏلاندېرېب، اۏ حاقدا کیچیک بیر آچېقلاماغې یئرلی گؤرۆرَم.

بیرینجی دالغا گۆجۆ قاما (گاما) دالغاسې دېر.
قاما دالغاسې بۆتۆن بئیین دالغالارې آراسېندا أن یۆکسک فرئکانسا مالیک دیر. بئیین قاما دالغاسې دوروموندایکن، أن چۏخ اۏداقلانا بیلیر. بو دالغالار باش قۏنونو اؤزلۆڲۆنده داشېیا بیلیر و بۆتۆن سس‌لرین ایچ آنلامېنې ثانییه‌نین أللی‌دن بیرینده آنالیز إدیب، اۏنون آچېق بیر دویوم آنلامېنې بئیینین آلېنتې و قایتارېش بؤلۆمۆنه چاتدېرېر. بو دالغالار، بئیین یئنی بیر شئی اؤرگندیڲینده و یا بیر قۏنویا چۏخ درین اۏداقلاندېغېندا، یا دا بیلگینی یادداشدا ساخلایېب، بؤلمه‌لره آیېردېغېندا یارانېر و أصلینده بو یارانېش ایله بئیین بیزیم قولاق‌لارېمېزین سس آلېجې ایشله‌مینه قاتېلېب، فرئکانس‌لارې آنلاشېلان کلمه‌لره چئویریر. بونا بئله دۆشۆنمه‌لی‌ییک کی بوغازداکې سس تئل‌لرینده یارانان سس‌لرین فرئکانس‌لارې ایلک اؤنجه دی‌کامپایل اۏلونوب ایچه‌ری‌لیک بؤلۆم‌لره چئوریلیر. بو چئوری‌دن سۏنرا هر بؤلۆک اؤزلۆڲۆنه اؤزل بیر حرکت تاپېر، سۏنرا قولاقداکې آلېجې پرده‌ده یئنی‌دن بیرلَشیب، فرئکانس‌لار کامپایل اۏلونوب، قایناق سسه چئوریلیرلر، آنجاق بئیینده‌کی قاما دالغاسې 40 هئرتزدن 140 هئرتزه قَدر بیر فرئکانس آلانېندا بو سسین نئجه کامپایل اۏلماسېندا بؤیۆک بیر رۏل اۏینایېر. سسین ایچینده‌کی حرکت، چاپراز دا اۏلور، آخېنا آخېنا دا اۏلور، بعضن ده بیر گئری اۏتورور، سۏنرا ساغدا بؤیۆیۆر، سۏلدا ایسه کیچیلر. بعضن ده لاپ ترسینه اؤنه گئدیب، سۏنرا سۏلا بؤیۆیۆب، ساغدا ایسه کیچیلیر. بو دؤرد حرکتی قېرخ هئرتز بؤیۆکلۆکده گؤره بیلیریک، آنجاق قېرخ هئرتزدن یۆز قېرخ هئرتزه قدَر یۆز هئرتز بؤیۆکلۆک وار و بو سایاقدا دؤرد یۆز بیچیم یارانېر و هر دؤرد یۆز بیچیم سس تئلۏرانسېندا باشقا یۆز بیچیم‌له ایکی‌لی قورولوشدا گؤرۆنَنده یۆز آلتمېش‌مین سس بیچیمی یارانېر و بو ایکی‌لی قورولوش‌لار سۏنسوزاجان داوام إده بیلیر. بیزه ماراقلې اۏلان بو دېر کی ایکی‌لی قورولوش سس تۏن‌لارې‌نین أن ساده بیچیمینی یارادا بیلیر، حال بو کی اۆچلۆ قورولوشدا ایکی دَڲیشیک فۏرما دۆزه‌لیر. اۏنلاردان بیری سس کئیفیتینی اؤزۆ ایله داشېیېر، بیری ایسه سس بؤیۆکلۆڲۆنۆ. بورا کیمی دیل چئشیدلیڲینده هله ماهییت آرتېلا بیلمه‌ییب و بۆتۆن آلچاق اوجالېق‌لار هر دیلده اۏلوندوغو کیمی آنا دیله عایید دیر و بورادا آنا دیل دئدیڲیمیزده ایلکین یارانان دیلدن سؤز گئدیر کی بۆتۆن دیل‌لر اۏنون گؤوده‌سینده یارانېبلار. بئله‌لیک‌له تک بیچیملی سس حرکتینده حرف‌لر یارانېر، ایکی بیچیملی سس حرکتینده کلمه یارانېر، اۆچ بیچیملی سس حرکتینده ایسه تمل دیلده گئدن دانېشېق حرکته چېخېر و بو حرکتین اؤزل ماهیتی ده یۏخ دېر، اؤزل بیر دیله عایید سس تۏن‌لارېنې دا یارادا بیلمیر. بو سس‌لر و ایچینده‌کی یارانان دانېشېق‌لار بوگۆنکۆ قولاق‌لارا تانېش دَڲیل و آنلاشېلماز بیر گؤرگه‌سی وار. بونا اؤرنک کؤرپه اوشاغېن دانېشېغېنې و یا ایکی حئیوانېن سس سسه وئرمه‌سینی گتیرمک اۏلار. بیز بو سویه‌ده‌کی سس فرئکانس‌لارېنا و اۏ دانېشېغا آنلام وئریب، اۏنو ایندیکی دیله چئویره بیله‌ریک، آنجاق بو ایش اۆچۆن سس بیچیم‌لری‌نین دؤرد بیچیملی حرکتینی جانلاندېرمالې‌یېق. أصلینده تکامۆل اۆچۆن و سس بؤلمه‌لری‌نین دیل آیرېمېنې بَلیرلَتمک اۆچۆن بیز دؤرد بیچیملی سس حرکت‌لرینی ایشه سالېب، بو بیچیم‌لرده هر دیلین اؤزۆنه عایید باش کۏدونو چېخاردا بیله‌ریک. بو کۏدلار چېخاندان سۏنرا، بۆتۆن بیر بیچیملی، ایکی بیچیملی و اۆچ بیچیملی سس حرکت‌لرینده یارانان سس‌لردن یارانان فرئکانس‌لارا دیل بؤلۆمۆ وئریب، اۏنلارې بیر-بیرینه هئچ بیر دئیتابئیس اۏلمازدان چئویره بیله‌ریک. بیز هر سسین ایلک اؤنجه نئجه و هانسې چئویرگن بیچیمی ایله فرئکانسا چؤنمه‌سینی اۏنون دی‌کامپایل اۏلماسېندا تاپا بیله‌جه‌ییک و بو، سس حرکت‌لری‌نین نئجه‌لیڲی و نئچه‌لیڲی و آختارېشېن گرچک سۏنوج‌لارېنې بَلیرله‌ده‌جک.
بیرینجی دالغا گۆجۆنون بئیینده‌کی چئویریلمه‌سی‌نین چاتدېرانې یۆز میلیاردا یاخېن نۏرۏن‌دان اۏلوشور. نۏرۏن‌لار عصب سیستئمینده‌کی مۏرفۏ-فیزیۏلۏژی و یا هیستۏ-فیزیۏلۏژی قورولوش و ژئنئتیک واحیدی سایېلېرسا دا، اۏنلار سس فرئکانس‌لارداکی ماهیت‌لری، هئچ أل دَڲمَزدن ساغلامجاسېنا بئیینده آنالیز إتدیریب، اۏنون قارشې طرفده‌کی نئجه‌لیڲینی تام اۏلاراق قۏرویور. اینسان بو پرۏسه‌ده نه إدیرسه ده، بو سس چئوری‌سی‌نین حرکتینده اۏلان قارا قوطودا دَڲیشیک‌لیک إده بیلمَز، نه‌دن کی تکجه ثانییه‌نین أللی‌دن بیرینده اۆز وئرمیش میلیاردلارجا آلېنېب، گؤنده‌ریلن فرئکانس‌لار اۏ قدر ایچ-ایچه‌لیک یاشایېر کی اینسان اۏنو یاخالایېب، ایچینده‌کی دۏغما قورولوش‌لارېنې دَڲیشه بیلمَز. بو پرۏسه‌ده آرتېلماق وار، آنجاق یادداش‌لاردا قالمېش اؤنجه‌کی گؤنده‌ری‌لرده أکسیلمه اۏلمور.

ایکینجی دالغا گۆجۆ بئتا دالغاسې دېر.
بئیینده‌کی ایشلَم‌لرین اۆز وئریش آنې‌سېندا، سس چئوری‌سی فرئکانسدان سوزجۆڲه و اۏندان سۏنرا آنلاشېلماغا گئدن سۆره‌ده، بئتا دالغا گۆجۆ اؤزۆنۆ بو ایشله‌مین اۏلوشونا چاتدېرېر. بئتا دالغالارې چۏخونلوق‌لا قېسېت بیر آلانا مالیک دیر و بۆتۆن دالغالار آراسېندا أن سۆرعتلی اۏلان بیر دالغا دېر. باخمایاراق کی بو دالغانېن دا آلت بؤلمه‌لری سۆرعت قۏنوسوندا داها فرقلی اۏلا بیلیر. بئتا دالغالارې‌نېن فرکانسې 15 ایله 40 هئرتز آراسېندا دېر. أصلینده بئتا دالغالارې اۏلدوقجا أکتیو بیر بئیینین آچېق و نئت بیر اؤزل‌لیڲی دیر. بونو آنلاماق اۆچۆن بو سس چئوریلمه پرۏسئسینه اینجه‌لنسک، بو دالغانېن آشاغې فرئکانس‌لارېنا باخمایاراق، آنلام چئوریسی بؤلۆمۆنده‌کی رۏلونو داها یاخشې باشا دۆشه‌ریک. بونا اؤرنک یؤنه‌تیجی‌سی ایله دانېشېب، دارتېشان بیر اینسانېن و یا درس وئرمک اۆزه‌رینده اۏلان بیر اؤرگتمنین بئیینی بو چکیش-برکیشده زۏرونلوق چکمه‌سین دئیه بئتا دالغاسېندا ایش‌لری یؤنه‌لیر و بورادا نۏرۏن‌لارېن آلېجې‌لېق حیسه‌سی آشاغې فرئکانس‌لاردا داها سۆرعتلی اۏلور و بو اۆزدن بو بئیین فرئکانسې‌نېن اۏلماسې، دایانېش و نېققېلداماق و سؤز تاپېلمازلېغېن اؤنۆنۆ آلېر. بیر چۏخ اینسان‌لاردا دانېشېق‌لارې قېرېق-قېرېق اۏلور و اۏنلار هر کلمه‌نین تاپېلېب، یانېتلانماسې اۆچۆن درین بیر چتین‌لیک چکیرلر و بونو آرادان آپارماق اۆچۆن، بئتا دالغاسې‌نېن بئیینده‌کی آزېن‌لېغېنې أن آزې ییرمی‌یه چاتدېرمالې‌یېق و بونون اۆچۆن ده دانېشېق تئکنیک‌لری و سس اوزمان‌لارې‌نېن مئتۏدلارېنا دیققت یئتیرمه‌لی‌ییک.
اینسانېن ایچینده‌کی هیجان و شیدت آرتدېقجا، آردېندان دا سس تۏنو و اۏنون هنگی اوجالدېقجا، بئتا دالغالارې أن یۆکسک سېنېرېنا چاتېب 40 هئرتزی گؤرسه‌ده بیلیر و بو آرا 40 هئرتزدن یۆکسک بیر بؤیۆکلۆڲه چاتېرسا، قاما دالغاسېنا چؤنۆب، دیل پَلتَک‌لیڲی و توتولا-توتولا دانېشماق یارانا بیلَر. بو حالدا سؤزجۆک‌لرین آنالېز بؤلۆمۆ و اۏنلارېن ایفاسېنداکې نئجه‌لیڲی، بئییندن بۏغاز تئل‌لرینه چاتان بؤلۆمده آخسایا بیلَر.
بئتا دالغالارې‌نین سېنېرلامالارې اؤرگنمه، دۆشۆنمه و چؤزمه اۆزه‌رینده بؤیۆک بیر رۏل اۏیانېر و أصلینده بو دالغالارېن کامپایلئری‌نین نئجه‌لیڲینی ألده إدیرسک، اؤرگنمک و ایفا إتمک سۏرونو بۆتۆن اینسان‌لاردا سېنېرسېزجا حل اۏلونار. بو نئجه‌لیک‌لردن قایناقلاناجاق ایش‌لردن بیری‌سی اینسان‌لارېن اؤرگه‌تیم سۆره‌لری اۏلدوقجا قېسالېب، آردېجا دا بیلیم و یئنی‌لیک أل چاتمازلېقدان إشیکده بۆتۆن اینسان‌لارېن ألده إده بیله‌جک‌لری اۏلاجاق.

اۆچۆنجۆ دالغا گۆجۆ آلفا دالغاسې دېر.
بو دالغانېن ایشله‌وی بئتا دالغاسې‌نېن تام ترسه‌سی دیر.‌ بئتا دالغالارې‌نېن آغېر بئیین چالېشماسېنې و اۏیانېلماغې گؤرسَتدیڲینی سؤیله‌سَک ده، آلفا دالغالارې بئیین اۏیانماسې‌نېن أکسیک‌لیڲینی گؤرسه‌دیر.
بو دالغالار داها سس‌سیز دیر و داها یۆکسک بیر آچېق‌لېغا مالیک دیر. آلفا دالغالارې‌نېن فرئکانسې 9 ایله 14 هئرتز آراسېندا دېر. بیر ایشی بیتیریب راحاتلاماق اۆچۆن اۏتوردوغونوز زامان آلفا دورومونداسېنېز و یا ایشدن یئمک اۆچۆن آیرېلما آنې‌سېندا، بئینینیزدن آلفا دالغاسې یایېلېر. مئدیتئیشئن مشق‌لری ده اؤزۆندن آلفا دالغالارېنې تؤره‌ده بیلیر. آلفا دالغالارې آیېق‌لېقدا، ایچ دینج‌لیڲینده، زئیین یانا آیېق‌لېغېندا، درین دۆشۆنجه‌ده و قاپالې گؤزلر دوروموندا گؤرۆنه بیلَر. سس‌لر قۏنوسونا گلدیکده آلفا دالغالارې‌نېن گؤره‌وی ماراقلې اۏلا بیلیر. بیر سېرا سس‌لر اینسانېن یارې یوخولو حال‌لارېندا تؤره‌نیر و اۏ سس‌لر اۏیاق‌کن إشیدیلمز دیر. بو سس‌لر یازې دۆنیاسېنداکې ویرقول کیمی ایشله‌نیر. سس‌لر آراسې سس‌سیزلیک! بو اۏلدوقجا ماراقلې دېر، و کلمه‌نین یارانېشېندا بؤیۆک رۏل اۏینایا بیلیر. آلفا دالغاسې هر ثانیه‌ده 10 دؤنه دَڲیشیک‌لیڲه راستلاشا بیلیر و اۏنون بو دَڲیشکن‌لیڲی سککیزدن اۏن اۆچ فېرلانتې هر بیر ثانیه‌ده اۏلا بیلَر.

ایلک کشف اۏلونان دالغا آلفا دېر و اۏ اۆزدن ده لاتېن ألیفباسېنداکې ایلک حرفین آدېنې اۏنون اۆزه‌رینه قۏیوبلار. هانس بئرگئر 1908 ایلینده بو دالغانې کشف إتدی، آنجاق بو دالغانېن بئیینده‌کی یارانېشې‌نېن دیل و سس قۏنوسو ایله ایلگی‌سینی اۏ دؤنَمدن ایندی‌یه کیمی اینسان‌لار اۆزه چېخاردا بیلمه‌ییبلر. بئیینین دینج‌لیڲی، دایانماق، سۆکۆت و آرا وئرمک بو دالغادان یارانېر و بونلاردان داها اؤنملی‌سی کلمه‌لرده‌کی هیجالار و جۆمله‌لرده‌کی آرالار بو دالغانېن اۆرۆنۆ دیر. بئتا دالغاسې جریانداکن، آرا-سېرا آلفا دالغاسېنا چؤنۆشنده، سس‌لر آراسېنداکې سس‌سیزلیک ایله جۆمله‌لر و حتتا نئچه هیجالې کلمه‌لر یارانېر، آنجاق بو دالغانېن فرئکانسې دۏققوزدان آشاغې یئنیرسه، دانېشېقدا بَلیرسیزلیک یارانېب و بعضن کلمه‌لر آراسېندا اوزون و یئرسیز بیر سس‌سیزلیک دانېشېقداکې آخاردا، آخساق‌لېق یارادېر. بو دالغانېن آخساماسې جۆمله و دانېشېق قورولوشونو آرادان آپارېب، آنلاشېلماز بیر سس‌لری دینله‌ییجی‌نین قولاغېنا چاتدېرا بیلَر.

دؤردۆنجۆ دالغا گۆجۆ تئتا دالغاسې دېر.
اؤنجه‌کی دالغالارا باخدېقدا، تئتا دالغاسې اۏنلاردان داها بؤیۆک بیر گئن‌لیڲه و داها دۆشۆک بیر فرئکانسا صاحاب دېر. بو دالغالارېن فرئکانسې 5 ایله 8 هئرتز آراسېندا دېر. بورادا اؤنجه‌کی دالغالاردان فرقلی بیر فرئکانس آلانې ایله اۆز-اۆزه‌ییک. سس داها آرتېق اینسان قولاغې ایله إشیدیلمَز بیر دوروما گلیر. 5 هئرتز ایله 8 هئرتزلیک بیر فرئکانس سس‌لرین ایچینده‌کی ایکیلی رقم‌لری یارادېر. بورادا زنجیرلنمیش رقم‌لر بیر یووارلاق آی کیمی بیر-بیرینه سارېلېب، داها بؤیۆک و نئچه رقملی بیر سس یۆکۆنۆ یارادېر. بونلار هر آن قېرېلا بیلر ده، سارېلا بیلر ده. بو فرئکانسېن آخېشېندا هر سۏلا دؤنۆشده رقم‌لر أکسیلیب، اونوتقان‌لېق، سایرېشما و آنلاشېلمازلېق یارادار؛ ساغا دؤنۆشده ده رقم‌لر آرتېب سککیزه و حتتا اۏندان دا چۏخا آرتېب آلفا فرئکانسېنا چؤنه بیلَر و بو آرتمادا سس‌لر آنلاشېلان بیر بیچیم آلانېنا کئچه بیلَر. تئتا فرئکانسې اؤزلۆڲۆنده اینسان بئینینده ده دَڲیشیک دوروم‌لار یارادا بیلَر. اؤرنک اۆچۆن ایش یئرینده ایشینیزی قورتارېب، ایشدن سۏنرا هارا گئده‌جه‌ڲینیزی و یۏلداش‌لارېنېز’لا أڲله‌نه‌جه‌ڲینیزی خیال إتمه‌ڲه باشلادېغېنېزدا، بئینینیز تئتا دالغاسې دوروموندا دېر. اینسان تئتا دالغاسې دوروموندایکن سانکی بئینی دایانېر، دینج‌لیک آختارېر، دۏنوب همن یئرده قالماق ایسته‌ییر. اؤرنک اۆچۆن سس‌سیز بیر اوتوباندا گئدرکن بیر آندا یۏلون بئش کیلومئترینی هئچ خاطېرلامادېغېنېزې، بو قدر یۏلو گلدیڲینیزده آنلامادېغېنېزې باشا دۆشدۆڲۆنۆزده، بئینینیز تئتا مۏدوندا دایانېر و بوندا اینسانېن بئینینده‌کی کئچیجی یادداشې دا سانکی صېفېرلانېر و خاطېرلایاجاق هئچ بیر قۏنونو اۏردا جانلاندېرا بیلمیر، آنجاق یئنی و هئچ دۆشۆنمه‌دیڲی ایده‌لر اۆچۆن بئینینده فرئکانس آرتماسې اۏلورسا و بو آرتما 6 رقمه و حتتا داها اۆستۆن رقمه چاتېرسا، اۏ هئچ گؤزله‌نیلمَزدن حئیرت إدیجی ایش‌لر گؤره بیلیر و بو آشامادا آلفا سېنېرېنا چاتماق بو دینج‌لیڲه سۏن وئریر و یئنی چابالارا یۏل آچېر.
بو حاقدا بو اؤرنک‌لری ده گتیرمک اۏلار: اوتوباندا سۆرکلی اۏلاراق ماشېن قوللانان شۏفئرلرین عاغلېنا، تئتا مۏدوندایکن یاخشې یؤنتم‌لر گله بیلیر و یا دۆزنلی اۏلاراق اوزون مسافه قاچېش إدن ایدمانچې‌لارېن چۏخلو قاچما سېراسېندا بئیین‌لری دورقون و ریلکس مۏدوندا دېر و تئتا دالغالارېنې یاراداراق اؤزل بیر راحاتلاما یاشایارلار. بو دوروم دوش آلارکن، وان‌دا اوزانارکن و حتتا دیش‌لرینیزی فېرچالایارکن ده مئیدانا گله بیلَر.
بو گؤرَولرین تکرارلایان دۏغاسې، ایشینیزی اۏتوماتیک اۏلاراق یئرینه یئتیریب، بئینینیزی بو ایش‌لر اۆچۆن داها آرتېق یۏرماز. بو دورومدا بئیین تئتا دوروموندا دېر و فیکیر یاراتماغا باشلایار. فیکیر و ایده یارانارکن فرئکانس‌لارېن رقمی ایکیلی باغلې‌لېق‌لارې دؤردلۆ، آلتېلې، سککیزلی و حتتا اۏنلو رقمه یۆکسه‌له بیلر. بو یۆکسه‌لیش رقم‌لردن یوخارې مضرب‌لر یاراداراق، سؤزجۆک‌لرین چَرچیوه‌لَنمه‌سینه نه‌دن اۏلور و آلفا دورومونا یؤنلَنمک اۆچۆن بو کئچید داها ایچ-ایچه‌لیک بیر آلانې اۏلوشدورماغا چالېشېر. بئله‌سه تئتا دورومو تَمل جۆتلۆک‌لرین یارانېش کئچیدی دیر و آلفا دورومونون اۏلوشماسېنا أن گره‌کن کئچید سایېلېر.

بئشینجی دالغا گۆجۆ دئلتا دالغاسې دېر.
بئیین‌ده‌کی دالغالارېن سۏن چئشیدی دئلتا آدلانېر. بو دالغالار أن چۏخ گئنیش‌لیڲه و أن دۆشۆک فرئکانسا صاحاب دېر. دئلتا دالغالارې‌نېن فرئکانسې 1.5 ایله 4 هئرتز آراسېندا دېر. بو دالغالارېن فرئکانسې هئچ بیر زامان صېفېرا چاتمېر، نه‌دن کی صېفېرا چاتېرسا، بئیینین دایانېب، اؤلدۆغۆ آنلامېنا گلیر. آنجاق درین یوخوسوز (رؤیا) بیر یوخودا اۏلدوغونوزدا، بو دالغالارېن فرئکانسې أن دۆشۆک دورومونا چاتېر.
بو قۏنویا بیر داها بئله باخمالې‌یېق:
4 هئرتز فرئکانس‌دان نه‌قدر آشاغې یئنیرسک اۏ قَدر سس‌سیزلیک و اینجارسېزلېغا چاتېرېق. بورادا نۏرۏن‌لارې دامغالاماق اۆچۆن گۆجلۆ بیر فرئکانس یۏخوموز و اینسان بو حالېندا أن دۆشۆنجه‌سیز، أن فیکیرسیز و أن دینج آنې‌لارېنې یاشایا بیلَر. بئله دئمه‌لی‌ییک کی اؤلۆمدن بیر آددېم دیری‌لیڲه دۏغرو آتېلان آددېم إله هَمَن دئلتا دالغاسې دېر. 1.5 هئرتزده اینسان جانلې سایېلېر، آنجاق اۏندا تپکی و إتکی آدلې بیر اۏلای اۆز وئرمیر، اۏ اؤلۆلۆکدن دیری‌لیڲه سۆرۆکله‌نیب و هله یوخودا دېر. فرئکانس هر آرتدېغېندا، نۏرۏن‌لار اۏلاشېم بیچیمینه قۏشولوب، اینسان اۏیانېش و آنلاماق دورومونا گلیر. و بورادا تک رقم‌لر یارانماغا باشلایېب، اینجه بیر یووارلاق‌لېغې جانلاندېرېر. بو تک رقم‌لی بیچیم‌لردن یارانان سس‌لر یالنېز بیر سېرا حئیوان‌لارېن قولاغېندا إشیدیله بیلر. بو ایلک تۏنلو سس‌لر ایچ-ایچه‌لیک سس‌لرین آناسې کیمی گؤرۆنۆر و هر هئرتز فرئکانسېنا آرتدېقدا، نئچه بیچیملی‌لیڲه دۏغرو آددېم آتېب، اینسانېن قولاغې ایله إشیدیلَن دوروما چاتېر. یاتاغا گئتدیڲینیزده و یاتمازدان اؤنجه بیر نئچه دقیقه کیتاب اۏخودوغونوزدا، بئینینیز دۆشۆک بیر بئتا دوروموندا دایانېر. کیتابې یئره قۏیوب، ایشېغې سؤندۆرۆب، سۏنراسې گؤزلرینیزی یومدوقدا، دالغالارداکې فرئکانس‌لار گئت-گئده آزالېر و بئتادان آلفایا و آلفادان تئتایا دَڲیشیر و سۏنوندا یوخویا دالدېغېنېزدا، بئینینیز دئلتا دورومونا گلیب چاتېر.
اۆست-اۆسته دئلتا دالغاسې یوخو دوروموندا، دینج‌لیک و سس‌سیزلیک و بیر چۏخ واخت‌لار بیلینجې ألدن وئردیڲیمیز دورومدا ایزله‌نیله بیلیر. دئلتا دالغاسې 6 آیدان کیچیک کؤرپه‌لرده أن اۆستۆن دالغا دېر. اۏنلار اۏ ایلک آنې‌لاردا ترپه‌نیش و سس یاراتماقدا دئلتا دالغاسې‌نېن ایلک گۆجۆنده دیرلر و بعضن اۏنلاردا بو دالغا ایکی اۆچ هئرتزه چاتدېقدا ترپه‌نیش و آنلاشېلماز مۏنوتۏن‌لار، آغلایېش فۏرموندا ایزلَنیب-إشیدیلیر. اۏنلاردا هر آی کئچدیکجه بو دالغانېن گئنیش‌لیڲی آزالېر و بئیینده‌کی نۏرۏن‌لار ایله باغلانتې‌لار گۆج‌لَنیر. آنا بطنینده بیر سېرا دئیتالار ایکیلی قورولوش’لا یادداشدا ساخلانېلېب و بو اۏلای ایله اۏ دئیتالار بئییندن بۏغاز تئل‌لرینه و بدن حرکت‌لرینه کؤچۆرۆلۆب، کؤرپه‌نی اۏ سس‌سیزلیک و حرکت‌سیزلیکدن قورتارېر. فرئکانس‌لار دؤردۆ آشدېقجا هر نه یئنی بیر یۏلا آیاق باسېر و دانېشېق، ترپه‌نیش و دویقولار اؤز بیچیمینی اۏلوشدورماغا باشلایېر.

5 دالغا گۆجۆ و سای‌سېزجا یارانان سس و سؤزجۆک رقم‌لری
سس حرکتده اۏلان اوزونجا بیر دالغا (longitudinal wave) دېر. اینسان‌لار سس دالغالارې‌نېن فرئکانسېنې اینجه-قالېن اۏلاراق آلقېلایارلار. بو آرا بۆتۆن سس‌لری موسیقی کیمی نظرده آلساق، هر موسیقی نۏتو هئرتز جینسیندن اؤلچۆله بیلن بَلیرلی بیر فرئکانسا قارشې‌لېق گلیر. بو بَلیرلی‌لیک اۏلا بیلَر کی بیر چۏخ بیچیم‌لر ایله بیرلَشدیکده، سای‌سېز سس ایلکه‌لرینی یارادا و بو یارانېشدان چئشیدلی سس تئم‌لری، دانېشېق هَنگی و أن باشدا دَڲیشیک دیل‌لر یارانا. بئیینده میلیاردلار’لا نۏرۏن و سینیر ایلگیجی وار کی، بونلارېن هامېسې بیر-بیرینه دریندن و ایچ-ایچه باغلې دېر. بو باغلې‌لېق کیچیک بیر إلئکتریک آخېمې ایله باشلایېر و آردېندان چئشیدلی حیس إدیله‌جک و ترپه‌نه‌جک نۏرۏن‌لارېن بؤیۆک و حئیرت إدیجی آلانېندا یۏلا دۆشۆب، سۆرَکلی دئیتالارې گؤندَریب، آلماغا باشلایېر.
1.5 هئرتزدن باشلایېب، 140 هئرتزه قَدَر بو بئش دالغانېن ایشله‌ڲی ایله تانېش اۏلدوق، آنجاق بو 138.5 هئرتز فرئکانس آلانې اؤزلۆڲۆنده 1000 بؤلۆمدن اۏلوشور و بئله‌لیک’له 138500 آلت سایې‌لار ایله قارشې قارشې اۏلوروق. بونلارېن هره‌سی 138499 رقم ایله بیرلَشه بیلیر و هر 138499 سس قورولوشو اؤزلۆڲۆنده یئنه 138498 رقم ایله یئنی سس تۏن‌لارې‌نېن یارانېشېنا نه‌دن اۏلور.
بیز بو سۏنسوز و دیب‌سیز بیر سس بیچیم‌لر ایله اۆز-اۆزه‌ییک و اۏنلارېن آراسېنداکې تابئع‌لره بَلیرلی بیر قورولوش بیچیمله‌مه‌سی یازا بیلسَک، دۆنیادا یاشایان بۆتۆن سس‌لرین “ایستر اینسان سسی، ایستر حئیوان‌لارېن سسی و حتتا أسَن یئلین سسی‌نین” آنلامېنې هئچ بیر دئیتامېز اۏلمازدان باشا دۆشۆب، اۏنلارې بیر-بیرینه چئویره بیله‌ریک. دیل بیر جانلې وارلېق اۏلاراق اۏنو تاریخین بعضن ساختا یارپاق‌لارې ایله و حتتا اۏخشارېق‌لار’لا آنلایېب، اۏنا دَڲر وئرمک اۏلماز. بو دیلین ایچینده دیب‌سیز بیر دۆنیا یاشایېر و اۏ دۆنیانې دیلچی‌لیک و إتیمۏلۏژی بیلیم‌لری ایله دَڲیل، ریاضیات’لا کشف إده بیله‌ریک.
بو قۏنو حاقدا داها أطرافلې اۏخوماق اۆچۆن یئنی کیتابېمېزېن یۏلونو گؤزله‌یین.

آیهان میانالې / کرج
2024/04/22