دیل و رومان / ناصر منظوری

دیل و رومان / ناصر منظوری

آشاغی‌داکی موصاحیبه، “فرهنگ جامعه” آیلیق درگی‌نین ۹-نجی نۆمره‌سینده، دیل دانیشمندیمیز، اوستاد “ناصر منظوری” ایله آپاریلیب.

 

 

س: أساس سوالیمیز بو دیر: «نییه رومان یازا بیلمیریک؟»

ج: بو سورغونون مؤوضوعونا، ایجازه‌نیز’له، یالنیز دیل باخیمیندان، آما دؤرد معین نؤکته‌دن باخاجاغیق.

 

 

بیرینجی نؤکتـه:

(دیله ساری عومومی باخیشیمیزدا آخساق‌لیق وار دیر!)

باخین، دیله گؤره،‌ آذربایجان آیدین‌لاری‌نین آراسیندا گرگین بیر آنلام یاشاییر. بو گرگین‌لیک جیددی اولاراق آنالیز اولونمالی دیر. بو گرگین‌لیک، بیر یازیچی‌نین دیری و جانلی دیل’له ایلگی‌لنمه‌سی‌نین قاباغینی آلدیق‌دا دیلین واقعیتـیندن یازارلاری اوزاق‌لادیر.

 

س. بو گـَرگین‌لیک نئجه بیر گـَرگین‌لیک دیر؟

ج. بو گـَرگین‌لیک، کـَسگین‌لیک’له نئچه یؤنلۆ دیر آما أن قاباریق اولان یؤنۆ، شۆبهه‌سیز و شۆبهه‌سیز، اونون تئوریک و نظری یؤنۆ دیر.

س. آچیق‌لایا بیلـَرسیز؟

ج. عومومیت‌ده، آذربایجاندا دیلدن تئوریک آنلام مودئرن دیلچی‌لیک‌دن دَڲیل، بلکه فیلولوژیک بیر گؤتۆرگـه أساسیندا دیر. بو آنلام ایستـَر’سه آذربایجان جومهوریّت’یندن ایستـَر’سه تۆرکیه’دن قایناق‌لاندیق‌دا نتیجه‌سی عئینی کیمی بیر دیر. آرتیرمالی دیر، آذربایجان جومهوریّتی’نده «دیلچی‌لیک» رسمی اولاراق «فیلولوقییا» آدلانیر. تۆرکیه’ده بو آد آزاراق ایشله‌نـَرسه ده آنجاق عئینی دۆشۆنجه داشینیر.

بو اؤلکه‌لـَرین ایکی‌سینده ده مودئرن دیلچی‌لیکدن ألده اولونموش «دیلین استاندارد شیوه‌سی»نی «أدبی دیل» آدلاندیردیق‌دا، اونون قارشی‌سیندا «لهجه» قویورلار. بو تئوریک بیر گؤتۆرگه کیمی بئـیین‌ـ‌زئـیینیمیزه چؤکۆب ایشله‌دیکجه بیزیم جانلی دیل یارادیجیلیغیمیزی کورلاییر.

 

بوردا [آشاغی‌داکی توتوشدورمالاردا] اۆچ جۆر تئوریک یاناشمایا باخیریق:

 

آذربایجانـدا: «أدبی دیل» ≠ «لهجه»

فارس‌لاردا: «زبان نوشتاری» ↔ «زبان گفتاری»

دۆنیا مودئرن دیلچی‌لیڲینده:  standard variety«دیلین استاندارد شیوه‌سی»

 

گؤرۆندۆڲۆ کیمی، «لهجه» آذربایجاندا «أدبی دیل»ین ضیددی سانیلیر.

آما فارس‌لارین دیله ساری بوگۆنکۆ یاناشمالاریندا «أدبی دیل» دئیه بیر إصطلاح یوخ دیر. اونلار بو مرحله‌دن ایره‌لی اولدوق‌دا،‌ «زبانِ نوشتاری» و اونونلا یاناشی «زبانِ گفتاری» ایشلتدیکده دانیشیغا دا، اؤزۆنه گؤره، بیر کاراکتئر وئریرلـَر.

 

بو ایکی یاناشمانین فرقینی أدبیاتدا بو [آشاغیداکی] آدلاردا گؤره بیله‌ریک:

 

فارس‌ أدبیاتی: شازده کوچولو

بیزیم ادبیات: بالاجا شاهزاده

 

گؤرۆندۆڲۆ کیمی، فارس أدبیاتیندا دیل تئوری‌سی بیرآز راحات نفس آلدیغی اۆچۆن، ایشلتدیک‌لری آددا لطیف‌لیک وار دیر یوخسا اونلار دا «شاهزاده‌ی کوچک» دئـیه بیلردیلـَر.

دیلین یارادیجیلیغی‌نـا کئچـَنده، دیله أمر إتمک فیلولوژیک دۆشۆنجه‌نین ذاتیندا دیر!

اجازه وئرین، داها بیر میثال گـَتیرَک. باخین گؤرۆن بو تئوریک دۆشۆنجه أساسیندا شئکسپیرین ترجۆمه‌لـَرینده أدبیاتین باشینا نه اویون چیخاردیبلار:

(اوتئللو گلیب دئزدئمونانی اؤلدۆرَن صحنه‌نین باشلانما مونولوقو)

 

It is the cause, it is the caue, my soul.

Let me not name it to you, you chaste stars!

 

تۆرکی‌جـه ترجۆمه‌سی [بو ترجۆمه‌لـَر دوققوز نفر آدلیم-آدلیم عالیم‌لـَرین ألی‌’له اولوبدور!] یالنیز ایکی‌جـه سطری بورادا:

 

سبب بودور، سبب تک بودور یالنیز

اۆره‌ڲیم چیرپینیر نئجه قرارسیز.

آنجاق أصیل ترجۆمه بئله بیرزاد دیر:

باییس بو دیر، جانیم، باییس بو دیر!

آدی‌نین چکیلمه‌سینی ایسته‌مه‌یین مندن سیز إی عفیف اولدوزلار.

 

أصیل متن‌ده، گؤرۆندۆڲۆ کیمی، کؤکۆندن قافیه دئیه بیر‌زاد یوخ دیر آما اوستادلاریمیزین کلاسیک أدبیاتدان «أدبی دیل» آنلام‌لاری حتی شئکسپیره ده دستور وئرمک‌دن چـَکینمیر. اونا قافیه یارادیر هله اۆسته‌لیک «تک» و «یالنیز»ی جۆت جۆت گـَتیریر.

بو اوستادلارین ایشی‌نین هئچ‌بیر «بونه‌دیسی» یوخ دیر آما یازیق شهریارین بئله بیر شعر قورولوشو اولسا دا «لهجه» سانیلاجاق‌دیر: (بونا گؤره، بحثیمیزین اۆچۆنجۆ نؤکته‌سینده دانیشیلاجاق‌دیر.)

 

یاز او دؤش‌لـَرده ناهار منده‌سین آچدیق‌دا چوبان‌لار

بوللو سۆتلوـ‌سۆرۆلۆ، دادلی قووورتماج‌لارین اولسون.

قیش‌دا کـَهلیک هَوسی‌’له چؤله قاچدیق‌دا جاوان‌لار

قاردا قاقّیلدایان نازلی قلم‌قاش‌لارین اولسون.

 

هر بیر کسین آزجا شئکسپیر دیلی’‌له تانیشلیغی اولار’سا، شهریارین «سهندیم‌»ی’‌له شئکسپیرین دیلینده گۆجلۆ بو یاخینلیغی سئچه بیلـَر.

 

س. فیلولوژی نـه‌دیر و اونون مودئرن دیلچی‌لیک’‌له نه کیمی فرق‌لری وار دیر؟

ج. دیلچی‌لیکده، فیلولوقییا (فیلولوژی) دیلین یالنیز کئچمیش‌لـَرده مکتوب اولونموش فورماسی‌نین موطالیعه قولو سانیلیر. بئله دئییلسین کی، فیلولوژیک بیر یاناشمادا، دیلین اؤلمۆش دورومو، ائله‌جـه ده، بو قونودا گؤرۆندۆڲۆ کیمی،‌ بیر دیلین باشقا دیل‌لردن قوراق‌لانمیش فورماسی کؤتۆک سانیلیر. بو اؤرۆش‌ده، دیری دیل أساس سانیلمیر. اونا گؤره ده، سانکی، دیری دیل اؤز دوغارلیغیندا دَڲیل، بلکه هر بیر آددیمدا عالیم‌لـَرین وَریندن أمر اولونماغا معروض قالمالی دیرلار. بئله اولدوق‌دا، بدیعی دیلین أل‌ـ‌قولو باغلی قالیر.

س. مودئرن دیلچی‌لیک دیله نئجه بیر فرق ایله یاناشیر؟

ج. یئنی دیلچی‌لیک‌ده آنجاق، دیل، «أدبی دیل» و اونون ضیددی اولان «لهجه»یه بؤلۆنمۆر بلکه، أصلینده، دیلین ایچینده باشقا بیر دیل یوخ دیر کی اونون آدی «أدبی دیل» اولسون. بئله بیر آدین اؤزۆ ذِهنی جایدیریر. دیلچی‌لیک‌ده دیل بئله [آشاغیداکی کیمی] بۆتؤوـ‌باش بیر سیستئم دیر:

Language:

Standard variety  ([رسمی] استاندارد شیوه)

Colloquialism (غئیررسمی شیوه)

Jargon  (حرفه‌ای و تخصوص دیل‌ـ‌آغیزی)

Argot  (محدود یئرلـَرده یاییلان دیل‌ـ‌آغیز)

Cant  (اؤرتۆلۆ دیل‌ـ‌آغیز)

Slang  (کۆچه‌ـ‌بازار دیل‌ـ‌آغیزی)

Accent (یئرلی شیوه)

 (دیرناق آراسی آرتیرمالی دیر، تۆرکیه و آذربایجان دیل محفیل‌لـَرینده، تأسّۆف’‌له، آرقو argot آنجاق slang یئرینه ایشله‌نیر. بیزیمکی‌لـَر ده، گؤزۆ باغلی اونلاری قایناق سانیر.)

بونلارین بۆتؤولۆڲۆ بیر دیل آنلانیلیر. بونلارین هربیر إجتماعی دیرچه‌لیش تجرۆبه‌سی دیلین اۆست قاتیندا یئرلـه‌شَن استاندارد شیوه‌سینه کؤمک یئتیریر. آما بیزلرده إلـه یاناشیرلار، سانکی، دیل یالنیز «أدبی» دیر و قالانی میردار بیرزاد دیر.

بو دۆشۆنجه‌ده قوندارما بیر آریستوکراتیک باخیش وار دیر؛ حال‌بوکی، بیزیم بۆتۆن وارلیغیمیز خالقیمیزین آغزی و فولکلوری دیر.

بونلارین آچیق‌لاماسینا اوزون بیر ماجال گـَرَک دیر. هله‌لیک قالسین. آمـا اونودمایاق دَردیمیز بیزیم تئوریک (نظری) بیر دَرد دیر.

 

ایکینجی نؤکته:

«اؤزلـَشمیش دیل» گرگین‌لیڲی!

هرزاددان اؤنجـه، آشاغیداکی بو اۆچ سورغونو بئیین‌ـ‌زئیینیمیزده چئویریب سوروشمالی‌ییق:

یۆز ایل بوندان ایره‌لی دو سوسور نه دئدی؟ نـه‌دن سؤز آچدی؟

آلتمیش ایلدن بـَری چامسکی نه دئییب نه دانیشدی؟

آلتمیش ایلدن بری لئوی‌ـ‌استراوس نه دئییب نه دانیشیب؟

 

یۆز ایل، آز بیر زامان سۆره‌سی دَڲیل! یۆز ایلده اۆچ نسیل دۆنیایا گـَلیر، باش‌لار ایچینده باش چیخاردیر، گـَلیشمه‌لر’له گـَلیشیر، یارادیجیلی‌لار اؤرۆشۆنده یارادیر. اونا گؤره، بو یۆز ایل‌لیک بیر اؤلچۆـ‌بیچیمده بیزلر اؤزۆمۆزۆ تنقید إتـمه‌لی‌ییک.

یۆز ایل بوندان ایره‌لی، سوویس‌لی دیلچی، فردیناند دو سوسور (۱۹۱۳-۱۸۵۷) دیلین نظری آخینیندا اینجه آنجاق بؤیۆک بیر آددیم گؤتۆردۆ.

 

س. دیلچی‌لیڲه دو سوسور نه کیمی بیر تزه‌لیک گتیردی؟

دو سوسور، بئله بیر دۆشۆنجه آتدی آرایا کی دیل آنجاق محض بو ظاهیرده ایشله‌نـَن فئنومئن دَڲیل. او دیلی [اؤز عمومیتینده] لانقاژ (langage) نظره آلدیق‌دا آنجاق اونو فرق‌له‌نـَن ایکی اؤرۆشـه بؤلـدۆ: دیل (langue)، نیطق (parole)! [آشاغیداکی آدلار فرانسیزجا دیر!]

langage:

langue  (دیل)

parole  (نیطق)

 

بو آددیم إتگی‌لـَندیرن بیر آددیم ایدی.

چامسکی‌یـه چاتدیق‌دا، أصلینده، بو ییرمینجی عصرین اورتالاری‌نین دیلچی‌سی بو ایکی اؤرۆشۆ تزه بیر یورومـدا ایشلـَتدی:

 

language:

competence (دیلین بالقووه صلاحیت‌ـ‌ظرفیتی)

performance  (دیلین ایفایا کئچدی‌سی)

 

سونرالار، چامسکی بو ایکی اؤرۆشۆ، داها دا دقیق‌لـَندیرسین دئیـه، آشاغی‌داکی «ایچه‌‌ری‌لـَشمیش دیل» ایله «إشیک‌لـَشمیش دیل» دۆشۆنجه‌سینی آرایا گـَتیردی:

 

 language:

internalized language

externalized language

 

ایندی’سـه، بیز، داها دیلین بسیط بیر آنلامیندان چیخیریق. یانی، دۆنیانین اؤنجۆل عئلمی داها چیخیبـدیر. بو او دئمک دیر کی، اون‌دوققوزونجـو عصرین دۆشۆنجه‌سی ایله ییرمی‌بیرینجی عصرین سورون‌لارینی چؤزه بیلمه‌ریک.

ایجازه‌نیز’له، بونلاری، من، اؤزۆم چاتدیغیم آنلامـدا آشاغی‌داکی کیمی داها دا دقیق‌لـَندیرمک ایسته‌ییرم:

دیل:

اؤزلـَشمیش دیل [اؤزـ‌دیل] (öz-dil)

اوزله‌شـَن دیل [اوزـ‌دیل] (üz-dil)

 

ایجازه‌نیز’له من بونلاری تورکوجـه‌ده «اؤزلـَشمیش دیل» [özləşmiş dil] و «اۆزله‌شـَن دیل»  [üzləşən dil] آدلاندیرماق ایسته‌ییرم، قیسالدیق‌دا «اؤزـ‌دیل» [öz-dil] و «اۆزـ‌دیل» [üz-dil] آدلانا بیلـَرلـَر.

من، بو ایکی آنجاق آیریلماز اؤرۆش‌لـَری بیر زیـپین ایکی ضرورَت‌لی اولان قول‌لارینا بنزه‌دیرَم.

بیر دیلین بئله‌جـه ایکی آنجاق آیریلماز و قاتمار (پیوسته) اؤرۆش‌لـَرینده گـَرگین بیر حالـدا قالان بیری‌سی هئچ زامان جیددی بیر رومان یازاری اولا بیلمـَز.

 

أدبی دیل آنلامی، اولدوق‌جـا، یازاری شرطی‌لـَشمیش و کووئنسیونال (قراردادی) بیر دیله یؤنلـه‌دیر. بئله حالدا بیر یازار اؤز «اؤزلـَشمیش دیل»ـ‌ی‌’له ایلگی قورماق‌دا چـَتین‌لیڲه دۆشۆر. بورادا او تایلی بؤیۆک أدبیات اوزمانی «رحیم علی‌یئو»ین سؤزۆ یادیما دۆشۆر. او دئییر: «او تایدا (آذربایجان جومهوریّتی‌نـده) قیسا حیکایه‌ده اوسلوب یارادا بیلدیلـَر آنجاق رومان یازاندا اوسلوبا و سـَبکه چاتماق‌دا چـَتین‌لیڲه دۆشدۆلـَر. بونا گؤره کی، رومان اوزونلوق‌دا بدیعی بیر دیلده اوسلوب یارادیب و اونو ساخلاماق اۆچۆن یئتـَرلی بیر دیل شیوه‌سی لازیم دیر.»

رحیم بـَی چوخ گؤزل بو نؤکته‌نی آچیق‌لاییر. نـه‌دَن‌لـَرینی ساییر. من سیزدَن اونون دوشونجه‌لـَرینی یاییلماسینی ایسته‌مک’‌له اورتاق بیر تئوریک دۆشۆنجه‌نین گـَرگین‌لیڲینه توخانماق ایسته‌ییرم.

ایندی’سه، من، بو نؤکته‌نی دیلچی‌لیک باخیمیندا آچیقلاماق ایسته‌سـَم، یقین اؤزـ‌دیل (اؤزلـَشمیش دیل)ین آنجاق دیلین اۆزه‌چیخان فورماسینا قوربان کسیلمه‌مـه‌سینی دئیه بیله‌رَم.

 

س. میثال وئره بیلـَرسینیز؟

ج. باخین، شهریارا هر تـَزه بیر یولدان‌چاتان ایراد توتور کی مثلاً شهریار دیلی باشارمیر. بونون چوخ کونکرئت اولان بیر جاوابی وار دیر. سیز آشاغیداکی بو دوققوز اوستادین شئکسپیردَن ترجۆمه‌سینه بیر باخین:

 

سبب بودور، سبب تک بودور یالنیز

اۆره‌ڲیم چیرپینیر نئجه قرارسیز.

 

هرکـَسین آزجا اینصافی اولارسا، قبول ائدَر کی شهریارین باشی دا گئتسـه‌یدی بو دۆشۆکلۆک‌ده بیر سؤز قوشمازدی. شهریارین شعری‌نین سـَووییه‌سی بو دیر:

 

یاز او دؤش‌لرده ناهار منده‌سین آچدیق‌دا چوبان‌لار

بوللو سۆتلوـ‌سۆرۆلۆ، دادلی قووورتماج‌لارین اولسون.

قیش‌دا کـَهلیک هـَوَسی‌’له چؤله قاچدیق‌دا جاوان‌لار

قاردا قاقّیلدایان نازلی قلم‌قاش‌لارین اولسون.

 

اؤزۆز قضاوت إدین بونلاری قوشان بیریسی دیلی باشارمیر یوخ’سا بوندان قاباق‌کی سؤزلـَرین قوشان‌لار؟

بونون جاوابی، دئدیڲیم کیمی، چوخ بـَسیط اولان بیر جاواب دیر. شهریارین «اؤزـ‌دیل»ی (اؤزلـَشمیش دیلی) اونلاردان قات-قات یؤکسـَک دیر. شهریاردا دیل سـَزیرگی‌سی (شمّ زبانی) چوخ چوخ یوکسـَک دیر. اونلار آنجاق گؤزله‌نیلـَن کیمی، دیلی شرطی‌لـَشمیش بیر کؤک‌ده ایشله‌دیرلـَر. رومان یازماغا و روماندا اوسلوب یارادیب و او اوسلوبو سونا قـَدَر ساخلاماغا شرطی‌لـَشمیش دیل أساس دَڲیل آنجاق سـَزیرگی‌لی اؤزلـَشمیش دیل گـَرک دیر. بئله بیر دیل چئوره وارلیق’‌لا أرکین بیر ایلگی قورا بیلـَر یوخ’سا بیر اینسان نـه‌قـَدَر شرطی‌لـَشمیش بیر حالدا دیل ایشلـه‌ده بیلـَر؟

 

 

 

 

 

اۆچۆنجۆ نؤکتـه:

(یالنیز اؤیرنمک’‌له یازماق اولماز بلکه قازانیش‌ـ‌اؤیره‌نیش‌’له  دیله چاتمالی‌ییق!)

 

باخین، هامیمیز ایکی فرق‌لی فازدا دیله چاتیریق:

 

۱. دیلی قازانماق

۲. دیلی اؤیرنمـَک

 

اوشاق آنادان اولاندا اون‌ایکی یاشاریناجان دیلی قازانیر آما اون‌ایکی یاشاریندان سونرا دیلی اؤیره‌نیر. دیل قازانمانین اون‌ایکی ایل‌لیک بو سۆره‌سی اۆچ پیلله‌دن سوووشدوق‌دا آنجاق باشا چاتیر.

سؤز بوراسیندا دیر کی، دیل خـَطی بیر سیستئم دَڲیل آنجاق بیر مرحله باشا چاتسین اوبیری‌سی باشلانسین. بو فازلارین ایکی‌سی آیریلماز بیر ایلگی‌ده همیشه‌لیک اینسان‌لار وار دیرلار. بونلارین آچیق‌لانماسی‌نـا بوردا لازیمی قـَدَر ماجال یوخ دیر. اۆسته‌لیک، بحثیمیز ده بو دَڲیل. یالنیز بونو دئمه‌لی‌ییک کی، دیلین قازانیش کئیفیتیندن اوزاق‌لاشماق، دیلین أرکین اۆزۆندن و، إلـه‌جه ده، دیلین سـَزیرگی‌سینـدن (دیلین شمّ‌میندن) اوزاق‌لاشماق دئمک دیر. بئله اولدوق‌دا، بیر یازیچی دیلین رئال اولان دورومو و وارلیغی’‌لا ایلگی قورا بیلمیر. ألینه قَلَم آلدیق‌دا ذهن شرطی‌لـَشمیش کیمی قاچیر شرطی‌لـَشمیش (قراردادی) قورولوش‌لارا. یازیچی‌لیق‌دا بوندان یوروجو بیرزاد اولا بیلمـَز.

 

س. دیلین بئله‌جـه أرکین فورماسینا چاتماق اۆچۆن و دیلین سـَزیرگی‌سینی ایتیرمه‌مک اۆچۆن نئجه بیر تؤوصییه‌نیز اولا بیلر؟

ج. بیزیم’‌له ایشله‌یـَن دوست‌لاردان، من، ایسته‌رَم اؤزلـَریندن بیر ایکی نسل ایره‌لی‌نین نه سایاق دانیشماسینی (بیریسی‌نین بویونو اوخشاماسینی، بیر خاطیره‌نی تعریف إتـمه‌سینی، حیرصله‌نیب دئیینمه‌سینی و . . .) ذِهن‌لـَرینده چئویردیک‌ده اولدوغو کیمی قـَلَمـه گتیرسینلـَر. سونرا اؤزلـَری گؤره‌جکلـَر کی، ایندی‌جـه، بدیعی بیر یازماغا دیل گؤزَل‌جـه‌سینه مینیک وئریر. بو أن بسیط ساییلاسی بیر ایش دیر آنجاق دیله یارادیجیل بیر یاناشما ایله توخانمالی‌ییق. سونرا بونون’‌لا یاناشی دیلی اؤیرنمه‌لی‌ییک؛ یاخشی‌سی بو دیر دئییلسین کی دیله قازانیش‌ـ‌اؤیره‌نیش بیر یاناشما ایله چاتمالی‌ییق یوخسا دیل سـَزیرگی‌سی آردان قالدیریلسا، دیل دَرده‌دَیمـَز اولار.

 

دؤردۆنجۆ نؤکتـه:

س. و دؤردۆنجۆ نؤکته؟

ج. دؤردۆنجۆ نؤکته ده إلـه قاباق‌کی‌سیندا وورغولادیغیم دیر: دیل سـَزیرگی‌سینی هویوخدورمایاق!

دئییلدیڲی کیمی، دیلین أن دَڲرلی یؤنۆ بیزیم شوعوروموزا و بیزیم بۆتۆن حیس‌لریمیزه، اونون أرکین فورماسی و اونون سـَزیرگی‌سی دیر. بونلارسیز’سا هئچ‌بیر حیسی، ایسته‌دیڲیمیز کیمی، سؤزلـَره دولدورا بیلمه‌ریک. اوندا دیر کی، دیلین قازانیشی دیلین اؤیره‌نیشی‌نـه گوجلو بیر اؤرۆش آچا بیلر.