یئنی قاپې Yeni Qapı یئنی قاپې، یئنی بير باخېشدېر تۆرک دۆنیاسېنا
مئتا-حیکایهنین دَڲیشیک دۆنیالارې / آیهان میانالې (مقاله)
- پۏست‌مۏدئرن مئتا-حیکایه
- سؤز أساسلې مئتا-حیکایه
اوزون ایل‌لر دیر کی، أدبیات اؤنجۆل‌لری ایله قلم صاحاب‌لارې “آوانقاردې آشقېن دۏغال‌لېغا قایتارماق” یؤنۆمۆ ایله “مئتا-شعر و سؤز أساسلې مئتا-حیکایه” کیمی یئنی أدبی ژانر‌لاردان بحث إدیر؛ أصلینده، “شعر و حیکایه ایضاحې” واسیطه‌سی ایله جینسی “سؤزۆن” اۏریجینال و مۆقَدَّس اۏریجینال‌لېغېندان کئچمه‌ڲه گلمیشلر، آما تأسّۆف کی، “مئتا-حیکایه” ساحه‌سینده یایېملانان أثرلر بعضن خۏشاگلمز و بعضن آشېرې سَویّه‌ده آشاغې إدیجی دیر. آراشدېرما‌یېب، ایشلَنمَزدن، سؤزۆن أصل آنلامېندا “پۏست‌مۏدئرن مئتا-حیکایه” ایله اۏرتاق اۏلماقدان باشقا هئچ بیر بنزَرلیڲی اۏلمایان بو سؤز بیر سایېلېر و بو ساحه‌ده‌کی اۏرقالارېن أثرلری اینجه پۏست‌مۏدئرنیست، حتتا پۏست‌مۏدئرن، بعضن ده شعر حئسابلانېر !! بئله دۆشۆنۆرم کی، سؤزۆن اۏریجینال‌لېغې‌نېن أدبی مکتبینده‌کی مئتا-حیکایه “سؤز أساسلې” دان پۏست‌مۏدئرنیست پۏوئستین مئتا-حیکایه‌سینه قَدَر بیر چۏخ فرق و فرق اۏلدوغونو قبول إدیرم و بونون آچېقلاماسېنداکې بو یۏلقانې (یۏل سۆره‌جی) و دَڲیشیک‌لیک‌لری بَلیرلَتمک داها آرزې اۏلونان دېر ایکی چئشیدی داها یاخېندان گؤزدن کئچیردَک. بیزیم فیکریمیزجه، “سؤز مرکزلی مئتا-حیکایه” شعرین بۆتۆن گرچک توتوم‌لارېندان قوللاناراق، سؤزۆن مرکزینه چئوریلیب، اؤلچۆلۆکدن “سؤزۆن” باشقا توتومونا، یانې “شعر قانونونا” کئچمک اۆچۆن، حیکایهنین جینسیندن اؤز یئری‌نین و چاغې‌نېن کیم‌لیڲینی آشېر، ایکی‌سینی بیرگه آرتېرما حالېنا گتیریب و متنده‌کی بۆتۆن توتوم و گرچک توتوم‌لاردان یارادېجې‌لېق’لا قوللانېر. أصلینده حیکایهنین اؤزۆ درین تَصَوّۆر و تَفَکّۆرۆن یاردېمې ایله گرچک‌لیک‌لر’له تانېش‌لېق چئشیدی دیر، لاکین ریوایت اؤته‌سی (metanarratives) یئنی بیر یاناشما ایله حیکایهنین اؤزۆ و بۆتۆن توتومو ایله تانېش اۏلماق و “سؤز” ساحه‌سینه دیققت آیېرماق ایسته‌ییر. ویللیام گیس-ین نظرینه گؤره ” پۏست‌مۏدئرن قورغو اؤته‌سی” باشقا حیکایهنین آچېقلاماسېنا بیر حیکایه ایچینگه‌سی دیر، حیکایهنین ساختا اۏلدوغونو اۏخوجویا ایثبات إتمک اۆچۆن قوللاندېغې تئکنیک‌لردن سؤز آپارماق دېر!. بیز‌ده پۏست‌مۏدئرن مئتا-حیکایه آدلانان، تۏپلومون گره‌کن‌لری و مۏدئرنیزمین کئچمه‌سی نه‌دنیندن یارانان بؤیۆک بیر ژانرېن ردّ إدیلمه‌سی و یا اینکار إدیلمه‌سی یۏخ دېر، عکسینه مئتا-حیکایه‌نی “سؤز مرکزلی” آدلاندېران أدبیات‌سئون جاهیل‌لرین تۏپلو تحریف‌لری نه‌دنیندن یارانمېشدېر. پۏست‌مۏدئرنیست‌لر و یا پۏست‌مۏدئرنیزمه سؤیکه‌نَن‌لر، ایکی‌سی آراسېندا کؤکلۆ فرق‌لر اۏلدوغوموزون إعتیراف إدیلمه‌لی اۏلدوغونو بیلیر‌لر. بیر یؤنلۆ دۆشۆنۆب أدبی حؤکم وئرن‌لر و قېسېرلاشدېرېجې عاغېل‌لارېن بیر آز داها بیلیکلی دۆشۆنمه‌لری اۆچۆن بو ژانرې بیر نئچه اؤرنک’له آراشدېردېق.
پۏست‌مۏدئرن مئتا حیکایه ایله “سؤز مرکزلی” مئتا حیکایه آراسېندا‌کې أن بؤیۆک و أساس دَڲیشیک اۏندان عیبارت دیر کی، پۏست‌مۏدئرن مئتا حیکایه حیکایه تانرېچاسې‌نېن بؤیۆک، لاکین قېسېر و تعریفلی دۆنیاسېنې بَلیرگی نؤقطه‌سی کیمی قبول إدیر، “سؤز مرکزلی” نین مئتا حیکایه‌سی چاتېر اۏقیانوسون درین‌لیڲینه، درین گرچک‌لری أن اؤزگه “شعر و حیکایه” دن ایچی سويّه‌‌لره و سؤزۆن قورولوش حیصّه‌سینه، یانې “آنلام-دانېشما-یازما-اۏلارقایا و اۏلارقا” لارا یؤنَلدن سؤز دیر. سؤزۆن ساده اۏلارقاسېنې کشف إدیب اۏرتایا چېخېن. ایستر-ایسته‌مَز بئله بیرباشا ایلگی سؤزۆن اۏلارقاسې‌نېن توتوم دۏغاسې‌نېن گؤرۆنگه‌سیندن باشقا بیر شئیه گتیریب چېخارتمایاجاق، بونا گؤره سؤز مرکزلی مئتا-حیکایه عیرفانچی‌لېق (epistemoloji) و متنده‌کی ساده و هر یؤنلۆ حرکت پرۏسئسی سۏنوجوندا یارانېر. یالنېز بیر و یا داها چۏخ فرقلی اؤلچۆلر’له یارانېر.
قاتقې سوژه‌‌لری یازاراق حیکایه‌لرده تاپماجا‌لار یارا‌داراق گرچک دۆنیاداکې دۏروجانېن چۏخ‌یؤنلۆ دۏغاسېنې و تۏپلوجالېقدا هر شئیین نیسبی‌لیڲینی بَلیرله‌یَن و گرچک‌لری چاغ ایله یارانان یئره گؤره دَڲیشکن حئساب إدَن پۏست‌مۏدئرن مئتا-خیالچې‌لېق (fantastic) باشقا اۏلاراق سؤزه أساسلانان مئتا ژانر چالېشېر. متنده‌کی چئشیدلی دیل اۏیون‌لارې‌نېن سويّه‌سینی آشاراق گرچه‌ڲی سؤزۆن روحونا نفس آلماق کیمی گلیر، چۆنکی سؤز أساسلې بیر مئتا-حیکایه‌ده‌کی گرچک چاغ و اۏلان یئردن آسېلې اۏلاراق دَڲیشمیر و ایکی بیرگه آرتېرما (synergy) اؤلچۆیه مالیک دیر: 1- درین گرچه‌ڲین ثابیت اؤلچۆسۆ 2- گرچه‌ڲین دَڲیشکن اؤلچۆسۆ تأسّۆف کی، مۆطلَق‌لرین ثابیت اؤلچۆنۆ هَدَف آلدېغې و یازېنې بیر و یا داها چۏخ قېسېر آنلاما مالیک حئساب إتدیک‌لری، نیسبیچی‌لر دَڲیشَن اؤلچۆنۆ هَدَف آلدېغې و یازېداکې آنلامېن کسگین‌لیڲینه کسگین‌لیک’له اینانمادېق‌لارې گؤرۆنۆر، حال‌بوکی سؤز یؤنۆملۆ یازې ثابیت اؤلچۆلۆ ساخلایارکن یازې‌دا درین گرچک‌لرین دَڲیشکن اؤلچۆلری گؤرۆنۆر. اۏ اۆزدن ده درین گرچک‌لره أل دَڲمَزدن بیر یئنیلگی أثر یارادا بیلمک ایمکان‌سېز گؤرۆنۆر.
“سؤزه أساسلانان” بیر مئتا-حیکایه‌ده بیر حیکایه هئچ واخت بیر نئچه اؤلچۆدن آراشدېرېلمېر، آنجاق بیر حیکایه‌ده‌کی حرکت و یازې، پۏوئستین قلبینده دنگه‌سیز (asynchronous) اۏلاراق باش وئرَن دیسکورس‌لارېن سۏنوجو دېر، یانې یئر، دیالۏق‌لار و یازې‌نېن بۆتۆن قورولوشو. إله بیر شکیلده آردې-آردې’یلا دنگه‌سیز و بَلیرسیز سېرالاناراق دئدیڲیمیز قایدا‌دا سېغېنېر. أصلینده سؤز یؤنۆملۆ بیر یازې، پۏست‌مۏدئرن بنزرگه‌دن (metaphor) داها دَڲیشیک اۏلاراق “چۏخ‌سَسلی” بیر یازې دېر کی، بو دا تۏپلوجا سَس شکلینده اۏلان سَس‌لرین سۏنوجو دېر. یازې‌دا عئینی واختدا دیسکورسدان (دانېشېقدان) ایراق بیر دورومدا باش وئریر و یا نئچه سسلی (polifonik) اۏلور.
قئید اۏلوندوغو کیمی، پۏست‌مۏدئرن بیر مئتا-حیکایه، حیکایه ساحه‌سی ایله تنقید آراسېندا یئرلَشیر و بئله بیر یازې حیکایهنین اؤزۆ حاققېندا تام اؤزۆنۆدرک’له دانېشان و أصلینده حیکایهنین قارېشېق بیر یازې‌سې اۏلان گۆجلۆ اؤزۆنه شعورلو بیر ویجدانېن سۏنوجو دېر. یازېداکې آنلاتېجې‌نېن و تنقید‌چی‌نین اینجَر اۆزۆنۆ وورغولایان بیر تنقید، سۏنوندا قابارېق چئشیدلریمیزین دَڲیشیک قات‌لارې‌نېن بیرگه آرتېرماسېنداکې سؤز مرکزلی بیر مئتا-حیکایه‌نی، یانې “فردی و تۏپلو (collective) اؤز شعورلو شعور، فردی شعورسوز شعور” آچېقلایېر، اینسانېن شعورآلتېنې فۏرمالاشدېران تۏپلو، باشقا شعورلو و … “یارادېر. أصلینده، هر شئیدن اؤنجه أدبیات اۆچۆن شعور چرچیوه‌سینده درین دَڲـَرلَندیرمه، درین خیال گۆجۆ و درین گرچه‌ڲه درین سئوگی اۆزه‌رینده دایانان سؤز مرکزلی بیر مئتا حیکایه گره‌کیر. سؤزۆن توتوموندا بیر و یا داها قېسېر توتوم دَڲیل، تام شعورلو و شعورلو ایشله‌دیر. بئله‌لیک’له، هئچ واخت بیر چېلپاق مئتا-حیکایه، شعر ایله حیکایهنین قارېشېغې دَڲیل، یالنېز سؤزۆن دَڲیشیک اؤلچۆلرینی حیکایه مرکزیندن سؤز مرکزینه دۏغرو بیرگه آرتېرېلان بیر أدبی مئتۏد دېر. تانېرلانما (Epistemology) پرۏسئسینده، پۏست‌مۏدئرن آچېقلاماسېزلېق‌لاردان (metanarrative) فرقلی اۏلاراق، سؤزجۆڲه دایاناراق بیر چېلپاق مئتا-حیکایه هئچ واخت بیر آدامېن هَدَفی دَڲیل، چۆنکی سۏنوجون یؤنۆ ساده بیر أدبی ژانر سويّه‌سینه دۆشمک دیر.
پۏست‌مۏدئرن مئتا-حیکایه‌لرین باشقا اؤزل‌لیک‌لری قارشې‌لېق، یئردَڲیشمه، اویقونسوزلوق، قهرمان‌لارېن و یازې‌نېن واختې و یئرینده‌کی دۆزن‌سیزلیک، بعضن کیشی، بعضن قادېن اۏلان ایلکان (bisexual) قهرمان‌لارېن اۏلماسې، بیتیک یارپاق‌لارې‌نېن ترپه‌نیب دَڲیشمه‌لری و یا یازې اۏلای‌لارې پۏزونتولار و ایدّیعالارېن نه‌دَنی دیر. “سؤز مرکزلی” مئتا-حیکایه‌نی بیر آز داها دیققت’له آراشدېرماغا آپاران پۏست‌مۏدئرن بیر قایدا قاچېشې دېر؛ بئله‌لیک’له پۏست-مۏدئرن مئتافیزیک ایلکان قهرمان‌لاردان فرقلی اۏلاراق، سؤز مرکزلی حیکایه اؤته‌سی، کیشی یا قادېن اۏلورسا دا، کاراکتئرلرین جینسیندن قاچماسې مۆمکۆن دَڲیل. نه‌دن کی چېلپاق بیر یازې” اۆچۆنجۆ جینسی “، یانې قادېن‌لېق و یا کیشی‌لیڲین کؤک‌لری اۆزه‌رینده عمله گلَن اۆستۆن اینسان‌لېغې سرگیله‌ییر. ” کیشی و قادېن ” یۏل‌لارې ایزله‌یه‌رَک جینسيَّت‌لردن گۆنده‌لیک‌لره کئچیبلر. ” ایزدن اؤته (transsendental) و یا ایزدن اؤته اینسان ایزدن اؤته سؤز مرکزلی دۏغالار ألده إده‌رَک بللی‌جه اینسان‌لېغې آختارېر.باشقا بیر مقام بو دېر کی، دؤرد اؤلچۆسۆ “اوزونلوق، گئنیش‌لیک، هۆندۆرلۆک و چاغ” اۏلان بلینگه قورولوشو وار‌لېغې کئچیجی و اۏیلاق اۏلاراق گؤرۆر، بونا گؤره بیر سؤز یازې‌سې کسگین‌لیک’له بَلیرمیش بیر یئر-چاغېن ایچینده باش وئریر.
بئشینجی حیصّه‌یه گؤره، سؤز مرکزلی مئتا-حیکایهنین تۏپلوسو، ترکیب حیصّه‌لری‌نین بیرگه آرتېرماسې‌نېن سۏنوجو دېر، بورادا یازې‌نېن آخېنتې‌سې فۏرما پرۏسئسینه گؤره ساده و إحاطه‌لی دیر، بونا گؤره یازې‌نېن بیر حیصّه‌سینی آیېرېب یا دا باشقا حیصّه‌لره بؤلمک هئچ واخت مۆمکۆن دَڲیل. یازې‌نېن تمل یاپې‌سېنداکې اۏلاناقلې عۆنصۆرلرین هر بیری “چاغ، یئر، فۏرما، مَضمون و بونلار کیمی.” باخېمېندان بۆتۆن یازېنې مۆمکۆن قَدَر سئچیجی اۏلاراق یئرلَشدیرمک اۆچۆن، یئرلَشدیریلدیڲی یازې‌لار کؤچۆرۆلدۆ. سؤز مرکزلی بیر یازې‌دا اۏلدوغو کیمی، ایچینجه‌لرین اویقونلوغو و بیرینلشمه‌سی إله دیر کی، یازېداکې “؟ -، -! -… و …” کیمی سیمگه‌لردن بئله یئرسیز ایشله‌ده بیلمَز و یا اۏلا بیلَر اۏنلارې حرکته گتیره، چۆنکی، بیزیم فیکریمیزجه، بو سؤز قورولوش‌لارې بئله سؤزۆن ساده داییره‌سی‌نین سلطنَتینده گؤرۆنۆر و هر بیری “آنلام داشېیان واراۏلوش” سؤزلری‌نین تاریخی یادداشېندا اۏلان دۏغالارېن واراۏلوشونا صاحاب اۏلان بَلیرمیش بیر آنلام ایفاده إدیر. “بونلار قئید إدیلدی و سیویل تۏپلومداکې وارلېق‌لارېنا بیرباشا آشاغېلاما چرچیوه‌سینده اۏردو‌لارېن قارالماسې کیمی دالدالانېب سیلینمه‌سی، یئرلریندن گؤتۆرۆلۆب سیلینمه‌سی و یا سایېلماماسې چۏخ ایشلکلی (multi-function) بیر یازې‌نېن سؤزجۆک و قورولوشو دېر.”
“سؤز مرکزلی مئتا-حیکایه” نین بیر-بیرینه بنزَر، توتار‌لې و بنزَر‌سیز بیر بۆتؤو مئیدانا گتیرَن اۆچ چۏخ اۏخشار تاماملایېجې (component) وار، چۆنکی بو اۆچۆ بیرلیکده ایشله‌یه بیلَر، اۏنلارېن بیرگه آرتېرماسېنا شعرین بلیرله‌ییجی تطبیقی بیزی شعر و حیکایه تاماملایېجې‌لارېن بیرگه آرتېرماسېنا، بدیعی أدبیات‌دان اؤن ایزینتی‌لره، داها سۏنرا ایسه بۆتۆن ایدئۏلۏژی‌لرېن و أدبی اؤلچۆلرین اؤن ایزینتی‌لرینه سؤز یؤنۆملۆ و چېلپاق یازې‌سېنا داها دریندن آشماغېمېزا آپارېر. اۆچ دئیینگه‌میز بونلار دېرلار:
قېسّانېلمامازلېق، بَلیرمیش إدیله بیلمه‌مه‌سی و أن اینکیشاف إتمیش بیلگی‌سایار إفّئکئت‌لری ایله بئله اۏینانېلمامازلېق.
بو اؤزل‌لیک‌لرین اۆچۆنۆ ده نظره آلساق، پۏست‌مۏدئرن مئتا-حیکایه‌نی سؤزه أساسلانان مئتا-حیکایه‌د‌ن آیېرماغېمېز بیر دؤنۆش نؤقطه‌سی دیر، چۆنکی هر گۆن پۏست‌مۏدئرن اۆسلوبدا و اۏنا باغلې یازې‌لاردا، سرگی‌لَنَن سئناریۏلار و پیئس‌لر گؤرۆرۆک. و یا اۏنلارې بَلیرمیش إدیله بیله‌ریک.
بَنزَرگه‌لر / Bənzərgələr
آیېنجار / آیهان میانالې (حیکایه)
قارا اؤرتۆکلر / آیهان میانالې (حیکایه)
إلیمیزدهکی یاد بیزلر! / آیهان میانالې (حیکایه)
اؤرگتمنلر گۆنۆ / آیهان میانالې (یاشانمېش حیکایه)
کئچمیشین باغرې چاتلایېر / آیهان میانالې (حیکایه)
گلیمسیز اؤگئی یازار / آیهان میانالې (حیکایه)
اؤزدن بیرآز اۏیانا / آیهان میانالې (یاشانمېش حیکایه)
قارا قوزو / آقوستۏ مۏنتئرۏسۏ (چئوری قېسا حیکایه /…
دارېخمالارېم بیر داها یاشلاندې / آیهان میانالې (آنېلار)
DƏYİŞİK DÜNYALARIN FİLOSOFU
Yazar: Araz Əhmədoğlu
İnsan bəlkə də insan olduğu üçün epistemoloji ağacına dırmaşdığı andan uçmağdan qovulur. Bu onun öz istəyi dir: “Maraqlanmaq, sorqulamaq, axtarmaq, araşdırmaq və hər nəyin nəlik, necəlik və niyəliyini bilmək haqqım dır.” Bu doğallıq’la insan zaman boyu özünü, çevrəsini və yaşadığı dünyasını tanımaq üçün yola çıxıb təməl bilikdən başqa miflər, dastanlar, tarix, fəlsəfə və ədəbiyyat kimi biliklər yaradıb. İnsan biliyinin sınırlarını, qaynağını, və doğasını araşdıran biliyə fəlsəfə elmində epistemoloji deyilir. Epistemoloji metafiziks, məntiq və əxlaqiyyat ilə yanaşı fəlsəfənin dörd qolundan biri dir. Yunan filosofu, Aristotel (384- 322 m.ö.) da belə bir fikri var imiş. Onun fikricə fəlsəfə heyranlıq ya mat qalmaqla başlar. Demək olar bütün insanlar yaşadıqları dünyanı anlamağa çalışar. Onlardan çoxu araşdırmaqlarına anlam vermək üçün çeşitli nəzəriyyələr quraşdırar. Ona görə ki dünyanın çoxlu yönləri asanlıq’la açıqlamağa gəlməz. Ama hər halda bu nəzəriyyələr üst-üstə yaşadığımız dünyanı, ha belə insanın özünü düzgün tanıyıb anlamaq üçün insan çabası dır.
Biliyin bütün qolları, istər fəlsəfə, tarix, dini biliklər kimi humanitar biliklər olsun, istər hünər olsun, istər fizik, kimya, bioloji və riyaziyyat kimi təməl elmlər olsun, hamısı bəşərin çeşitli sorqularını yanılayan yollar dır. Bu biliklərin bunca çeşitli olduğuna baxmayaraq, hamısının hədəfi insanın gəlişməsi və insanlıq zirvəsinə çatmaq üçün insanın öz əlilə cızdığı yollar dır. Biliyin bunca fərqli qollarına düzən verən isə “Söz” dır. Çünki bütün bu biliklərdəki açıqlamalar və bir söz’lə, insan düşüncəsi sözcüklərdən törənən cümlələr dir. Bu baxımdan ədəbiyyat onca çeşitli biliklərin uzmanlarını bir araya gətirib bir masa çevrəsinə toplaya bilən güc sayılır. Bəlkə bir sorqu bu durumu daha aydın açıqlaya bilər. Amerikalı riyaziyyatçı və biokimyaçı D. M. Rinç-i çox oxuyan var yoxsa Can Ştaynbek-i? B. Russel-i çox oxuyan var yoxsa Şekspiri? Haydgeri çox oxuyan var yoxsa Herman Hesse-ni? Mendelyev-i çox oxuyub tanıyan var yoxsa Tolstoyu? Əl-Kaşi (1380-da Kaşan şəhərində doğulub, 1429-da Səmərqənd-də vəfat edən münəccim və riyaziyyatçı alim)-ni çox tanıyan var yoxsa Füzulini? Cavab əlbəttə aydın dır.
Bu arada bəzi araşdırıcılar biliyin başqa qolları arasında körpü qurub bəşər çabasının gücünü birləşdirməkdə böyük rol oynayır. Onlar tənqidçilər dir. Özəllik’lə də ədəbi tənqidçilər bu yolda daha böyük rol oynayır. Fəlsəfə və ədəbiyyat biliklərinin hər ikisində fikir sahabları olanlar ədəbi nəzəriyyə və ədəbi tənqidi fəlsəfənin qaynaqlandığı ocaq hesab edirlər. Bir çox filosoflar özləri eyni halda ədəbiyyatda böyük qələm sahabı olublar, Omberto Eko və J. P. Sartr kimi. Bir çoxu da ədəbi nəzəriyyədən filosofluq məqamına çatıblar, Lakan və Derida kimi. Hər halda bu bilik adamlarının ortaq nöqtəsi onların həm fəlsəfə, həm ədəbiyyat və eyni halda başqa elmlər ilə dərin bilikləri dir. Bşqa sözlə’lə dünya səviyyəsində qəbul olmuş ədəbi tənqidçi olmaq üçün biliyin bütün qollarında külüng sındırmaq ən vacib ortamlardan biri dir. Bu bilik istər istəməz qələm sahabının yazdığı hər bir sətirdə özünü görsədəcək.
“Meta-hikayənin Dəyişik Qolları” adlı məqaləni oxuyanda siz bu qələmin dərin fəlsəfi, ədəbi nəzəriyyə, ədəbi tənqid, məntiq, epistemoloji və ədəbiyyat bilgisini aydıncasına mətnin hər cümləsində görə bilərsiniz. Bu məqalə yaxın gələcəkdə bizim öz biliyurdlarımızda sanballı bir ədəbi nəzəriyyəsi dərslik kitabının muştuluğunu verir. Əlbəttə bu muştuluq vətən qayğısı ilə yaşayan bütün insanların göylünü açıb gözünü işıqlandıran bir xəbərin elçisi dir.
Bu məqalə yalnız əlifbanı bilib ana dilində bir-iki qoşma, ya ürək sözü yazan bir kimsənin oxuya biləsi bir mətn heç vaxt ola bilməz. Oxucuya ağır gələn mətnin içində onlarca yeni sözcüklər dəyil. Hər bir mətni oxumaq üçün – oxucunun sözcük biliyindən asılı olaraq – yeni sözcüklərin meydana çıxması doğal bir sorun dır. Bu sorun sözlük ilə çözüləsi dir. Ancaq bu mətni anlamağın çətinliyi daha dərinliklərdən gəlir. Akademik səviyyədən yuxarı bir dilçilik biliyi başda olmaq’la, oxucu ədəbi nəzəriyyələr və fəlsəfə ilə də tanış olmalı dır. Bir söz’lə, gəlcəkdə kitab olan bu məqalə gələcəyin ədəbiyyat, fəlsəfə və başqa insani biliklərin örgətmənləri, örgənçiləri və uzmanları üçün yazılmaqda olan sanballı bir əsər dir. Ancaq ilgilənən bəzi dostlar üçün bu məqaləni sadə dildə açıqlamaq yararlı ola bilər.
Postmodern ədəbi nəzəriyyədə “Meta hikayə” hikayə içində hikayəyə və rəvayətin varlığından söz açır. Romanlar da N. Mənzuri-nin Avava romanı meta-hikayənin şah əsərlərindən sayılır. Ayhan Miyanalı-nın “Özdən bir az oyana” adlı hikayəsi də bu janrdan dır. Hər yazar yaratdığı – əsələrindən asılı olaraq – bir filosof olmasa da, fəlsəfi düşüncələrin meydanı kimi baxıla bilər. Meta-hikayə yazarı yalnız ədəbi-bədii estetika amacına çatmaq üçün yazılmış bir əsər dəyil. Bu janrda özəl düşüncə sahabı olan bir yazıçı gündəliyin alışqın sınırlarından ötəyə keçə bilməyi oxucusuna çatdırmağa çalışır. Ələbəttə burada duyquları hərəkətə gətirməkdən məqsəd daha çox düşüncələri hərəkətə gətirmək dir. Belə bir yazarın amacı bər-bəzəkli bayram oyuncaqlarının gözqamaşdırıcı çəkisi və popolisti adsan qazanmaq dəyil. Belə yazıçılar Diyojen-lik edib gündüzlər əllərinə çıraq almaq’la insan axtarır. Sizcə bundan böyük fədakarlıq ola bilərmi?
Biz bu məqalənin oxucusu olaraq səbirsizlik’lə o əzəmətli kitabın yolunda boynu bükük oturub günləri və dəqiqələri sayaraq gənc filosofumuzun ömrünə də dua etməyi unumayacağıq.
5 Dekabr/2020, Xoy.