یئنی قاپې Yeni Qapı یئنی قاپې، یئنی باخېش دېر تۆرک دۆنیاسېنا
کئچمیشین باغرې چاتلایېر / آیهان میانالې (حیکایه)
سؤزلرین باغرېنا هئچ دۆشۆنمَزدن، إوه کئچیب، دووارلار’لا دردلَشیرم. بیرآن اؤزۆمۆ ایتیریب، آسېلې قالېرام. اؤزۆمه گلیب، گۆزگۆ قارشې‌سېندا دورورام. پاسلانمېش چرچیوه‌نین قېرمېزې لکه‌لری، گۆزگۆنۆ اؤرتۆر. گۆزگۆنۆن شۆشه‌سی چاتلایېر. اۏ پاس‌لارېن دیبینده، اۏ چات‌لارېن آلتېندا‌کې چاشقېن بیر آدام، سانکی نه‌سه آختارېر. اۏ چات‌لارېن دیبینده هر یئری دومان بۆرۆیۆر. اؤزۆمۆ اۆشۆمه‌ڲه باشلایېرام. کۆلَک پنجره‌دن اۏتاغا گلیر. کۆلَک پنجره‌نی سیلکه‌لَییر. پنجره‌نین آرخاسېندا کۆلَکده آغلایان بیر اوشاغېن سَسینی، سانکی چۏخدان دېر إشیدیرَم. قولاق‌لارېم باشلایېر چاشماغا، آردېندان اؤزۆمده بۆزۆلۆرم. قولاق‌لارېم دۏغرو إشیدیر. سانکی بیر کؤرپه‌نی إشیکده اؤز باشېنا بوراخېبلار. کؤرپه‌نین سَسی هر آن داها یۆکسه‌لیر. بیر سَس قولاغېمدا پېچېلداماغا باشلایېر. باشېمې أل‌لریمین آراسېندا توتورام. باشېمې سېخېرام. بۆتۆن بَدَنیم تیتره‌مه‌ڲه باشلایېر. دووارا سؤیکه‌نیرم. باشېمې ترپه‌دیب یئره اۏتورورام. نه واخت کۆلَک ساکیت‌لَش‌سه، آغلاماق سَسی ده دایانېر. دورقونلاشېرام. یاتماق ایسته‌ییرم. دۆشۆنمک ایسته‌میرم. بیری سۆرکلی منه باخېر. آدېم‌لارېمې سایېر. نفسیمی ده عئینی. شاختانېن سېزې جانېما هۏپوب، ایستر-ایسته‌مَز تیتره‌ییرم. پرده‌لر چکیلی حیکایه‌سینی یازماغا باشلایېر. گئجه دیر، یۏخسا گۆندۆز؛ اۏنو دا بیلمیرَم. اوزون سۆرَج دیر قاران‌لېقدا یاشایېرام. سئویل قاران‌لېغې سئومیردی. یاغېش یاغېر. یاغېش سېنان شۆشه‌دن، پنجره تیکیشیندن اۏتاغا گیریر. کۆلَک ألیمین جېزېق‌لارېندان کئچیب، ألیمین یاراسېندا یووا قورور. نییه قاران‌لېق قاران‌لېقدان بو قَدَر فرقلی دیر؟ قبرین دیبینده‌کی قاران‌لېق بو اۏتاغېن قاران‌لېغېندان نییه فرقلی دیر؟ بو اۏتاغېن قاران‌لېغې، جنازه‌سینی ألیم’له قبیره قۏیدوغوم قبیرین قاران‌لېغېندان فرقلی دیر، اۏ قاران‌لېغې گؤرَن کیمی، قۏرخوب، جنازه‌سینی یوخارې‌دان قبیره آتدېم. نه قۏرخمالې ایدی بو قاران‌لېق!
سئویمین کیرپیک‌لری‌نین آرخاسېندا‌کې قاران‌لېق، مزارېن آلتېندا‌کې قاران‌لېقدان فرقلی ایدی. قالخېب گئدیب یئمک ماساسې‌نېن آرخاسېندا اۏتورورام. باشېمې ماسانېن اۆستۆنه قۏیورام. سوووزورام. ماسانېن اۆستۆنده‌کی سو ایستیکانېنا دوموب باخېرام. سو ایستیکانېندان باخدېقدا سئویمین چکدیڲی رسم ایسلانېر. باشېمې قالدېرېرام. سۏیودوجونون قاپې‌سېندا ایلیشیب قالا‌ن رسم أثرینه باخېرام. من، سئویل و سئویم رسمده أڲلَشمیشیک. رسمده أل‌لریمیز بیر-بیرینه تۏخونوب کیمی گؤرۆنۆر. دئدیڲی کیمی جَنّت اۏلان یاشېل بیر یئرده. قالخېب سۏیودوجویا سارې گئدیرم، سۏنرا بیردن-بیره باشېم گیجه‌لیر. رسم یان-یؤوره‌مده فېرلانان کیمی منی تۏولایېر. رسمین یان-یؤوره‌سینده فېرلانېرام. ماشېن قاردرئیل‌لره دَڲیر. سئویم یوخلایېب. سئویل قېشقېرېر، باشېم ماشېنېن اؤن شۆشه‌سینه دَڲیر. ألیم ایستیکانا تۏخانېر. ایستیکان یئره دۆشۆر. ماشېن دره‌نین دیبینه قایېر. آغاج‌لارا دَڲیر. آیاق‌لارېم قېرېلان شۆشه‌لرین اۆستۆنه گئدیر. آیاق‌لارېمېن آلتې قانایېر. گئری قایېدېب سئویمه باخېرام. کیرپیک‌لری‌نین آرخاسېندا‌کې قاران‌لېق، ماشېن سۆردۆڲۆم گئجه‌دن داها آرتېق قارا دېر. قولاغېندان قان سۆزه‌رَک، سارې سېرقا‌لارېنې قېزاردېر. مطبخده یئره دۆشۆرَم، دره‌نین دیبینی آغېر بیر سَس‌سیزلیک بۆرۆیۆر. مطبخین یئری قېرمېزېیا چئوریلیر. کئشکه کیمسه منی تاپېب بئیینیمه سیلاح دایاسېن. یۏخ’سا بۏروسونو آغزېمېن ایچینه قۏیوب قېشقېراردې: سوس و یئرینده قال، یۏخ’سا تَتیڲی چکه‌رَم. کئشکه أمر إدیب فرمان وئرن اۏلسایدې. دوردورماغا بیر فرمان کیمی.
بئله دۆشۆنۆرم کی هر بیر حرکت و یا إتدیڲیم هر ایش، یا دا وئردیڲیم قرارلار، دورومو اۏلدوغوندان دا داها پیس إدیر. سانکی هر زامان بونو إتمیشم. بونا گؤره بیر هفته سۏنرا خسته‌خانادان إوه گلنده، إوی ترک إتدی. یَقین کی، آتاسې‌نېن إوی تبریزه گئتدی. نه‌دن کی بو هۆندۆر شَهَرده، کیمسه‌میز یۏخ ایدی. بیر سؤز دئمه‌دی. منه باغېرمادې و منه إله عذاب وئرن بو دېر. ساده‌جه منه باخدې. سانکی من گۆناهکار ایدیم و نه بیلیم اۏلا بیلردی کی گۆناهکار سایېلام. سئویمین اۏتاغې‌نېن قارشې‌سېندا دورورام. اۏتاغېن قاپې‌سېنې آچاندا، اۏتاغېندا آسېلان دمیر زنگی‌نین سَسی اۏتاقدا إشیدیلیر. جیرینگ جیرینگ. زنگین سَسی بئینیمده سَس‌لَنیر. سَسی قولاق‌لارېمدا اۏ قَدَر یۆکسک اۏلور کی، قولاق‌لارېمې أل‌لریم’له توتماق مجبورلوغوندا قالېرام. اۏ قَدَر کی، باشېم آغرېیېر.
اۏتاق لاپ قاران‌لېقدا بۏغولور. آیاغېم یئرده‌کی قۏلچاغېن اۆزه‌رینه کئچیر. اۏتاغېندا ماهنې سسی جالانېر. هئی ماهنې تکرارلانېر. ایکی دفعه، یا دا اۆچ دفعه. منی قَهَر باسېر. اۏتاغېن لامپاسېنې یاندېرېرام. اۏتاغېن گۆزگۆسۆنۆن یانېندا، منیم’له سئویل-سئویمین بؤیۆدۆلمۆش شکلی‌نین أڲلَشدیڲینی ایزله‌ییرم. تام سئویمین بیر یاشلې‌لېغې. آتا سؤزجۆڲۆنۆن ایلک دفعه دئدیڲی گۆن و بیز، یانې سئویم’له من، بو گۆنۆ قوتلایېب قئید إتدیڲیمیزی خاطېرلایېرام. بیر فۏتۏشکیل ایله بو گۆنۆ، بو ثانییه‌نی چکیب ساخلاماق ایسته‌ییردیک. هئچ بیلمه‌ییردیک کی نئچه واختدان سۏنرا، فۏتۏشکیل گۆزگۆنۆن یانېندا یئرلَشیب، سئویمی ایتیره‌جه‌ییک. و بو شکیل هئچ بیر زامان بیزیم اۆچۆن سئویم اۏلمایاجاق. یئنی‌دن کؤرپه‌نین آغلادېغېنې إشیدیرَم. پنجره‌نین یاخېن‌لېغېنا گئدیرم. بیر چینار آغاجې‌نېن بوداق‌لارېنا باخاراق. یالنېز ساغا فېرلانان، سۏلا دؤنن، فېرلانان و یاغېشا باتمېش آسفالتېن اۆستۆنه دۆشن بیر یارپاغا باخماق؛ بورایا سپه‌لَنمیش باشقا سارې یارپاق‌لارېن یانېندا، لاپ إله اۏرا‌دا. کیچیک بیر قېز إوین تام قارشې‌سېندا، خیابانداکې چینار آغاجې‌نېن آلتېندا دوروب، اۏ بالاجا قېز گؤره‌سن سئویم دَڲیل‌می؟! گؤدَکچه‌سی‌نین بۏیاغې، قېرمېزې رنگده دیر. تام سئویمین گؤدَکچه‌سی‌نین بۏیاغېندا. قایېدېب سۆرعت’له إنیرم. پیلله‌کن‌لردن جۆت-جۆت یوخارې إنیرَم. کۆچه‌یه چاتېب اۏنون اۏلمادېغېنې حیس إدیرم. کیمسه آغاجېن آلتېندا دَڲیل. کۆچه‌ده کیمسه یۏخ دېر. دیرَکده‌کی ایشېق‌لار، ایشېلدایېب، ایشېق ساچېرلار. نفس‌لریم اۆزۆمۆن قارشې‌سېندا بیر آن‌لېق بولودلانېر، سۏنرا یۏخ اۏلور. سۏنرا یئنی‌دن گیجه‌لیرَم. آغاجېن یان-یؤوره‌سینده فېرلانېرام. آغاج دا یان-یؤوره‌مده فېرلانېر. سئویمه دوموب باخېرام، سئویل یاواشجا گؤزلرینی آچېر. آیاق‌لارېم یارپاق‌لارېن اۆستۆنه سۆیرۆشۆر. سئویل، سئویمی گؤرۆر، قېشقېرېر. سئویمی أل‌لریم’له گؤتۆرۆب قالدېرېرام. یۏلا سارې گئدیرم. کیمسه یۏلدا دَڲیل. یۏل دومانلې دېر. بیر ماشېن آیاق‌لارېمېن اؤنۆنده ساخلایېر. باشېنې پنجره‌دن چېخاردېب سؤیۆب، یۏلونا داوام إدیر. یۏلون اۏرتاسېندا دیز چؤکۆرم. باشېمې گؤڲه قالدېرېب قېشقېرېرام. یاردېم! منیم کیمی بیری‌سی، سس‌لَنیب سسی باتېب محو اۏلور؛ اۏ دا یاردېم اۆچۆن باغېرېر! دووارا سؤیکه‌نیرم. کؤرپه‌نین آغلاماق سَسی قولاغېمې بۆرۆیۆر. اینسان‌لار یان-یؤوره‌می توتوب، سَس‌لری آرې‌لارېن وېزېلتې‌سې کیمی قولاق‌لارېمدا پېچېلدانېر. اینسان‌لار اؤز ایش‌لری‌نین آردېنې توتماق اۆچۆن، یۏخ اۏلورلار.
گؤزلریمی آچاندا لامپانېن ایشېغې گؤز‌لریمه دۆشۆر. سئویل سَحَردن بری، سئویمین اۏتاغېنا گیریب، هئچ إشیڲه ده چېخمایېب. إوی آغېر بیر سَس‌سیزلیک بۆرۆیۆب. نهقَدَر چاغېرېرام، اۏندان بیر یانېت گلمیر. باشېنا بیر اۏیون گتیرمه‌ڲیندن قۏرخورام کی. یومروغوم’لا سئویمین اۏتاغې‌نېن شۆشه‌سینی سېندېرېرام. ألیم پارچالانېب، قانا بۆرۆنۆر. یئرین اۆزه‌رینه قان تؤکۆلۆر. قېرېلان شۆشه‌لرین اۆزه‌رینه تؤکۆلۆر. سئویل ایسه اۏتاغېن بوجاغېندا اۏتوروب هئچ چؤنۆب باخمایېر. اۏتاقدا سئویمین گۆلۆش سَسی إشیدیلیر. سئویل تئلئفۏنونون إکرانېنا دوموب. نه قَدَر ایره‌لی‌له‌سم، گۆلۆش سسی اۏ قَدَر یۆکسک اۏلور. سئویمین اۆچۆنجۆ آد گۆنۆنۆن فیلمینه باخېر. أل‌لریمین قانې، آیاق‌لارېمېن اۆستۆنه داملایېر. چیڲین‌لری تیتره‌ییر. بیر سؤز دئمیر. من ده بیر سؤز دئمه‌ییب، هَمَن یئرده اۏتورورام. دووارا سؤیکه‌نیرم. سئویلین گئدیشیندن اۏن گۆن کئچیب. ایلک اۏن گۆن‌ده یئنی‌دن ایچمه‌ڲه باشلامېشام. ایلک گۆن ایکی ایستیکان، سۏنرا دؤرد ایستیکان. سۏنراکې گۆن آلتې ایستیکان. إرته‌سی گۆن شۆشه‌ده‌کی قالا‌ن ایچگینی باشېما چکیرم. اۆره‌ڲیم ایچگی ایسته‌ییر. دۏلاب‌لارې نهقَدَر آختارېرام، ایچمک اۆچۆن بیر شئی تاپا بیلمیرم. شۆشه‌نین دیبینده بیر قورتوم بئله یۏخ دېر. یوخو گؤرۆرَم، یانې یوخلادېغېما دۆشۆنۆرَم. چۆنکی بیردن قار’لا دۏلو بیر دۆزَن‌لیکده دایانمېشام. هر طرفی قار اؤرتۆب، باسدېرېب. گۆن دۏغان یئری‌نین دیبینه‌جن آغ بۏیاقدا دېر. دیزه‌جن قارا باتمېشام. قارشېمېز‌دا یالقېز بیر چینار آغاجې وار. قار بوداق‌لارېنې اؤرتۆب. بعضن بوداق‌لار بونجا قارېن آغېرلېغېنا دؤزه بیلمه‌ییب، قارلار ایسه یئره یېخېلېرلار. تام آغاجېن آلتېندا دایانان کیچیک بیر قېزېن آیاق‌لارې‌نېن یانېنا.
گۆنَش قارشېمدا دېر، ایشېغې ایسه دیم-دیک گؤز‌لریمه شاخېر. گؤزلریمی ألیم’له ایشېغېن شاخېنتې‌سېندان قۏرویورام. گؤزلریمی قېیېب آغاجېن آلتېندا دایانان قېزا باخېرام. بورادان یالنېز پئنجه‌ڲی‌نین رنگی بیلینیر و قېرمېزې پئنجَک گئیینیب، آغاجا سارې گئدیرم. آتدېغېم هر آددېمدا دیزه‌جن قارا باتېرام. اۆزۆم’له قارېن اۆستۆنه دۆشۆرَم. اۆزۆم سۏیوقدان سېزلایېر. قار ألیمین یاراسېنا کئچیر. قالخېب دۆز قاباغا باخېرام. چینار آغاجې‌نېن آلتېندا. سئویم آغاجېن آلتېندان ترپنمه‌ییب. آیاق‌لارېمې قارېن آلتېندان چېخاردېب، بو دؤنه داها یئیین قاچېرام. هاوانېن شاختا‌سې سینه‌مده یئرلَشیر. آغاجا چاتدېغېمدا، اۏردا اۏلمادېغېنې باشا دۆشۆرَم. باشېمې چئویریب بۆتۆن دۆزن‌لیڲه باخېرام. قار’لا دۏلو اۏ دۆزَن‌لیکده، کیمسه یۏخ دېر. گؤزلرین گؤره بیلدیڲی نؤقطه‌یه‌جن یالنېز قار و قار وار. هئچ بیر آیاق ایزی اۏلمازدان. قارغا دۆزَن‌لیکده قېشقېرېر. اۏ قَدَر یۆکسک قېشقېرېر کی، قولاق‌لارېمې أل‌لریم’له توتماق مجبورلوغوندا قالېرام. بیر دسته قارقا آغاجېن بوداق‌لارېندا اۏتوروبلار. سَس‌لری اۏ قَدَر یۆکسک دیر کی، من اۏیانېرام.
بَدَنیم تر‌لی دیر، جانېم اۆشۆیه‌رَک باشېم فېرلانېر. کۆلَک پنجره‌نی آچېب. هر کۆلَک أسنده پرده‌لر ترپه‌نیب، دوردوغوم یئردن، یالنېز چینار آغاجې‌نېن بوداق‌لارې گؤرۆنۆر. آرتېق سنین إوین اۏلمایان بیر یئرده، اۏیانېق کابوس‌لارې، گئجه‌نین گؤوده‌سینده‌کی کابوس‌لار کیمی، نهقَدَر چتین، نهقَدَر آجې دېر. قاپې-باجاسې سنه بونو دئییرلر کی، بوراسې آرتېق سنین إوین دَڲیل. من ایچگی ایسته‌ییرم. آیاغا قالخېب إشیڲه چېخېرام. دیره‌ڲین لامپاسې یاندېرېلېبدې. خیاباندا آزاراق اینسان‌لار’لا راستلاشماق اۏلور. کۆچه‌نین آسفالتې یاغېش’لا ایسلانېب. کۆچه‌نین باشېندا دایانان بیر اۏغلاندان ایچگی آلېب، پئنجه‌ڲیمین جیبینه قۏیورام. هردن ألیمی جیبیمه سالېب، اۏنا تۏخانېرام. هاوا سۏیوق دېر و پئنجه‌ڲیمین یاخاسېنې قالدېرمالې‌یام. ایندی ده یئنی‌دن گۆزگۆ قارشې‌سېندا دوروب، بو دؤنه یالنېز أبَدی ایچ‌سیز اۏلان گؤرۆنمَز بیر گۆمۆشه بَنزَر یئری گؤرۆرَم. مطبخه گئدیب، سۏیودوجونون قاپې‌سېنا یاپېشمېش سئویمین رسمیمی قۏپاردېرام. سئویمین اۏتاغېنا گئدیرم. رسمه مېرېدېب، باخېرام. سئویمین رسم إتدیڲی جَنّته دالېرام. قَهَرلَنیرم. آغاجېن یاشېل‌لېغېنا بیر داملا شۏرالمېش گؤز یاشېم دامېر. بۏیاق‌لارې یایېلېر. سئویمین یاراتدېغې رسمی، پنجره‌نین قاباغېنا قۏیورام. قۏلچاغې‌نېن سس‌لَندیره‌نینی دۏلاندېرېب، ماسا اۆستۆنه قۏیورام. سَسی اۏتاغېن سَس‌سیزلیڲینده قالانان اۏد کیمی فېرلانماغا باشلایېر. قالخېب سۏبانېن یانېنا گئدیرم. سۏبانېن قۏشومونو چېخاردېرام. قاز موسلوغونو آچېرام. شاختا پنجره‌دن اۏتاغېن ایچینه جومور. قالخېب پنجره‌نی باغلایېرام. خیابانا باخېرام، سئویم اۏرا‌دا، بیر آغاجېن آلتېندا دایانېب.
اۏتاقدا قازېن اییی یایېلېب. اۆره‌ڲیم ایچگی ایسته‌ییر. شۆشه‌نی، فینجانې ألیمده توتورام. دوردوغوم یئردن بیر دسته قارقا، آغاجېن بوداق‌لارېندا اۏتوروب، سَس‌لری هر آن داها یۆکسَلمکده دیرلر. کؤرپه‌نین آغلاماق سسی داها اوجالېر. سانکی بیر کؤرپه‌نی خیابان قېراغېندا بوراخېب گئدیبلر. بو آندا، یالنېز ایچمک ایسته‌ییرم.
هاوا قارانسایېر. اۆشۆیۆرم. گئجه اۏلور. یالقېزام….
2013/12/18 ساعات 04:48
کرج
Podcast: Play in new window | Download
بَنزَرگه‌لر / Bənzərgələr
آذربایجان، رۏمان و رۏمانتیزم / آیهان میانالې…
اۏ هله دیری دیر! / آیهان میانالې (حیکایه)
دیل و اۏنون ایچینده‌کی دیب‌سیز دۆنیا / آیهان میانالې
سئویم رۏمانېندان بیر پارچا / آیهان میانالې
سئویم رۏمانېندان بیر پارچا (2) / آیهان میانالې
آزادلېغېن دوروشوغو / آیهان میانالې (کؤشه یازې)
یازارلار و اینتیحار - إرنئست هئمینگوئی / آیهان میانالې
یارالې بوراخېلمېش اینسان‌لار / آیهان میانالې (کؤشه یازې)
ایکیدیللیلیک و اۏنون'لا ایلگیلی قۏنولار / آیهان…
Sevim atası özündə qalsın istəyir; içki ilə, düşüncələr ilə, çığır-bağır salmaq ilə özündən qopub qaçmasını deyil.
O körpə, atasının yaşamasını istəyir, hər bir nəfəsində saçlarının teli savrulsun istəyir, atasının issiliyi ona güc versin istəyir. Ondandır çınarın dibindən onu güdməsi.
Ölmək asandır; o, atası onun üçün savaşsın istəyir.
CILXA ƏDƏBİYYATIN ÖZÜ
Araz Əhmədoğlu
Ədəbiyyat hər hansı bir gözləntidən öncə zaman tozu altında soluxub unutdurulmuş insan duyqularını bədiiliyin sehri ilə canlandırmalı dır. Yenidən canlanmış duyqular insan üçün umud, güc və yaşam qaynağı dır. Bir yandan da, insan duyqularının canlanması ilə yanaşı yeni düşüncələrə, yeni yorumlara, yeni çözümlərə yol açır. Bu güclər və düşüncələr bütün elin duyquları və düşüncəsini hərəkətə gətirib birləşdirmək gücünə çatdıqda mifləşib elin güc qaynağı olan mifolojisini oluşdurur. Ama hər ədəbi bir əsər hər iki gözləniltini birlikdə daşımaq zorunda dəyil.
Nəsr ədəbiyyatın birinci amacı olaraq, əsəri oxuyan kimsələrin çoxu oxunuşun sonunda yazıçının yaşadığı duyquları yaşamalıdır. “Keçmişin Bağrı Çatlayır” hikayəsini oxuyanların bəlkə də çoxu hikayəni oxuyarkən, sözsüz, iliklərinəcən üşüyüb ağlayıblar. Bu baxımdan, əsər elə ilk addımdan dünya ədəbiyyatının adlım əsərləri ilə çiyin çiyinə yürüyən bir əsər sayılır.
Usta (professional) ədəbiyyatda “vicdan axarı” (stream of consciousness) adlı bir teknik var. Bu teknik obrazın beynindəki düşüncələrin axarı’yla olayları rəvayət edən bir metod dır. Bu teknikin adı birinci dəfə psikoloq, Viliyam Ceymzin araşdırmalarında yaradıldı. Bu metodun başqa adı “içdəki monoloq” (interior monologue) dır. Bu metod ya teknik dramatik monoloqdan fərqli dir. Burada obraz öz içində özünə danışır, ama dramatik monoloqda obraz tamaşaçıya üz tutub danışır. Vicdan axarında yazıçı oxucunu birbaşa obrazın içində sel kimi axıb gedən olayların içinə aparır. Əlbəttə bu seldən necə həzz ala bilmək oxucununun səviyyəsinə qalır.
Bu metodun böyük ustalarından Ceymz Coysun “Yulises”, Vircinia Vulfun “Dalovey Xanım”, Deyvid Lacın “Britaniya Muzeyinin Düşməsi” əsərlərini ad aparmaq olar. Ancaq bu qələmin daha çox sevdiyi əsərlər Şarlot Pırkinz Gilmanın “Sarı Duvar Kağazı” və Edqar Əlın Ponun “O Qara Pişik” adlı əsərləri dir. Əldə oxuduğunuz bu mətləb ingilis dilində yazılsa idi, ingilis dillilər bu yazının heç vaxt təəssüb ilə yazıldığını meydana atmazdı. O əsərləri oxuyanlar “Keçmişin Bağrı Çatlayır” hikayəsini oxuduqdan sonra dünya ədəbiyyatında tam yeni bir şah əsərin yarandığını onaylayıb sevinərdilər.
“Keçmişin Bağrı Çatlayır” hikayəsinin ədəbi dəyərlərini kəşf etmək üçün hiyanənin bədiilik meyarlarını incələmək gərəkir. Bu əsərin ən qabarıq özəlliyi onun biçimi dir.
Biçim (style) dil vasitələrindən məqsədyönlü şəkildə istifadə üsulu dır. Biçimləri örgənən dilçilik bölməsi biçim araşdırmaları (stylistics) adlanır. Biçim həm ümumi həm fərdi baxımdan araşdırıla bilər. Fərdi biçim baxımından Ayhan Miyanalı ana dilimizdə yazılan ədəbiyyatda tam özünə bir yol açıb. Bu biçim onun dərin dil biliyindən irəli gəlir. Yazıçının dil bilgisi özlərini fililoq ya linquist bilənlərin bütün biliyinə meydan oxuyan bir bilgi dir. Bu sözün nə qədər gərçək olduğunu zaman və zamandan irəli gələn ortam doğruldacaq. Ama canlı şahidi onun öz yaradıcılığı dır. Oxucu onun əsərlərindəki sözcükləri “İzahlı Lüğət”, “Azleks” və başqa sözcüklər ya saytlarda tapa bilməyəcək. Oxucu yazarın işlətdiyi yeni sözcüklərin anlamını yalnız Ayhan Miyanalının özündən örgənməli dir. Yazıçının hər əsərində oxucu ana dilimizin dərinliklərindən gələn kökləri, yeni doğma sözcükləri ilə tanş olub örgənir.
Bundan başqa fərdi biçim özünə özəllikləri var və əsasən, bir görkəmli şair və ya yazıçıya aid olur. Örnək üçün, Nəsimi biçimi, Füzuli biçimi, Sabir biçimi, Mənzuri biçimi. Fərdi biçim bədii biçimdə daha qabarıq şəkildə özünü görsədir. Fərdi biçim ayrı-ayrı sənətkarların ümumi dünyagörüşü, təfəkkürü ilə sıx bağlı dır. Ayhan Miyanalı yaratdığı əsərlərdə dilçilik, fəlsəfə, dünya ədəbiyyatı bilgisi, tənqid və riyaziyyat bilgisini ədəbəiyyatın bədiiliyi ilə bir araya gətirib tam yeni bir nsr yaradır. Bu nəsr yansılama dəyil. Ona görə də saydığımız biçimlər sırasına Ayhan biçimi də yeni bir biçim olaraq artırılır. Bu biçim elə güclü gəlir ki özünə bir ictimaii-tarixi ortam yetişdirməkdə dir. Yeni Qapı saytında biz dilimizi bu biçimdə yazan yeni nəslin gəlişməsini görürük.
Bədii biçim baxımıdan bu səkkiz paraqraflıq hikayə içində oxucu usta ədəbiyyatın bütün çalarlarını görə bilər. Burada bədii biçim çalarları həm fonetik, həm leksik, həm də qramatik səviyyədə özünü görsədir. Hikayənin mətnində alliterasiyon, assonans, təkrar və intonasiyon kimi fonetik obrazlıqları, epitet, bənzətmə, istiarə, şişirtmə, kişiləşdirmə və başqa bədii təsvir və ifadə vasitələrini görmək olur.
Örnək üçün, “Güzgü qarşısında dururam. Paslanmış çərçivənin qırmızı ləkələri, güzgünü örtür. Güzgünün şüşəsi çatlayır. O pasların dibində, o çatların altındakı çaşqın bir adam nəsə axtarır. O çatların dibində hər yeri duman bürüyür. Özümü üşüməyə başlayıram.” Bu mətndə oxucu “güzgü” simgəsi ilə tanış dır. Obraz iç dünyasına səfərə çıxır. Burada axtarış var. Çərçivədəki qırmızı ləkələr və güzgüdəki çatlar obrazın duyqularının şiddətinə, güzgünü yumruğu ilə sındırmasına və qanının çərçivəyə daşlanmasına istiarə dir. Güzgünün çatlarının dibindəki duman otağın soyuqluğu və obrazın ağzından çıxan buğdan hoflanmasını canlandırır. Yazar “Üşüyürəm”, ya “Üşünürəm” deyə bilərdi. Ama “Özümü üşüməyə başlayıram” dedikdə surreal bir tablo yaradır. Bu tabloda obraz ülvi (transcendental) səfərə çəxmağını üç sözcüyün anlamlı birləşimi ilə sərgiləyir. Eyni halda, bu cümlə əsərin – eləcə də ədəbiyyatımızın – zərgərlik vitrinindəki cəvahirin quruluşsuzluq (deconstruction) örnəklərindən ən parlağı kimi seçilir. Əsər bu baxımdan çox zəngin dir.
“Keçmişin Bağrı Çatlayır” hikayəsinin süjə və quruluşu özünə bir yaradıcılıq dır. Olayların xəritəsi olan süjədə yazıçı fiziki məkan və fəza olaraq baş obrazın evi ilə xiyabandakı olayları baş obrazın beyinindəki fəzaya sığışdırıb irəli aparır. Ama olaylar zaman düzəni ilə irəli getmir. Yazar geriyə işıq salma (flashback) tekniki ilə olayları sıralayır. İlk paraqrafda obraz niyə duvarlar’la danışır? Niyə güzgünü sındırır? Niyə özünü üşüməyə başlayır? Xiyabanda buraxılmış o körpə uşaq kim dir? Niyə orada buraxılıb? Küələk nə deyir bu evdən və bu adamdan əl çəkmir? Bu sorqular oxucunun beynində, eləcə də hikayədə gərilim (suspense) yaradır.
Bu gərilim bir böyük toqquşmadan xəbər verir. Toqquşma (conflict) isə ən gərgin durumda obrazın öz içində özü ilə meydana gəlir. Ama obraz ilə fiziki havanın soyuqluğu və ailəsi ilə də olduğunu canlandırır. Eyni halda bu toqquşmada baş obraza qarşı obraz yox dır. Çünki toqquşma baş obrazın öz içində öz duyquları ilə irəli gedən bir toqquşma dır. Və bu toqquşmanın böyük şahidləri sınıq güzgünün qanlı çərçivəsi ilə boşadılmış alkol şüşələri dir. Hikayənin sonu da bu toqqumanın məntiqi sonucu dır. Yazar oxucunu məntiqi bir çaşdırma (surprise) ilə sona doğru aparır. Baş obraz sobanın qazını açıb qaz otağında öz ölümünə hökm verir. O üzdən oxucu bu hikayəyə vurulur və olayların ardını örgənməyə tələsir. Bu usta və uğurlu ədəbiyyatın özəllikləri dir.
Obraz baxımından əsər yalnız bir obraz təqdim edir. Sevim, Sevil, baş obrazın yaşam yoldaşı, yoldan keçən adamlar hamısı baş obrazın duyquları dünyasında yaranıb onun vidan axarında gərgin bir daşqın, gərgin bir selin axarıyla baş alıb gedir. Yazar obrazı birbaşa və dolayısı təqdimatda oxucuya suna bilər. Ayhan Miyanalı Dolayısı təqdimatı seçir. O obrazın nə etdklərini oxucuya tamaşa səhnəsi kimi canlandırır. Obrazın davranışlarına dayanaraq onun duyqusal dünyasına varmaq oxucuya bir başqa həzz verir. Bu həzz obrazın yaşadığı acı və ağır anları yaşamaq duyqusu dır.
Uğurlu bir əsərdə obraz tutarlı, coşdurulmuş və ağılabatan olmalı dır. Baş obrazda bu özəlliklərin hər üçü də var. Bunabaxmayaraq, o bir yastı obraz dır. Yəni bir ya iki davranış’la obrazlaşdırılır; onu bir cümlədə yığış¬dırmaq olar. Belə ki, baş obraz maşınını aşırıb iki körpə uşağını bu təsadüfdə əldən verən ata içkiyə sığınır. Sonunda yoldaşı və həyatını da bu durumdan sonra itirir. Hikayənin başından sonunacan obrazın şəxsiyyətində heç bir dəyişmə olmadığı üçün o eyni halda bir durqun obraz dır.
Əsərin ana qonusu (theme) obrazın yaşadığı “vicdan əzabı” dır. Yazar bunu obrazın davranışı’la səhnələşdirir. Obrazın içindəki gərəgin duyqular, toqquşmalar, gərilim hamısı əl ələ verib oxucunu obrazın iç dnyasındakı seldə cumdurur. Bəlkə də Dostoyevskinin Cinayət və Cəzası kimi bir vəcdan məhkəməsi yaradır. Bu məhkəmədə hakim də məhkum da obraz özü dir. Oxucu isə obrazın yaşadığı əzabı onunla birlikdə təcrübə edir.
Hikayənin baxış açısı (point of view) isə birinci şəxs dir. Olaylar baş obrazın dili ilə rəvayət olunub irəli gedir. Eni halda əsli obraz da baş obraz dır. Birinci şəxs baxış açısı oxucuya olayların canlı şahidi kimi bir baxış yaradır. Sanki burada obraz özü hər nəyi etiraf edir. Olayları olduğu kimi obraz özü tərifləyir. Bu teknik isə hikayənin gərçəkliyini gücləndirir. Yazarı üslubu ya yazı biçimi də buna daha artıq qat verir. Bu durum isə oxucuda mükəmməl bir əsərin olaylarında yaşamaq təcrübəsinin həzzini göylərə qaldırır.
Əsərin daha güclü bir yönü işlətdiyi simgələr dir. “Qar”, “qış”, “külək”, “ağ”, “qırmızı”, “gümüşü”, “sarı” və “qara” rənglər bu tablonun soyuqluq və ölüm gücünü Əzrayilin Dəli Domrula anlatdığı kimi anladır. Hətta soyuducunun üstündəki uşaq nəqqaşısı da bu soyuqluqdan öz payını alır. Ev soyuq, xiyaban soyuq, qəbir soyuq, obrazın içi soyuq, və əlbəttə bu dünya çox qaranlıq bir dünya dır.
“Güzgü” bu hikayənin baş simgəsi dir. İnsan özünü kəşf etmək üçün öz içinin dəriniklərinə varmalıdır. Bu axtarışın simgəsi güzgü dir. Güzgü insanın vicdanı dır. İnsanın altbilik dünyasının qapısı dır. Gəncəli Nizamıdan tutdu, çağdaş inglis şair-yazarı Silvia Plaf da güzgü simgəsini öz əsərlərində işlətmişdir.
Duyqu (emotin) baxımından bu əsər inanılmaz dərəcədə duyqusal bir əsər dir. Əsərdəki duyquları oxucu baş obrazın vicdan axarındakı olaylar irəli getdikcə onun davranışları və yaşadıqlarından çox güclü səviyyədə ala bilir. Ama bu duyqular oxucuda özəl bir dərindüşüncəlik yaratmaq üçün qələmə alınmayıb. Buradakı qələm sadəcə obrazın dərdini və çəkdiyi vicdan əzabını oxucuya çatdırmaq üçün qələmə alınmışdır. Əsərin bədii nəsrinin gözəlliyi (esthetics) Fransız ədəbi məktəbinin “Hünər yalnız hünər üçün” bayrağını daşıyır. “Əsər sonnsuz dərəcəli gözəllikləri sunur, daha nə istəyirsən?”
Təxəyyül (Fantasy) baxımından da bu əsər çox güclü alınıb. Təxəyyülün sehirli gücü ilə yaşanmış bir olay nəsr dağının surreal başına elə gərçək (real) addımlar’la çıxır ki oxucu bütün əsər boyu təxəyyül gücü ilə yaranmış bir dünyada olduğunu belə onudur.
Dəyər meyarı (Scale of Value) baxımından hər ədəbi bir nəsri iki təməl prinsip ilə dəyərləndirə bilərik. Birinci, hər hikayə ya roman başlanğıc olaraq necə tam şəkildə əsli mənzuruna çatması ilə rəyə qoyulmalı dır. Bu prinsip’lə hikayə dünya ədəbiyyatının ən öncül və adlım əsərləri’lə tutuşdurula bilər.
İkinci prinsipə görə bir roman, uğurludur’sa, mənzurunun nə qədər önəmli olması ilə də rəyə qoyula bilər. Öncə vurqulandığı kimi, bu hikayə balalarını öz yanlışı sonucunda ölümə tapşırıb evini və eləcə də öz həyatını itirən bir atanın yaşadığı ağır vicdan əzabını anlatmağa çalışır. Gördük, yazar çox da ustalıq’la inanılmaz bir tablo yaradıb. Ancaq bu vicdan əzabına ortaq olub ağlamaqdan başqa bir dərindüşüncəlik yaranmır. Bu baxımdan bu gözəl hikayəni yorumlayıcı ədəbiyyat kateqorisində görmək olmaz. Ama “Keçmişin Bağrı Çatlayır” hiayəsi hər baxımdan nəsr ədəbiyyatda tam bir şah əsər kimi qalan bir əsər dir.
حکایه‌نی اوخودوم. دیلی و نثری آخارلی دیر. اوخوجو دا حیرت و حوزن یارادیر. بیردفعه اوخوماقلا راضیلاشا بیلمه‌دیم. بلکه ده من استعدادلی دئییلم. اودور کی، ایکینجی دؤنه اوخوماغی یئترلی بیلدیم. حکایه ده زامان دَییشیلیی، آجی اولایین تصویرلری قار و ظلمت سیمگه‌لری، یئرلی-یئرینده و اوستالیقلا گتیریلیب و اوخوجونو متنه وارماغی و اولایین نه درجه‌ده دراماتیک اولدوغونو تصویر و سسلرله ایفاده‌سی بو حکایه‌نین گوج نوقطه‌سی حساب ائدیرم. سوندا یازیچی‌یا اوغور دیله‌ییب، اینانیرام کی بوندان دا گوجلو نثرلری‌نین اوخوجوسو اولاجاییق.