یئنی قاپې Yeni Qapı یئنی قاپې، یئنی بير باخېشدېر تۆرک دۆنیاسېنا
آذربایجان، رۏمان و رۏمانتیزم / آیهان میانالې (کئچمیشین باغرې چاتلایېر کیتابېندان)
شۆبهه‌سیز کی، بعضی چاغداش دؤنم‌لرده حاکیم اۏلان، أساسن بیر نئچه پارالئل فاکتۏرون اۆرۆنۆ اۏلان رۏمانتیزم آخېنې، بیر سېرا چاغداش رۏمان‌لاردا میف‌لرین عکس اۏلونماسېندا، میفیک روایت‌لرین دیریلدیب، یئنی‌دن نظردن کئچیردیلمه‌سینده فیکیرلی-دۆشۆنجه‌لی ساحه‌لردن بیری سایېلا بیلَر.
بو دۆشۆنجه آخېنې بیر طرفدن تۆرک‌لره عایید اۏلونان جۏغرافیادا سئچیلمیش حؤکمدارلارېن رهبرلیک إتدیڲی خالق حرکات‌لارې‌نېن یئنیلمه‌سیندن سۏنراکې تاریخی اۏلای‌لارېن اۆرۆنۆ دیر، باشقا طرفدن ایسه یئنی اینکیشاف‌لاردان و یا چاغداش‌لېقدان مأیوسلوق تؤره‌ده‌رَک، بللی بیر دورومدان قایناقلانېر، هم ده فیکیریانا ایده‌آل‌لارېن دۆشۆش حیسّی؛ گۆجسۆزلَنمیش آذربایجان سۏیولو تۆرک کؤکنلی قاجار حؤکۆمتی‌نین یئنیلمه‌ڲی روس‌لارا قارشې پاسسیولشدی و تاریخی رۏمان‌لار یازېلماغا باشلاندې، سۏنرا بو أدبی هایقېرېش، بؤیۆک آذربایجانېن قوزئیینه یایېلاراق، چئشیدلی تاریخی رۏمان‌لار، کیتاب‌لارېن قېزېل، عئنی حالدا نیسگیللی صفحه‌لرینه قۏناق اۏلدولار.
تاریخی رۏمان‌لارېن و اۏندان سۏنرا میفیک رۏمان‌لارېن یئنی‌دن اۏرتایا چېخما‌سې، بو آتمۏسفئرین اۆرۆنۆ دیر. بو دوروم دیکتاتۏر و ایرقچی پهلوی حؤکۆمتی‌نین اۏرتایا چېخما‌سې و بو تۏرپاقدان باغېم‌سېز تۆرک کیم‌لیڲی‌نین آلېنما‌سې ایله اوزون سۆرَج بۏغوناق‌لېق ایله باسقې‌لاردا وارلېغېنې داوام إتدیریب، بعضن ده یازارلار گیزلیجه تاخما آدلار ایله أل‌یازما‌لاردا أثرلرینی نشر إتدیردیلر. اۏرتایا چېخان أثرلر آتمۏسفئره و اۏنون قورولوشونا بنزه‌ییر؛ چۏخ واخت اینانجېنې ألدن وئرمیش، بیر چئشید اۆزۆ قارالېق’لا تَخَيّۆلۆ گرچک‌لیکدن اۆستۆن توتان، گرچک‌لیکدن قاچماغا چالېشان نسلین أثرلری دیر. اۏنلار بو آغېر دوروم‌لارېنې اونوتماق اۆچۆن، اوشاق‌لېق‌لارېنا گئری دؤنۆش إدیب، ملک‌لر کیمی أفسانه‌لر دۆنیاسېندا اؤزلرینه رۏمانتیک بیر آتمۏسفئری یارادېبلار. آذربایجانېن قوزئیینده ده عئینی دوروم یاشانېردې و کئچمیش ساوئت رئژیمی، کۆتله آراسې بیر چئشید کسگین بۏغاناق یاشادېردې. سایېق قلَم‌لردن اینجارې آلېب، نفس آلماق حاققې بئله اۏنلارا وئرمه‌ییردی. اؤرنک اۆچۆن، ۱۹۷۳-نجۆ ایلده وییَن‌ده أثرینی “قۏربان سعید” تاخما آدې ایله ایله یایېملایان “علی و نینۏ” رۏمانې‌نېن یازارېندان آد آپارا بیله‌ریک، بونا باخمایاراق کی، یازارېن أصل آدې هله دیر کی بَللی اۏلمایېب. بیر سېرالارې بونو “یوسیف چمنزمینلی‌یـه”، بیر سېرالارې ایسه “أسد بَڲـه” عایید بیلیرلر. تک باشېنا “رۏمئۏ و ژولییئت” أثریندن نئچه قات اۆستۆن اۏلان و داها اؤنملی أدبی بیچیم‌لره مالیک اۏلان أثر، عئینی زاماندا، “دۏکتۏر ژیواقۏ” رۏمانېندان داها گۆجلۆ بیر قورولوشا مالیک دیر.
یازار بو أثرده نیسگیللی دۆشۆنجه‌لرین دالغاسېنې آذربایجانېن تۏپلوموندا إله یارادېر کی، آیدېن‌لارې دۆشۆنجه و دویقو قۏنوسوندا تپ-چئویر إدیب، ساوئت حؤکۆمتی‌نین وئنالیزم دویقوسونا دا مئیدان اۏخویور. ایکینجی دۆنیا ساواشېندان اؤنجه‌کی ایل‌لرده و قاجارلار دؤنه‌می‌نین سۏن آنې‌لارېندا زیروه‌یه چاتان آذربایجان میف دالغاسې‌نېن یۆکسه‌لیشی، آذربایجانېن أدبی اۏرتام‌لارېندا اؤزۆنه اؤزل یئر آلاراق، تۆرک‌لری کئچمیشده‌کی پارلاق و عظمتلی مدنیيَّت‌لرینه گئری دؤنمک دۆشۆنجه‌سینه دالدېرا بیلدی.
آما قاجارېن مۆحافیظه‌کار‌لېغې و میللی تۆرک کیم‌لیڲینده ایراق دورمالارې، فارس دیلینه و یازې‌سېنا اۆستۆنلۆک وئرمه‌سی ایله آذربایجانېن گۆنئیینده‌کی یازې صنعتینی، خالقېن گؤزۆنۆن قارشې‌سېندا سوسدوروب، بۏغوب، اونوتدورا بیلدی. قاجارلارېن داغېلماسېندان و “ریضا میرپنچ” حاکیمییَته گلیشیندن سۏنرا، بو قاران‌لېق آذربایجانېن گۆنئیینده داها آرتېق اؤزۆنۆ گؤرسه‌ده بیلدی. آما آذربایجانېن قوزئیینده‌کی دوروم بو طرفده‌کیندن قات-قات فرقلی ایدی و بو نه‌دَندَن ده اۏرا‌دا یازېچې‌لار طرفیندن آذربایجانېن گۆنئیینده‌کیندن داها چۏخ أثر قلمه آلېنېب نشر اۏلوندو.
آذربایجاندا بو أڲیلیم (میفین قوللانېمېندا رۏمانتیک أڲیلیم) ۲۴ آذر ۱۳۰۴-نجۆ ایل دؤولت چئوریلیشی و قاجار حؤکۆمتی‌نین سۆقوطو ایله سیموۏ‌لیک دیل داها دا گۆج‌لَنیر؛ نه‌دن کی “چئوریلیش ایقتیدار مۆخالیف‌لرینه، ضییالې‌لارېنا و آیدېن یازارلارېنا اۏلدوقجا بؤیۆک بیر گرگین‌لیک تؤرَتدی و اۏنلارې اینجاردان سالماغا باجاردې؛ بیر سېرالارې إعدام اۏلوندولار، بیر سېرالارې سۆرگۆنلۆڲه گؤندَریلدیلر، بیر سېرالارې دا دوستاغا قاپسانېلدېلار. آیدېن‌لاردان چۏخ سایې‌سې دا باتې اؤلکه‌لرینه و دۏغو بلۏکونا سېغېنېب، ایچه‌ریده قالا‌ن‌لار ایسه سوسماغا مجبور قالېب، أن آزې بیر نئچه نئچه ایل، دیل‌لرینی آغېزدا، قلم‌لرینی ایسه قېلېفېندا سوسدوردولار. اۏنلار یئنیلمه‌ڲه و آیرې‌لېغا اینانېرلار؛ بیر سېرالارې سایمامازلېغا قاپسانېب، سانکی بورالاردا یۏخ کیمی وارلارا تک کؤچ إدیرلر و بیر چۏخ‌لارې تۏز-دومان کیمی بۆتۆن ایزلردن سیلینیب، آردېندان دا ایتیب گئدیرلـر. گئری‌ده قالان اۏن ایلین دېش جۏشقوسو، و حرکتلی‌لیڲی بۆتۆنلۆک’له اۏرتادان قالخېب، یئرینی “اؤلمۆش وطن اۆچۆن یاس تؤره‌نی قورماق کیمی” ایرینله‌نن یارانېن تکجه درمانې گؤرۆنۆر. آذربایجان بو آغېر دورومدا اؤز تۆرکیجه‌سینده نفس آلماق اۆچۆن تکجه بیر یئر، إله مذهبی هئیأت‌لر گؤرۆر؛ باخمایاراق کی اۏ دا ریضا میرپنجین دینه قارشې‌لېغې دیکتاتۏرلوغوندان دۏلایې اوزون بیر سۆرَج، گیزلیجه، لاپ بیر بۏغونتو حالدا سرگی‌لَنیر.
بیر سېرالارې‌نېن دیله گتیردیڲی نه‌دن‌لرینه گؤره، آذربایجانلې‌لارېن میفیک حیکایه‌لره اۆز توتما‌لارې‌نېن نه‌دنی، تۆرک‌لرین دۆشۆنجه‌لرینده‌کی پسیخی قورولوشو ایله باغلې بیلیرلر. آذربایجان آیدېن‌لارې‌نېن زئیین-دۆشۆنجه‌لرینده‌کی قالارقې میفیک بیچیم‌لرین تَمَل نه‌دَنینی بئله آچېقلاماق اۏلار: “أساس نه‌دن بیر آذربایجانلې‌نېن شعوروندا حؤکمران‌لېق إدن و مین ایل‌لر اؤنجه‌دن بری دَڲیشمه‌میش إتنیک تَمثیل‌لریمیز و یا تصوّۆرلریمیز دیر. بونلارېن هامې‌سې آذربایجانلې‌نېن بئینینده قالېر، مین ایل‌لر بوندان سۏنرا دا اۏندا هئچ بیر دَڲیشیک‌لیک اۏلمایېر.
اؤرنک اۆچۆن، “دده‌قۏرقود” و “اینکه” کیتاب‌لارې زئیینیمیزده‌کی عئینی قایدانېن، عئینی مکتبده یئتیشدیریلن دۆشۆنجه‌لرین بو گۆنه قَدَر بیزیم یاشانتېمېز’لا بیرئی‌لَشمیش حیکایه‌لری دیر. آنجاق بو دؤنمده میفیک آنلاتې‌لارېن قوللانماسې‌نېن نه‌دن‌لریندن بیری، خالق حرکات‌لارې‌نېن اؤزلرینه عایید إدیلن، آما عئینی زاماندا باشقا‌لارې‌نېن قوللوغوندا اۏلان سۆلاله‌لر-خاندان‌لار یانېندا، یاراتدېق‌لارې اوغورسوزلوق حیسّی‌نین هله ده قالماسې، و أزیجی گۆج‌لرین یېخېلماسې دېر. اۏنلارېن میللی-إتنیک غرورونون ایستیبداد اۏرتاق‌لېغې ایله أزیلمه‌سی و بعضی‌لرینه نه‌دن اۏلان مۆستملکه‌چی‌لیک ایدی. سیاسی تنقید إتمک اۆچۆن گیز‌لی شکیلده میف ماسکاسې ایله سیمگه‌یانا بیر دیلدن یارارلانېب، سؤزلرینی کۆتله‌یه چاتدېرېردېلار. تاریخه و اۏندان داها یاخېن اؤرنک، گۆنئی آذربایجانلې‌لارېن بوگۆنکۆ ایران آدلانان جۏغرافیاداکې یاشام‌لارېنا قېسا نظر سالساق، بئله پارادۏکس‌لاردان اؤرنک اۆچۆن چۏخ گؤره بیله‌ریک.
غزنوی‌لرین ۲۰۹ ایل‌لیک حاکیمییَتی دؤنه‌میندن (۱۱۸۶-۹۷۷) فارس دیلی، سارای‌لارا گتیریلیب، اۏندان سۏنرا یازې ساحه‌سینده بو دیل گئنیشجه‌سینه ایشله‌دیلیب، بَلیرسیز نه‌دن‌لردن دۏلایې، تۆرک پادشاه‌لا‌رې، تۆرک دیلی‌نین گئنیش‌لَنمه‌سینه قارشې دوروب، بعضن ده ایچ‌لرینده، دۏغما دیل‌لرینی یازې بیچیمینده یازېب-یایماسېنا، هئچ اینجارلارې یۏخویدو. بو قۏنو حاققېندا یازماق، بو بؤلۆمه اویقون دۆشمه‌مه‌سیندن دۏلایې، بو گرگین‌لیڲین چۏخ درین قات‌لارېنا کئچمه‌ییب، بو قۏنونو تاریخ ساحه‌سینده تدقیقاتچې‌لارا تاپشېرمالې‌یېق. عۆمومییَّت’له، میفیک دیل اؤز دؤنه‌می‌نین ایچینده‌کی یاشانان باسقې‌لارې ایله هر زامان اۏلقونلاشېر، سانکی کیم‌لیکچی و گرچکچی بیر آخېنېن وارلېق باغېرتېسې دېر، تاریخی آذربایجان تۏرپاغې ایسه کئچمیشد‌ن بو گۆنه قَدَر هر زامان بئله بیر دورومدا اۏلوب و ظۆلمۆن آجې دادېنې داداراق، گؤرۆنمه‌مَزلیک و باسقې‌لارېن دادېنې، بۆتۆن واراۏلوشو ایله دادا بیلیب.
ألبتّه کی بو بؤلگه‌نین بدیعی أدبیاتېنداکې اۏلان أدبیاتچې‌لار، اۏیانېشدان دۏلایې، یاد إللی‌لرین (مۆستملکه‌چی‌لرین) حؤکمران‌لېغېندان چکیندیڲی اۆچۆن میفیک روایت‌لردن (آشېق‌لارېن دیلینده اۏلان میف پالتارلې روایت‌لر) یارارلانماغا داها آرتېق ماراقلې دېرلار و بو اۏلای کئچمیشد‌ن داها چۏخ گۆندمده اؤزۆنۆ گؤرستمه‌ڲه چالېشېر. میفیک روایت‌لردن حاکیمییَتین ایجتیماعی-سیاسی دورومونو تنقید إتمه دۆشۆنجه‌سینی ایضاح إتمک اۆچۆن، میللی حیسّ‌لری جانلاندېرېب، حیکایه‌لرینده چکیجی‌لیک و إتکین‌لیک یاراتماق اۆچۆن، قوللانماغا چالېشان بیر چۏخ رۏمانچې‌لار، خالق داستان‌لارې‌نېن إپیک میف‌لرینه، اۏزان‌لار و آشېق‌لارېن بعضی روایت‌لرینه، اؤزل باخېش سالېب، یازارلېق گۆج‌لرینی آنلام و یؤنتم باخېشېندان اینکیشاف إتدیرمک اۆچۆن اۏنلارې یئنی بیر پالتار ایله اۏخوجولارېنا یانسېدا بیلیبلر.
بئله بیر آتمۏسفئر‌ده، قوربان‌لېق یۏلوندا گئدیب، اؤزگۆرلۆک ایله حاققې ألده إتمه‌ڲه چالېشان میف‌لردن آد آپارساق، “اۏغوز خاقان، ماناس، گیل قمیش، آلپ أرتونقا، آتېلا، مته‌خان، دده قۏرقود، بامسی بئیرک، قاچاق نبی، کۏر‌اۏغلو” و بونلارا تای تۆرک دۆنیاسېنداکې اۏلان میف‌لرین ایچ وارلېق‌لارېنا باخساق، آی ایله گۆنَش، خئییر ایله شرّ، قورد ایله اینسان قارشې‌دورماسېنې گؤره بیله‌ریک. اۏنلاردان سۏنراکې چاغدا دا، تاریخی شخصییَّت‌لرین حیکایه‌سی عئینی میف‌لردن إتکی‌لَنیب، اۏلوشورلار. اۏ سئوینَن‌لردن ده آد آپارساق، بابک، هجَر و س. کیمی آدلار، ظالېم حاکیم‌لره قارشې آپاردېق‌لارې إعتیراض‌لار اۆچۆن، گؤز اؤنۆنده گؤرۆشۆرلر. اۏ کاراکتئرلرین یارانماسې، مأیوس اۏلان، اومود و آرزې‌لارېنا چاتا بیلمه‌ڲن آذربایجانلې‌لارېن میفیک ناغېل‌لارې‌نېن یازېب-یارانماسېنا نه‌دن اۏلدولار. مؤوجود دورومدان خیال قېرېق‌لېغېنا اوغرایان، اومود ایله خیال‌لارېنا چاتا بیلمه‌یَن آذربایجانلې‌لارېن، میفیک کاراکتئرلرین حیکایه‌لرینی آنلارداراق، اۏنلارا أفسانه‌وی بیر کیم‌لیک قازاندېرماسې، اۏنلارا سېغېناراق، تنقید‌لرینی فرقلی و سیموۏ‌لیک بیر دیل’له یانسېدارکن، عاجیزلیڲی ایله چاره‌سیزلیڲینی جۆبران إتمه‌سی گره‌کیردی. بو ایش ایله اۏ یئترسیزلیڲینی یا دا اۆزۆنتۆسۆنۆ، ایضطیرابېنې و سوچلولوغونو آزالتا بیلیردی.
رۏمانتیزمین بو دؤنَمده میف‌لره اۏلان هَوَسی اۏ قَدَر بؤیۆک ایدی کی، ۱۹۵۰-دن ۱۹۷۰-ـه قَدَر اۏلان ایل‌لر، دۆشۆنجه‌یانالېغا قارشې میفین عۆصیانې‌نېن اۏن‌ایل‌لیڲی آدلاندېرېلدې؛ نه‌دن کی میف‌یانالېق ساده‌جه ایقتیدارا قارشې اۏلان گۆج‌لره سېنېرلانمېردې، ایش باشېندا اۏلان حاکیمییّت اؤزۆ ده میفی قارشې گۆج’له اۆزلَشمک اۆچۆن قوللانېب، سیاستین و تۏپلومون قاپسامېنې، گئنیشله‌ده‌رک، مۏدئرن تۏپلومون یۏلونو آچان فلسفی بیلگه‌لیڲه یئر آچمامېشدې. پهلوی‌لر ۱۹۷۰-نجی ایلین أوّل‌لرینه قَدَر، بوگۆنکۆ ایران آدلانان جۏغرافیادا یاشایان تۆرک‌لرین و باشقا إتنیک قوروپ‌لارېن تاریخی کیم‌لیڲینی گیزلَتمک اۆچۆن، ۲۵۰۰ ایل‌لیک پادشاه‌لېق شن‌لیک‌لری پلانېنې تقدیم إدیب، و حؤکومَت ده، بونو تام دبلی-یئرلی باشا چاتدېردې. اۏنلار دا باشقا إتنیک قوروپ‌لارې آشاغېلاماق و اۏنلارې مۆهاجیر آدلاندېرماق اۆچۆن میف یاراتما آخېشېندان اۏلدوقجا یارارلانېب، کئچمیش أجداد‌لارې اۆچۆن اؤز میفیک و خیا‌لی حیکایه‌لرینی یازدېلار. محمّد ریضا پهلوی‌نین سؤز‌لری پاسارگاددا یاراتدېق‌لارې دؤوران‌لارېن خیا‌لی پادشاهې‌نېن مزارې یانېندا اۏلاندا بو ایدی: “راحات یات کورۏش، کی بیز اۏیاغېق.” عئینی زاماندا، قارشې دوران قوروپ‌لار و بعضی اینسان‌لار طرفیندن گۆلۆش’له قارشېلانسا دا، آنجاق بو یئنی بیر میفین یاراتماسې‌نېن (سیز اۏخویون تؤرَتمه‌سی‌نین!) اویارې‌سې ایدی. أصلینده ایکینجی پهلوی، اؤزۆ یاراتدېغې پادشاها، میف گؤزۆ ایله باخېب، اۏنا ایچینده‌کی میفیک دۆشۆنجه‌سیندن دۏلایې، سؤیکه‌نیردی. بئله‌لیک’له ایرقچی پهلوی‌لرین حؤکۆمَتی، اۏنلارا تای دۆشۆنمه‌ڲن‌لرین میف‌لری ایله قارشې دوروب، اۏنلارا مئیدان اۏخوماق اۆچۆن، میف یاراتماغا باشلادېلار. یوخارېداکې سطیرلری یئکونلاشدېراراق بئله بیر قناعَته گلیریک کی، میفین ایکیلی ماهیَّتی وار و بونلار اؤز ماراق و ذؤوق‌لرینه گؤره (میفیک باخېش آچې‌لارېنا گؤره) اۏنو یاخشې میف و یا پیس میف آدلاندېرېرلار. بعضن میف‌لر بَلیرمیش بیر حرکاتېن و یا تۏپلومون قورتارېجې ملک‌لرینه چئوریلیرلر. اؤز‌لرینی میف‌لردن اوزاق تَصَوّۆر إدَن تۏپلوم‌لارېن إحتیاج آنېندا کیم‌لیڲینی دیرچلدیب، اینسانی دورومونا هَیَجان سېچراماق آلتئرناتیوی اۏلمور.
حاکیمییَتین پهلوی‌لردن دینچی‌لیک ایدّیعاسېنې إدن‌لرین ألینه کئچمه‌سیندن سۏنرا، یئنه آرا-سېرا میف‌لره رۏمانتیسمی آغناشمالارې گؤره بیله‌ریک، آنجاق بو تۏپلوم‌یانا أدبی آخېنې، چۏخلو کئچمیشده‌کی حؤکۆمت ایله راضې قالان یازارلاردا گؤرمک اۏلور و بو حاکیمییَت دَڲیشیک‌لیڲی اؤ دؤنه‌مین آیدېن‌لارېنا و اۏنلارېن مئدیا‌لارېنا قارشې بؤیۆک بیر بؤحران سایېلېردې. بو دَڲیشیک‌لیکدن دۏلایې یارانان اودوزما دویقوسو، سۆرگۆنلۆڲه گئدیب، یا دا أفسانه دۆنیاسېنا سېغېنماقدان باشقا اۏنلارا بیر سئچیم قۏیمادې. چاره‌سیز‌لیڲه اوغرایېب، وار اۏلان دوروما یادلاشما دویقوسو و تۏپلومداکې اؤزگه‌لشمه‌دن دویولان ݝوربت‌یانا کَدَری، اۏنلارې داها چۏخ یئنی قورولان حاکیمییّته تنقیدی یاناشما ایله یازېلمېش یئنی میف روایتینی یاراتماغا یؤنلَندیردی و إله بو اۏلای‌لار اۏنلارې دامېن اۏتایېندان یئره دۆشۆردۆ. اۏنلار سئومه‌دیک‌لری قورومو چؤکدۆرمک اۆچۆن، یئنی قابېق‌لاردا، چۏخ سئویلَن بیر گؤرگه‌لرده میف‌لر یارادېب، اۏنلارا دا تاریخین گرچک پالتارلارېنې گئیدیرمه‌ڲه باشلادېلار. بو دئدیک‌لریمیز قۏنولار باشقا إتنیک‌لره عایید دَڲیل ایدی، اۏنلاردا دوروم داها آغېر، داها بۏغوناقلې ایدی. اۏنلار بو دَڲیشلیڲه قۏل آتارکن، راسیزمین بئلینی بۆکۆب، دیز چؤکدۆمه‌ڲه دۆشۆنۆردۆلر، حال بو کی هئچ بیر شئی دَڲیشمه‌ییب، اۏلدوقجا دا باسقې‌لار بو دؤنه دین آدې ایله آرتدې. یئنی حؤکومَت برابر‌لیک شوعارې ایله ایشه گلسه ده، عملده اؤنجه‌کی حاکیمییَتین مۏنۏفۏنیک و تکدیللی تۏپلومونا اویاراق، یالنېز وعده و شوعار‌لارې‌نېن چئشیدی فرقلی ایدی. بو آلدانېشېن قارشې‌سېندا، اؤزلرینه یئنی قورومدا دا دیل، وارلېق و کۆلتۆر حاق‌لارېنې گؤره بیلمه‌یَن إتنیک قوروپ‌لارې دا اۏلدوقجا سارسېلدېلار. اۏنلار اۆچ قوروپا بؤلۆندۆلر؛ کیمی‌سی یوردونو ترک إدیب باشقا اؤلکه‌لره سۆرگۆن گئتدیلر، کیمی‌سی ده دانېشېب، باغېرېب، حاق‌لارېنې دیله‌مک یۏلوندا دوستاقلانېب، شیکنجه اۏلوب بعضن ده آسېلدېلار، کیمی‌سی ده سۆکوتو، یالقېزلېغې سئچیب، یالقېزلېقدا ایشېقلې، گۆنَشلی گۆن‌لر اومودو ایله میفیک قهرمان‌لارېنې یاراتماغا باشلادېلار.
مۏدئرن چاغدا بیر نئچه آچې‌دان اینجه‌لَنه بیله‌جک میللتچی رۏمانتیزمین یاناشماسې ایله میفیک رۏمان‌لارېن بیر باشقا گؤرۆنۆمۆنه راستلاشېرېق: باغېم‌سېز بیر صاباحا اومود بسله‌دیڲی أثرلر و اؤزۆنۆ تصدیق إدیب، باشقا میللت‌لر’له برابر بیر حاق قازانېشېندا، چیڲین-چیڲینه دورماق آرزې‌سېنې ایچینده داشېیان روایت‌لره بیر باش‌لېق اؤزل‌لیڲی کیمی گؤرۆنۆم وئریر. هر ایکی أثر چئشیدی یازارېن و اۏنون دۏغما وطنی‌نین کۆتله‌سی حاقدا قلمه آلېنېب، تۏپلومداکې اۏلان درد و ظۆلمدن سؤز آپارېر. رۏمانتیزم اؤزل‌لیڲینده اۏلان میفیک کاراکتئرلر ایسه آغرې‌لارېنې بیر آز دا اۏلورسا آزالدېب، اۏنون اۆره‌ڲینده، باغېم‌سېز بیر گله‌جک اۆچۆن ایشېق ساچدېرماغا دۆشۆنۆر.
بَنزَرگه‌لر / Bənzərgələr
کئچمیشین باغرې چاتلایېر / آیهان میانالې (حیکایه)
اۏ هله دیری دیر! / آیهان میانالې (حیکایه)
إلیمیزدهکی یاد بیزلر! / آیهان میانالې (حیکایه)
دارېخمالارېم بیر داها یاشلاندې / آیهان میانالې (آنېلار)
سئویم رۏمانېندان بیر پارچا / آیهان میانالې
سئویم رۏمانېندان بیر پارچا (2) / آیهان میانالې
اۏیاندېقجا چۏخالېرېق، چۏخالدېقجا اوجالېرېق! / آیهان میانالې
مئتا-حیکایهنین دَڲیشیک دۆنیالارې / آیهان میانالې (مقاله)
اؤزدن بیرآز اۏیانا / آیهان میانالې (یاشانمېش حیکایه)
