بؤیۆک بؤیۆک بابامېن آدې نه دیر؟ / امین حاجیلو (حیکایه)
کرمی کؤینه‌ڲی‌نین دؤشۆنده‌کی بارماق ایزینه اۏخشار قوشون ایپینی چکمکدن چکیندیڲی اۆچۆن بیر هفته اؤنجه کاناپه‌نین آلتېنا دۆشن فندکی یادېنا سالېب، شالوارې‌نېن آغې پاتلاماسېن دئیه دۏنبالمادان أڲیلیب گؤتۆردۆ. آیناداکې لکه‌لرین آراسېندان ساغ قاشې‌نېن تاجېنداکې سېنېغېن سۏل قاشېندا اۏلماسېندان شۆبهه‌له‌نَن صَفَر چاققالېن یادېنا اؤز آدې دۆشدۆ، سۏنرا آردېجا آتاسې‌نېن آدې، بؤیۆک آتاسې‌نېن آدې، سۏنرا آنام اؤلمه‌دن اۏندان بؤیۆک بؤیۆک بابامېن آدېنې سۏروشمالې‌یام فیکری عاغلې‌نېن اوجونا گلیب، یئرینی گؤره‌سن چاققال‌لار نئچه ایل یاشایارلار فیکرینه وئردی.
آینایا هووفلایېب، دۏندو. کؤینه‌ڲی‌نین ایچ قاتې ایله لکه‌لری سیلمه‌ڲه باشلادې. پیلله‌لری چېخان قادېن باشماق‌لارې‌نېن سسی قاپې‌نېن دالېندا سوسدوغو آن، صَفَر چاققال کؤینه‌ڲینی ترسه گئیدیڲینی آنلادې.
زیبیل‌لری زیبیل‌قابې‌دان چېخارېب سیزه ایلین أن موندار زیبیل اؤدۆلۆنۆ وئرمه‌لی‌یم فیکری ایله قاپېنې آچېب دېشارې چېخدې. پیلله یۏلوندا آیاق‌یالېن اۏتوران قادېنېن یانېندا دوروب، زیبیل‌لردن تؤکۆلن گندابېن ریتمی ایله بؤیۆک بؤیۆک بابامېن آدې نه دیر؟ دئیه سۏروشدو.
چاققال‌لېق
أمین حاجېلې’نېن ایلک أدبی نثری
أمین حاجېلې سانکی «شاعیرلیک»دن اومودونو کسیب چاغداش دۆشۆنجه‌نین باشقالارېنا چاتدېرماغېن گرچک یۏلونو نثر أدبیاتدا تاپېب. اۏ بو یۏلو چۏخ فرقلی بؤیۆک بیر آددېم ایله باشلایېب قېسسا بیر حیکایه‌ده اؤزۆنده اۏلان أدبی چېخارې اینانېلماز بیر سلیقه ایله گؤرگۆلشدیریر. بو یارادېجې‌لېغېن أن گؤزه چارپان گؤرستگه‌سی نئچه آیرې گؤرگۆنۆ قېسسا بیر أثرده بیر آرادا گتیره بیلمه‌سی دیر. بیرینجی گؤرگۆده صفر چاققال آدلې باش کاراکتئر کؤینه‌ڲی‌نین اۆستۆنده‌کی بارماق ایزینه بنزر قوش أکیزینده سؤکۆلمه‌ڲه باشلامېش أکیزین چېخمېش ایپینه فیکیر وئرمک’له گؤرگۆلندیریلیر. آردېجېل اۏلاراق بیر گئری‌ایشېقلاندېرما ایله بیر هفته اؤنجه‌یه قایېدېب کاناپه‌نین آلتېنداکې فنده‌ڲینی آنېمسایېر. اۆچۆنجۆ گؤرگۆده آینادا گؤرکه‌مینه گؤز گزدیرمکده اۏلان باش‌کاراکتئر بیر داها ایکینجی گئری‌ایشېقلاندېرما’یلا قاشې‌نېن تاجېنداکې چاپېغا درین دالدېغېنا گؤره اونوتموش آدېنې آنېمسایېر. آدې «صفر چاققال» دېر. اؤز آدېنې تاپمېش کاراکتئر آتاسې’یلا باباسې‌نېن دا آدلارېنې آنېمسایېب آناسې اؤلمزدن اؤنجه دده‌سی‌نین ده آدېنې اۏندان اؤرگشمه‌ڲی دۆشۆنۆر.
حیکایه‌نین بیرجه آرخاتیپی (archetype) آینا دېر. ایسلام دۆشۆنجه‌سینده «هر مؤمین باشقاسې‌نېن آیناسې» دېر. تۆرک عیرفان أدبیاتېندا آینا اینسانې آدام إدیب دئولیکدن قورتارماسې‌نېن بیرینجی آراجې دېر. نیظامی، عطّار، شبیستری، رومی، نعیمی، یسوی، نسیمی، آشېق پاشا، یونوس أمره کیمی بؤیۆک‌لریمیز هامېسې اینسانا آیناسېنې آرېندېرماغې تاپشېرېب.
«موسا صیفت أر عاشیق ایسن، گؤڲلۆوۆ آرېت؛
صاف اۏلمایاجاق آینه، دیدار أله گیرمز.»
یئددی ایل آردېجېل نیویۏرک تایمز’ېن أن چۏخ ساتېلان‌لار دۆزمه‌جه‌سینده اۏلان «اۏ دؤرد آنلاشما» بیتیڲینده دۏن میقوئل رویز یازېر: «هر کس بیر آینا دېر.» بو باخېشدا اینسان اۏلان نه وارسا، ذرّه‌جیک‌لرینه‌جن اؤزۆنۆن دڲیل؛ اۏنو، إله‌جه ده بۆتۆن کایناتې یارادان آللاه’ا مخصوص دېر. اینسان اؤز آیناسېندا بو گرچڳی گؤره بیلمه‌سه، ایبلیس اۏلار. کارل قوستاو یونق’ون باشلاتدېغې آنالیتیک پسیگۏلۏژی ده بو آینانې «کؤلگه« آدې’یلا تانېیېر. لیندا قودمن کیمی آدلېم یازارلار بو مئتۏدون شایېردلارې سایېلېر. حیکایه‌نین باش‌کاراکتئری، صفر چاققال آیناسېنا باخدېقجا باخېر. آما نه یازېق کۏر گؤزلر آینادا گؤرمک ایسته‌دیک‌لریندن باشقا هئچ نه‌یی گؤره بیلمز.
صفر چاققال سئرچه کیمی بوتادان بوتایا آتلانان بیریسی دیر. اؤز آدېنې آنېمسادېقدان سۏنرا آتا-بابالارېنېن آدلارېنې آراشدېراراق اؤز کیم‌لیڳینی آختارماق اۆچۆن آشېق‌لېغا (quest) چېخماق ایسته‌ییر، آنجاق اۏنون سئرچه‌لیک اؤزل‌لیڳی اۏنو اصیل یۏلدان آزقېن‌لېغا سۆرۆتله‌ییر. هئچ یئری اۏلمایان بیر فیکیر اۏنو آردېجا چکیب آپارېر: «گؤره‌سن چاققال‌لار نئچه ایل یاشایارلار؟» بو دورومدا باش‌کاراکتئرین آدې‌نېن فلسفه‌سی اۆزه چېخېر. صفرین چاققال‌لېغې آزقېن‌لېغې‌نېن قایناغې دېر. چاققال هارا، سۏی-کؤکه، کیم‌لیڳه دۆشۆنمک هارا؟! بو چاققالجاسېنا سۏرقو ایستر-ایستمز اۏخوجونو دا آردېجا سۆرۆکله‌یه‌رک دؤردۆنجۆ گؤرگۆنۆ جانلاندېرېر، آنجاق چۏخ قارماشېق دېر.
صفر چاققال آینانېن قاباغېندا’یکن بئشینجی گؤرگۆ إشیکدن، قاپې دالېندان گلن قادېن باشماق‌لارې سسی ایله یارانېر. بو گؤرگۆده صفر أل-آیاغېنې ایتیریب کؤینه‌ڳینی ترسه گئیینیر. بو کاراکتئر قادېنا، قادېن‌لېق گؤرستگه‌لرینه قارشې إنیک بیریسی دیر. بورادا اۏ کئچمیشدن قایېدېب گله‌جه‌ڳه گئدیر. بو گئدیش صفر چاققال’ېن کاراکتئرینده هئچ بیر دڳیشیک‌لیک یاراتمادېغېنا گؤره اۏ دڳیشمز بیر کاراکتئر دیر. اۏ زیبیل‌لری باشقالارېنا «ایلین أن زیبیل اؤدۆلۆ» اۏلاراق إشیڳه چېخارتماق ایسته‌ییر. باشقا سؤز’له «ایت ایت‌لیڳینی ترگیتسه ده، سۆمسۆنمه‌ڳینی ترگیتمز» آتاسؤزۆنۆن دۆز اۏلدوغونو گؤرستمه‌ڳه چالېشېر. بو گؤرگۆده حیکایه‌نین ایکینجی کاراکتئری، صفرچاققال’ېن هله اؤلمه‌میش آناسې آیاق‌یالېن پیلله یۏلوندا اۏتوروب. صفرین داشېدېغې زیبیلدن تېنجېخمېش سو دامېر. اۏ سویون ریتمی’یله صفر ایسته‌دیڳی سۏرقونو یۏل اۆستۆنده آیاق‌یالېن اۏتورموش آناسېندان سۏروشور. اۏ دۆشۆنجه‌ده‌کی اینسان سانېلمېش‌لارېن یاشامې‌نېن بیرجه تؤره‌تیمی زیبیل‌لیک دیر. اۏنلارېن کئچمیشی ایله گله‌جه‌ڳینی بیرلشدیرن ده زیبیلین تېنجېخمېش سویونون ریتمی دېر. بو ایمگه‌لر بئله بیر دۆشۆنجه یارادېر: صفرچاققال’دا اۏلان قارماشېق زیبیل دۆشۆنجه‌لر اۏنون کئچمیشیندن ایره‌لی گلن زیبیل‌لیک دیر. بو دۆشۆنجه‌ده دۆزن آدلې وارلېق‌دان هئچ بیر ایز یۏخ دېر. بو زیبیل‌لیکده آنالار چاققال‌لارېن آیاغې آلتېندا تاپدالانمېش أزیک وارلېق‌لار دېر. چۆنکی بو داغېناق دۆشۆنجه‌لرین قوردوغو اویقارلېق زیبیل‌لیڳین دۆز اؤزۆ دیر.
صفر چاققال‌لارېن دۆشۆنجه‌سی کؤینه‌ڳینی سؤکۆلمکدن قۏروماق، باشقا سؤز’له، گؤرکمینی قۏرویا بیلمک دیر، آنجاق بو حیکایه‌ده اۏ بیر ایشی ده إده بیلمک‌لری گؤرۆنمۆر. بو دۆشۆنجه اۏندان اؤته‌سینه چېخا بیلمه‌دیڳینه گؤره دده قۏرخوت بیتیڳینده، تۆرکۆن آیېن دۆشۆنجه‌سینده «تانرې حاققې» اۏلان آنالار آیاق آلتېندا آیاق‌یالېن، دڳرسیز وارلېغا دؤنۆشدۆرۆلۆر. أن یۆکسک دڳرلری دڳرسیزلشمیش بیر کۆتله‌نین تۏپلوسو آیاق اۆسته یئریین اؤلۆلر، یاشادېقلارې اۏرتام ایسه تام بیر زیبیل‌لیک دیر.
بلکه ده صفرچاققال‌لاردان یازماغا بو أدبیات گرکلی دیر. متن بۆتؤولۆکده سؤزۆن تام آنلامېندا أدبی بیر متن دیر. آما متنی یارادان سؤزجۆک‌لرین اۏرتامې کند سؤیله‌می (discourse) دېر. بو گرچک باشقا بیر گرچه‌ڳی آلانا سۆرۆر. یازارېن چېخاردان (استئعداددان) اؤنجه داها چۏخ اۏخوماغا إحتیاجې وار. بونا باخمایاراق أمین حاجېلې’نې تبریک إتمه‌لی‌ییک. گۆنۆمۆزه گرکلی اۏلان أدبیات باخېمېندان دئمک اۏلار یئنی بیر یازار دۆنیامېزا گلمکده دیر. گلیشی اوغورلو اۏلسون!
20 قۏراپیشیرن/1403 (11İyun/2024)
قایناق‌لار
– رویز د.م.، اۏ دؤرد آنلاشما، کالیفۏرنیا: إیمبېر ألېن یایېن‌لارې، 1997، 91 ص.
– صحيح الجامع – رقم الحديث أو الصفحة: 6655 – أخرجه البزار (6193)، والطبراني في ((المعجم الأوسط)) (2114)، وابن عدي في ((الكامل في الضعفاء)) (6/230
– نسیمی س.ع.، دیوان، دۆزنله‌ییجی: بهرام أسدی، اورمیه: یاز